Jón á Bægisá - 30.09.2004, Blaðsíða 21

Jaðarheimsbókmentitir
En hvað er Wellek að flengjast svona fram og aftur milli Nýja-Sjálands
og Islands? Það er sem þessi lönd séu látin ramma inn heimskort bók-
menntanna (þ.e. á táknrænan hátt, því að ekki gengur þetta upp land-
fræðilega). Ég tel að einnig skipti máli í þessu sambandi að eyþjóðir þessar
og fyrrverandi nýlendur eru í ákveðinni jaðarstöðu í þeirri vestrænu
heimsmynd sem Wellek hefur í huga. I þessum löndum býr að mestu
„vestrænt" fólk en eyþjóðirnar eru samt táknmyndir fjarlægðar og fram-
andleika og sem slíkar geta þær vísað í senn til ystu marka vestrænnar
menningar og til þeirrar víðáttu sem við blasir jafnskjótt og litið er burt frá
þröngt skilgreindu vestrænu hefðarveldi.9
Og Wellek óar við því að missa hugtakið út í þessa víðáttu, þetta
„óþarflega tilkomumikla“ svið, þar sem hætta er á að það leysist upp, verði
merkingarlaust vegna þess að það vísi hreinlega til allra heimsins bók-
mennta og þá í öllum þeirra fjölbreytileika, hvernig svo sem fer um sam-
hljóminn. En ég held að Wellek hafi rétt fyrir sér þegar hann tilgreinir
þetta sem einn af merkingarþáttum hugtaksins. Þessi skilningur á heims-
bókmenntum er greinilega í andstöðu við hið afmarkaða hefðarveldi sem
„vel lesinn“ einstaklingur getur komist yfir með markvissri viðleitni. Engin
ein manneskja kemst yfir að lesa allar heimsins bókmenntir en hún getur
vitað af þeim á sinn hátt; þær eru áskorun til hennar að kynnast lífi og
hugsun fólks á þessum hnetti. Til þess þarf að horfa út fyrir þann bók-
menntagarð sem er manni næstur og aðgengilegastur.
I þessum skilningi fela heimsbókmenntir í sér býsna opið kerfi, víða
veröld, þar sem leiðir liggja ekki aðeins út fyrir þjóðarbókmenntir hvers
lesanda, heldur líka út fyrir heimshluta hans og þær hefðir sem þar kunna
að ríkja. Enginn vafi leikur á því að gildi heimsbókmenntahugtaksins felst
öðrum þræði í heildarhyggju og alþjóðlegri yfirsýn. Sú yfirsýn getur hins-
vegar tekið til mismunandi þátta, allt eftir áherslum. Hún getur einskorð-
að sig við „stór“ samfélög en hún getur líka skimað sérstaklega eftir því sem
þykir framandlegt eða „exótískt“. Hún kann að leggja sig eftir menn-
ingarfjölhyggju hvað varðar kynþætti og tungumál; slík fjölhyggja hefur
verið mjög á döfinni í bókmenntafræði undanfarið. Auk þess hlýtur við-
leitnin til heildarsýnar að örva marga til hugsunar um þá jaðra sem um-
lykja heimssýn þeirra. Þeir sem á annað borð eru að skyggnast í fjarskann
vilja ekki missa af þeim turnum sem standa á „heimsenda“, svo ég nýti mér
bókarheiti Færeyingsins Williams Heinesen, höfundar sem sómir sér vel
undir merkjum heimsbókmenntanna.
9 Þetta á auðvitað sérstaklega við um Maóríana á Nýja-Sjálandi, þótt vafasamt sé að ganga
langt í getgátum um það sem Wellek býr í huga er hann sdllir löndunum tveimur upp
á þennan hátt.
á> Jföayáiá - Menninga(r)miðlun í ljóði og verki
19