Jón á Bægisá - 30.09.2004, Blaðsíða 19

Jaðarbeimsbókmenntir
Hefðarveldi
Áður en vikið er nánar að hugmyndum Goethes er vert að staldra við at-
hugasemd Welleks. Þar er býsna margt undir og fer ekki allt saman. Rétt
er að hugmyndin um „heimsbókmenntir“ er í hugum margra nátengd ein-
hverskonar safni verka sem eru sígild, eða „klassísk“ (en það orð merkir
upprunalega „fyrsta flokks“). Ekki verður hinsvegar séð að nokkurt slíkt
safn hafi verið sameiginlegur arfur „allra þjóða“, þótt á Vesturlöndum sé
stundum talað um hina „vestrænu hefð“, sem miðast þá einkum við lykil-
rit Forn-Grikkja og Rómverja sem og að sjálfsögðu Biblíuhefðina, og svo
er hefð þessi rakin áfram í átt til nútímans með viðkomu í ýmsum verkum
hinna evrópsku þjóðtungna. Ýmsir hafa tekið undir fleyg orð T.S. Eliots
um hina vestrænu hefð sem byggist á „vitund þess að evrópskar bók-
menntir allt frá Hómer, og innan þeirra bókmenntir okkar eigin lands, eru
samtíða og mynda samtímalegt kerfi.“5 Eliot var frá Bandaríkjunum en
ætla má að hann telji Norður-Ameríku til hinnar evrópsku vitundar. Þegar
komið er undir lok 19. aldar gáfii Bandaríkjamenn Evrópubúum raunar
ekkert eftir í útgáfu ritsafna helstu verka hins vestræna hefðarveldis.6
Slík útgáfa, oft kennd við „Great Books“, byggir á þeirri hugmynd að sá
sem lesi þetta safn bókmennta- og fræðirita komist yfir kjarna vestrænnar rit-
menningar, drekki í sig safa sem frjóvgað hafi það besta í sögu og hefð Vestur-
landa. Á síðustu áratugum hafa talverðar efasemdir verið á kreiki um réttmæti
slíks hefðarveldis, en ýmsir hafa þó keppst við að varðveita þetta úrval og
teygja það allt til samtímans. Eitt kunnasta dæmið um slíka viðleitni er
einmitt bandarísk bók, The Western Canon (1994) eftir Harold Bloom. Hún
er einnig dæmi um að menn sveigja slíkt úrval mjög gjarnan að bókmenntum
eigin tungu, einkum þegar dregur nær okkar tíma. Þá tekur að örla á „nær-
komnara" hefðarveldi sem er þó líkt og endurspeglun eða endurómur þeirra
lykilverka sem hvíla í „vöggu vestrænnar menningar“. En óhætt mun að full-
yrða að hugmyndir Vesturlandabúa um heimsbókmenntir séu mjög bundnar
einhverskonar vestrænni vitund sem telst eiga uppruna sinn í þeirri vöggu.7
5 T.S. Eliot: „Hefðin og hæfileiki einstaklingsins", þýð. Matthías Viðar Sæmundsson,
Spor í bókmenntafreeði 20. aldar, ritstj. Garðar Baidvinsson, Kristín Birgisdóttir og
Kristín Viðarsdóttir, Reykjavík: Bókmenntafræðistofnun Háskóla íslands 1991, bls. 44.
6 Hér er „hefðarveldi" notað í svipaðri merkingu og orðið „canon“ í bókmenntaumræðu
á erlendum málum, en það orð, sem merkir upphaflega „mælikvarði“, er notað um úr-
val þeirra trúarrita sem viðurkennd eru (t.d. þau sem samþykkt voru sem opinber
Biblíutexti, en önnur voru „apókrýf', þ.e. þau voru „falin“, ekki birt sem hluti Ritn-
ingarinnar). Á svipaðan hátt hefur „canon“ verið notað um þau verk bókmennta-
sögunnar sem þykja mynda hátinda hennar og víðtæk samstaða myndast um að telja til
miðju eða kjarna hefðarinnar.
7 Harold Bloom: The Western Canon. The Books and School of the Ages, New York:
Harcourt Brace & Company 1994. Um mótun hefðarveldis í einstökum þjóðlöndum
út — Menninga(r)miðlun I LjÓÐI og verki
17