Morgunblaðið - 28.09.1975, Qupperneq 25

24
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. SEPTEMBER 1975
,,umhverfisstjórnstöð“ og leggur áherzlu
á að það sé hún sem fyrir honum vakir
fyrst og síðast, en ekki húsagerðarlist f
gömlum hefðbundnum skilningi.
Buckminster Fuller hefur hlotið mikla
viðurkenningu þótt hann hafi hvorki há-
skólapróf í stærðfræði né arkitektúr, en
hugmyndir hans um húsagerðarlist eru
þegar orðnar þáttur í menningarsögunni
og ekki verður gengið fram hjá kenn-
ingum hans um samverkandi orku í
stærðfræði eða orkufræði.
Hann er prófessor við nokkra háskóla
og hefur verið fyrirlesari við 432 skóla
(H.l. var sá 432. í röðinni) en''heiðurs-
doktor við 38 háskóla. Hingað kom hann
í leit að nýrri reynslu og þá ekki síður/
því skyni að miðla fámennri þjóð af
þekkingu sinni. Hann hefur gert landa-
kort sem frægt hefur orðið og á því er
ísland miðsvæðis í fyrrnefndri heims-
borg. En það sem hann fékk einna
mestan áhuga á hér á landi voru litlu
bárujárnsbyggingarnar og hefur hann
nú í hyggju að skrifa bók um þennan
„ómeðvitaða arkitektúr", þennan
óúthugsaða einfaldleika, sprottinn eins
og villt og viðeigandi blóm í umhverfi
norðurhjarans en á þó erindi við heim-
inn og framtíðina. Hann hefur einnig
mikinn áhuga á víkingamenningu for-
feðra okkar (kynntist kenningum Einars
Pálssonar og kvaðst mundu athuga
grunntölu hans, 432.000, með hliðsjón af
kenningum sínum um samverkandi
orku) og þá einna helzt, hvernig vík-
ingum tókst að nota þekkingu síns tíma í
daglegu lífi eins og bezt kom fram i
siglingaafrekum þeirra, en slík hag-
nýting þekkingar í hversdagslegu lifi er
í senn höftíðáhugamál og veigamesta við-
fangsefni þessa merka Bandaríkja-
manns. Sumar þjóðir nefnir hann land-
þjóðir, aðrar vatnaþjóðir. Islendingar
eru að sjálfsögðu vatnaþjóð — og það
hefur sett sitt mark á sögu þeirra, menn-
ingu og hugsun alla.
XX
Þegar Buckminster Fuller var í banda-
ríska flotanum 1917 (hann lauk tækni-
prófi í flotaskóla) fékk hann fyrst
hugmyndina um geodesiska þakið, eða
stórhringshvolfþakið, og eru nú yfir
hundrað þúsund slíkar byggingar um
allan heim, vöruskemmur, íþróttahús,
ratsjárstöðvar, m.a. á Stokksnesi og
Miðnesheiði. En upphafið má rekja til
þess þegar hann stóð á þilfari bandarísks
herskips og horfði i kjölsogið, hvítt og
freyðandi, og fór að hugsa um að ástæða
þess að vatnið breyttist í hvftar kúlur
væri núningur skipsins við ölduna.
En 1927 urðu straumhvörf í lífi hans.
Hann stendur nú á áttræðu, þá var hann
32ja ára gamall. Hann tók þá ákvörðun
„að fara að hugsa mínar eigin hugsanir,
rækta mínar eigin hugmyndir*1 og láta
reyna á það hvað peningalaus einstakl-
ingur gæti gert til hagsbóta fyrir sam-
borgara sína. Fimm árum áður hafði
hann misst einkabarn sitt, en nú stóð
hann á þessum tímamótum og horfði á
nýfædda dóttur og þá greip hann þessi
hugljómun: ást, barátta og missir að baki
— og svo blasti allt í einu við augum
hans fegurð nýs lífs og hann hugsaði
með sér að dóttirin unga gæti því aðeins
orðið hamingjusöm að faðir hennar leit-
aði allra ráða til að bæta lif — ekki
fárra útvaldra — heldur allra. Þannig
hófst þetta ævintýri sem er tengt nafni
snillings; manns sem sér allt í nýju ljósi,
hefur átt mikinn þátt í að breyta heim-
inum til hins betra og sér inn f framtíð
mikilla tækifæra og möguleika mann-
kyni öllu til handa, framtíð sem byggist
á leit og þekkingu sem er eins og orkan
að þvf leyti að unnt er að beizla haha í
þágu lífsins á jörðunni. Hann likir þróun
mannsins á jörðinni enn sem komið er
við unga i eggi. Þar er hann sjálfum sér
nægur. En maðurinn er byrjaður að
brjóta skurnið og leíta nýs umhverfis
sem hann verður að laga sig að, leita
frelsis „undan skurni hinnar leyfilegu
vanþekkingar“.
1.
Hagkvæmasta leiðin
Buckminster Fuller sagði í samtali
okkar:
Grikkir sögðu: stytzta leiðin milli
tveggja punkta er bein lína. En Einstein
sagði: þetta er ekki rétt, heldur er hag-
kvæmasta leiðin milli tveggja atburða
geodesisk, eða stórhringur. Maður sem
skýtur fugl á flugi notar ekki beina línu
milli fuglsins og byssunnar þegar hann
miðar, heldur er hagkvæmasta leiðin sú
sem veldur þvf að kúlan hittir markið.
Þannig fer hún í boga vegna áhrifa
þyngdarlögmáls og vinds. Þetta litla
dæmi skýrir grundvallarhugsun mína.
Vegna þess að við búum í tilveru þar
sem allt er á hreyfingu og háð ýmsum
orkulögmálum, er hagkvæmasta leiðin

Hvolfþak Fullers yfir Manhattan, New York
Fuller og Einar Þorsteinn Ásgeirsson, en hann hefur um árabit haft sam
band við Fulier vegna starfs síns.
milli tveggja punkta ekki bein, heldur
bogin. Hagkvæmasta sambandið milli
.tveggja ,,atburða“ í tilverunni er þannig
stórhringur. Miðjarðarhafslfnan er
t.a.m. stórhringur, en breiddarbaugarnir
eru samt allir smáhringir, en lengdar-
baugarnir stórhringir. Þegar 80. breidd-
arbaugurinn, sem er mjög lítill og
norðarlega, er t.a.m. settur á Miðjarðar-
hafsbaug sést, að hann sker Miðjarðar-
hafslínuna i tveimur punktum, A og B,
og þannig er stytzta leiðin (hér má nota
orðið stytzta) milli A og B, þ.e. ekki eftir
smáhringnum, heldur stórhringnum.
Þetta sýnir að hagkvæmasta leiðin er
alltaf á stórhringnum, eða geodesiska
baugnum, en ekki á smáhringnum. Þetta
uildir um allt í tilverunni, ekki sízt
t.a.m. þegar geimfari er skotið til tungls-
ins. Fluglína geimfarsins verður því hag-
kvæmasta leiðin milli ,,atburðanna“,
jarðar og tungls, en hún er ekki bein,
heldur stórhringur.
Með þvf að búa til tæki sem eru mjög
ljósnæm og beina athugunum sínum að
tunglinu og stjörnunum sem senda frá
sér ljós og um borð í geimförunum eru
tölvur sem safna þessum upplýsingum
og stjórna sjálfar geimförunum eftir
upplýsingum þessara ljósnæmu tækja
geta Bandaríkjamenn og Rússar lent
óskemmdúm tækjum nákvæmlega á
réttan stað á tunglinu. En þetta var
miklum erfiðleikum bundið í fyrstu.
Alveg eins og sjá má af myndum sem
teknar eru í myrkri að þegar flugvél
skýtur á aðra og hittir í mark, þá er
skotlínan skrikkjótt, en samt hagkvæm-
ust fyrst kúlan hittir. Þetta á einnig við
um fuglinn sem skotinn er á flugi. Ef
maður ætlar að hitta hann er sú leið að
markinu hagkvæmust sem hefur í för
með sér að skotmaðurinn hittir í mark.
Þessi hagkvæmasta lína er alltaf
geodesisk, eða stórhringur. Þotur fljúga
t.a.m. eftir stórhringsbaugi.
Þetta sýnir að það er vitleysa eða al-
gjör undantekning, sem okkur var kennt
í skóla, að beina línan sé stytzta leiðin
milli tveggja punkta. Við verðum að taka
með í reikninginn hreyfingu, þyngdar-
lögmál og aðra krafta í tilverunni.
Ein af teikningunum, sem minnzt er
á i samtalsgreininni.
2.
Umhverfisstjórnun
Buckminster Fuller er eins og fyrr
getur upphafsmaður að geodesisku
hvolfþökunum eða stórhringsþökunum,
kúlunni. Slík „umhverfishönnun" hefur
nú verið gerð yfir margvíslega starfsemi,
en þekktasta kúlan er í Montreal, byggð
í tilefni af heimssýningunni þar 1967.
Buckminster Fuller teiknar fyrir
blaðamann Morgunblaðsins.
Buckminster Fuller segir:
Þessi hvolfþök eru niðurstaða mín af
leitinni að hagkvæmustu leiðinni milli
tveggja atburða. Ég var að leita að hag-
kvæmustu leiðinni til að afmarka rými.
Ég vildi finna hagkvæmustu byggingar-
leiðina fyrir umhverfisstjórnun, þ.e.
vinda, regn o.s.frv. Ég skipti heiminum í
tvo hluta, það sem er innan í hvolf-
þakinu og hitt, sem er fyrir utan það. Ég
þarf á að halda regni, vindi og sól og þess
vegna vil ég geta stjórnað því að hleypa
þessum þáttum tilverunnar, sem ég nota,
inn í rýmið, þegar mér hentar, en ekki
J)egar þessi náttúrufyrirbrigði ætla að
ryðjast hömlulaust inn. Ég er ekki að
útiloka vatnið og sólina og vindinn eða
önnur náttúruöfl frá viðfangsefnum
mínum. Það væri misskilningur, ef ein-
hver héldi það, heldur eru þessi hvolf-
þök eða kúlur eins konar orkustjórn-
tæki. Skip á sjó er slíkt orkustjórntæki.
Það hefur stjórn á sínu næsta umhverfi.
Þess vegna getur það siglt. Ég get ekki
stjórnað stjörnunum, en ég get haft
hemil á næsta umhverfi. Sém sagt: Ég
vil geta stjórnað staðnum sem um er að
ræða og orkuatburðunum. Orka er ekki
einungis rafmagn, heldur allt í kringum
okkur, unatur, regn, rafmagn, geislun,
Ijós o.s.frv.
3.
Þekking í þágu
daglegs lífs
Ég vil búa til þennan hagkvæmasta
öryggisútbúnað sem ég á völ á til að
stjórna næsta umhverfi. Kúlan inni-
heldur mest rými með minnstu yfir-
borði. Þegar hvirfilbylur er t.a.m. úti og
loftþrýstingur fellur mjög ört, þá er
venjulega hár þrýstingur innanhúss. Og
þegar loftþrýstingurinn inni f húsinu
leitar út þenst kassahúsið út og reynir að
breyta sér í kúlu. Ef venjulegt ferkantað
hús væri loftþétt, splundraðist það í
allar áttir. í kúlu eða hvolfþaki er þessi
lögun aftur á móti fyrir hendi, svo að
þrýstingurinn breytir engu. Allt sem er
orkulega mikilsvert i heiminum er
hringlaga eins og höfuð á manni eða egg
eða sól eða stjörnur eða atóm. Ég veit
einnig að þessar geodesisku línur eða
stórhringir eru hagkvæmustu línurnar í
kúlunni og einnig veit ég að þríhyrn-
ingurinn er eini stöðugi marghyrningur-
ínn og vegna þess að ég veit einnig að
grundvallarlínan milli tveggja punkta á
kúlufleti er stytzta línan milli punkt-
anna eða sú hagkvæmasta þ.e.
geodesiska línan, sá ég í hendi mér að
unnt var að leysa vandamálið með því að
raða saman jafnarma þríhyrningum á
kúluflöt, þannig að endapunktarnir í þrí-
hyrningnum lægju allir á kúlufletinum:
sem sagt, þetta er geodesiskt eða stór-
hringshvolfþak. Sterkasta byggingin
sem hægt er að reisa. Og samt vegur
hálfkúlu íbúðarhús aðeins 1/10 af venju-
legu húsi!
Teningslaga hús eru misþyrming á lög-
málum náttúrunnar. Hún notar sömu
lögmál og ég — eða öfugt. Og frumstætt
fólk hefur lært af náttúrunni. Svert-
ingjar, indíánar og eskimóar nota kúlu-
formið í húsagerð og hús þeirra eru létt
og þola mikil veður.
Annað dæmi um stórhringslínur í
eðlisfræðinni er fyrirbrigðið um hreyf-
ingu loftmólikúla innan i uppblásnum
bolta eða blöðru. Mólikúlin reyna alltaf
að fara hagkvæmustu leiðina innan kúl-
unnar og lína þeirra er þess vegna stór-
hringur. Og þar sem mólikúlin eru óend-
anlega mörg innan í boltanum skerast
stórhringirnir, sem þeir mynda í ótelj-
andi punktum sem eru ekkert annað en
jafnarma þríhyrningar, eða geodesisk
kúla. Þetta er sama lögmálið og í upp-
byggingu hvolfþaksins sem ég fann upp
1947 og fjöldaframleiðsla hófst á 1955.
Þessi hálfkúla er nú verulegur liður í
vörnum vestrænna rikja. Sérfræðingar
héldu því fyrst fram að þessi hús þyldu
aðeins 25 kílómetra vind á klukkustund,
en raunin hefur orðið sú að þau hafa
þolað hvirfilbyl sem fór með 291 kíló-
metra hraða á klukkustund á tindi
Washingtonfjalls í Nýja-Englandi.
Ef við spörkum i bolta er vitað úr
aflfræðinni að þrýstingurinn frá punkt-
unum sem við spörkuðum í dreifist jafnt
á allt yfirborð boltans. Sama gildir um
hvolfþökin, þ.e. að ef þrýst er á þau á
vissum stað, t.a.m. af vindi, dreifist sá
kraftur jafnt á alla kúluna, en þessu er á
annan veg farið i venjulegu ferhyrndu
húsi. Þannig getur hvolfþak staðizt
miklu betur hvirfilbylji og jarðskjálfta,
svo að dæmi séu tekin, en t.a.m. kassa-
hús. Ég treysti mér með hvolfþaki af
þessari gerð að byggja hús sem hefur
sömu hæfni til að standast öll utanað-
komandi áhrif, þar með talinn land-
skjálfta og óveður, og hefur sama rými
og venjulegt hús, en notar þó aðeins
1/300 hluta þess efnis sem fer í hús af