Jón á Bægisá - 30.09.2004, Blaðsíða 22

Ástrdður Eysteinsson
í þessu opna kerfi, í víðasta skilningi þess, bjóðast hverjum og einum
ótal hugsanlegar tengingar milli menningarheima. Hinsvegar hefur hver
og einn mjög takmarkaðan aðgang að þessu ótali verka á frummálunum.
Þessi þáttur hugtaksins, líkt og sá sem stýrist af tilteknu hefðarveldi, er því
mjög háður þýðingum. Það dregur nokkuð úr svimandi víðáttu heims-
bókmennta að nota hugtakið um þau bókmenntaverk sem eru þýdd. Ólíkt
hinu vestræna hefðarveldi (eða þjóðlegu úrvali sem sett er saman á svip-
aðan hátt) er þó ómögulegt að koma traustum böndum á þetta bókasafn.
Frá þessu sjónarhorni er þýðing ekki gæðastimpill sem tryggir stöðu verks-
ins í einhverskonar stigveldi, heldur felast óræðari gildi í gjörningi og rit-
verki þýðingarinnar, nefnilega þau er tengjast heimskönnun lesandans,
frjálsri leit hans og jafnframt frjálsri viðleitni til að skilja erlendan merk-
ingarheim. Þetta getur að sjálfsögðu einnig átt við um lestur á þekktum
verkum úr hefðarveldinu, en hræringarnar og tengingarnar í slíkum
„heimslestri“ eru aðrar og ófýrirsjáanlegri en ella. Þýðingar í þessum skiln-
ingi eru „smábókmenntir“, svo notað sé orðalag Franz Kafka um bók-
menntasköpun sem stjórnast ekki af hefðbundnum hugmyndum um
„einstaka hæfileika“. Frönsku fræðimennirnir Gilles Deleuze og Félix
Guattari taka mið af þessum orðum í útfærslu sinni á hugtakinu smábók-
menntir, sem þeir beita á sérlega athyglisverðan hátt í greiningu sinni á
höfundarverki Kafka sjálfs. „Smár“ merkir ekki lítilvægur hér. Smábók-
menntir fela í sér andóf gegn heildarskynjun sem er í senn bundin hefð og
stigveldi; í þeim felst róttækni, bókmenntapólitísk hugsun sem hafnar
fölsku sjálfstæði og upphafningu skáldskapar sem og pólitísku þjónustu-
hlutverki bókmennta. Smábókmenntir flytjast ekki upp og niður eftir lóð-
réttum gildisás heldur flæða þær lárétt um tungumálið og samfélagið og
finna tengsl þar sem engin virtust fyrir.10
Þýöingar og lesendur
Sterk staða höfunda í alþjóðlegu hefðarveldi þarf ekki að koma í veg fyrir
að lesa megi verk þeirra sem smábókmenntir, eins og sjá má á hinni áhrifa-
miklu bók Deleuze og Guattari um ritverk Kafka (sem var löngu orðinn
einn viðurkenndasti nútímahöfundur Vesturlanda er þeir skrifuðu bók
io Gilles Deleuze og Félix Guattari: Kafka. Toward a Minor Literature, þýð. Dana Polan,
Minneapolis: University of Minnesota Press 1986 (birtist fýrst á frönsku 1975). í umsögn
minni nýti ég mér nokkur orð úr eldri grein minni, þ.e. „Á afskekktum stað. Um
tjáningarform og sköpulag í textum Franz Kafka“, Umbrot. Bókmenntir og nútimi,
Reykjavík: Háskólaútgáfan 1999, bls. 169. Umfjöllun Kafka um smábókmenntir er í
dagbókarfærslu hans 25. desember 1911, sbr. sérhefti Bjarts ogjbi Emilíu, nr. 10, 1993,
bls. 59-61.
20
á — Tímarit þýðenda nr. 8 / 2004