Morgunblaðið - 28.09.1975, Qupperneq 26

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. SEPTEMBER 1975
25
4.
Samræmi og
hrynjandi allífs.
Og Buckminster Fuller hélt áfram:
Mannlegur heili er ekki sérstaks eðlis.
Mörg önnur dýr en maðurinn hafa heila.
Heilinn hefur það starf að flokka niður
utanaðkomandi áhrif, lykt, liti o.s.frv.
Hver upplýsing er „sérstakt tilfelli".
Heilinn getur safnað þessum upplýs-
ingum og kallað þær fram þegar hann
vill. Hann man. En maðurinn á einnig
annan þátt, ekki ómerkari, þ.e. hugann.
Hann hefur alltaf öðru hverju gegnum
árhundruð eða árþúsund getað með hug-
ljómun fengið upplýsingar sem hafa gert
honum kleift að komast að hinu sanna í
heiminum. En hugljómunin er svo sjald-
gæf miðað við öll þau atriði sem heilinn
tekur á móti að hún er ekki nema örlítill
partur af öllum upplýsingunum. Það eru
aðeins örfáar manneskjur, sem hafa
tekið mark á slíkri hugljómun og getað
unnið úr henni og byggt upp vísindi
okkar og menningu. Eða við getum sagt
þetta svona: Heilinn er móttökustöð
fyrir lykt og tilfinningu og sjónboð sem
honum berast, og meðhöndlar þau eins
og sérstök reynslutilfelli. En aðeins
mannshugurinn getur einnig skynjað
sambandið, sem er á milli þessara sér-
stöku tilfella. Heilinn meðhöndlar
eingöngu hið líkamlega og hugurinn
eingöngu hið frumspekilega, þ.e. dýpstu
rök tilverunnar (hið metafysíska).
Árþúsundum saman hafði mannkynið
horft á pláneturnar fimm, haldandi að
stjörnurnar snerust í kring um jörðina.
Mesapótamíumenn, Egyptar og Grikkir
gátu mælt hreyfingar þeirra og vissu
nákvæmlega, hvar og hvenær þær yrðu á
ákveðnum tfma ársins. Þeir gerðu sér
grein fyrir því að þessi ljós voru stjörn-
ur, en vissu ekki að þau eru endurkast
frá sólinni. En hinar'stjörnurnar sem
virtust vera fastar á himninum kölluðu
þeir fastastjörnur og héldu að himin-
hvelfingin öll snerist í einu í kringum
jörðina. Stjörnurnar hnigu í hafið eins
og egypski sólguðinn sem fór til vítis í
göngum undir jörðinni, en endurfæddist
svo á hverjum morgni. Þeir vissu ekki
hvað var að gerast, en höfðu tilfinningu
fyrir því að eitthvað mikilvægt væri á
seyði og vildu endilega skilja það. En
það gátu þeir ekki nema sem helgisögur,
sbr. nöfn eins og Venus, Mars o.s.frv.
Það var ekki fyrr en um 1500 sem
reikningslistin, sem endurbætt var með
tilkomu núllsins, var orðin útbreidd
meðal almennings, en áður var hún
einskorðuð við fáa útvalda, t.d. presta í
Mesopótamíu og Egyptalandi. En þegar
byrjað var að nota arabíska núllið um
1200, fór allur almenningur að geta
reiknað. Það tók um 300 ár að reiknings-
listin bærist út, en þegar það hafði gerzt
var brautin rudd: Það er nefnilega ekki
hægt að deila og margfalda með róm-
verskum tölum einum saman. Til þess
þarf núllið.
Kópernikus finnur loks út að jörðin er
ein af plánetunum og snýst kringum
sólina eins og þær. Þannig hafði hug-
ljómun breytzt í þekkingu með aðstoð
reikningslistar.
Tycho Brahe var svo hrifinn af kenn-
ingum Kópernikusar, að hann lagði stór-
fé í að bæta tækjakost sinn, enda efnað-
ur maður á mælikvarða sins tíma. Hann
sagði: Kópernikus hefur fundið þetta
með mælingum, nú þurfum við ná-
kvæmari tæki.
Jóhannes Kepler notaði sjónauka
Tycho Brahes og gerði þessar sérstöku,
nákvæmu mælingar sínar, enda frábær
stærðfræðingur. Hann sá að pláneturnar
voru misstórar í mjög mismunandi fjar-
lægð frá sólu og snerust allar í kringum
sólina með mismunandi hraða. Þó að
þær væru allar í sama flokki sem snerust
í kringum sól virtust þær ekki eiga neitt
sameiginlegt nema snúast kringum sól-
ina. Þá fann hann það út að þær hreyfð-
ust í sporbaugum, en ekki í hringjum.
Það veitti honum meira að hugsa um:
hann bar þær saman með því að mæla
þær allar á 21 degi, byrjaði athuganir
sínar á sömu sekúndu sama daginn og
lauk þeim einnig á sama andartaki. Þar
sem hann þekkti sporbauga plánetanna
og notaði sömu tímalengd við athuganir
sinar, gat hann fundið út, hvað mikinn
part af brautunum þær fóru á þessum 21
degi. Hann dró línu frá sólinni að byrj-
unarpunkti mælinganna siðan að
endapunkti þeirra og aftur til baka að
sólinni. Þar sem hann hafði góð tæki
vissi hann um öll hornin á þessum
„kökusneiðum“ og hliðarlengdir. Þá datt
honum i hug að reikna út flatarmál
„kökusneiðanna", en hver „sneið" sýndi
21 dags „ferðalag“ hverrar plánetu.
Þegar hann hafði reiknað út flatarmál
„sneiðanna", blasti við honum hið mikla
undur: Þrátt fyrir allt misræmið á yfir-
borðinu, nálguðust fletirnir ekki aðeins
hver annan, heldur voru þeir nákvæm-
lega jafn stórir. Þessar mismunandi
„kökusneiðar“ plánetanna voru sem sagt
nákvæmlega jafn stórar að flatarmáli að
lokinni þessari 21 dags athugun. Kepler
uppgötvaði sem sagt samverkun sem var
óháð einstaklingsbundnum einkennum
hverrar plánetu. Hann spurði þá sjálfan
sig: Hvernig geta þær unnið saman á
þennan hátt, þegar fjarlægðin milli
þeirra eru milljónir kílómetra? Hann
fékk þá hugmynd að taka band með lóði
á og sveiflaði því um höfuð sér. Ef ég
sleppi bandinu, sagði hann við sjálfan
sig, þýtur lóðið i burtu. Þess vegna
hlýtur að vera einhver ósýnilegur
strengur sem heldur plánetunum á
braut umhverfis sólu. Og þar sem hann
vissi að þetta voru sporbaugar sá hann,
að það var ekki einungis sólin sem togaði
í pláneturnar, heldur toguðu þær hver i
aðra.
Aðeins mannlegur hugur getur fundið
slíkt samband á milli mismunandi hluta,
þar sem heilinn getur aðeins séð stærð-
ina og önnur einkenni á hverjum hlut út
af fyrir sig. Þetta er hæfileiki sem við
vitum að býr aðeins með manninum og
birtist mjög sjaldan. Einstein virti
Kepler meir en alla aðra vísindamenn.
Galileo, samtfmamaður Keplers, fékk
þessar nýju upplýsingar frá honum og
vildi kanna i framhaldi af þeim, hvernig
hlutir falla og með hvaða hraða. Hann
mældi frítt fallandi hluti og uppgötvaði
að þeir juku hraðann stöðugt og
fallvegalengdin var í hlutfalli við tim-
ann í öðru veldi.
Þá kom Newton til skjalanna, yngri
samtímamaður þeirra. Hann fékk
mikinn áhúga á toginu i pláneturnar og
veitti athugunum Galileos sérstaka
athygli. Newton v.issi að tunglið hafði
einnig áhrif á flóð og fjöru og vegna þess
að hann þekkti niðurstöður Keplers og
kenninguna um togið sá hann i hendi
sér, að þegar jörðin er á milli sólar og
tungls, þá er háflæði á þeim hluta jarðar
sem snýr að tungli og sól. Newton sagði
að þessir trilljónir rúmmetra af vatni
sem tungl og sól toguðu til sin hlytu að
benda til gífurlegs kraftar. Hann gat sér
þess til að togkrafturinn væri í hlutfalli
við massa, þ.e. þyngd og stærð, þess sem
toginu veldur; tók tvö epli sem dæmi og
sá að þau verkuðu ekki hvort á annað, en
einnig að massi jarðarinnar er svo mörg-
um sinnum meiri en massi eplanna, að
aðdráttarafl eplanna hvort á annað
verður nánast ekki neitt miðað við
aðdráttarafl jarðarinnar.
Á þessum tíma var hægt að reikna út,
hvernig stjörnuhiminn mundi líta út
hvar á jörðunni sem var, hvenær sem
var. Newton gerði sömu tilraun og
Kepler með band og lóð, sleppti því og sá
að lóðið hætti að fara í hríngi, en fór
eftir línu í burt. En vegna aðdráttar-
kraftar jarðar bognaði þessi lina fljót-
lega og lóðið féll til jarðar eins og við
mátti búast. Sem sagt: nú var komið að
niðurstöðu, fyrsta hreyfilögmálinu.
Hlutur sem er á hreyfingu fer áfram í
beina línu, nema þegar hann verður
fyrir áhrifum af öðrum hlut.
Með því að bera saman imyndaða lin-
una sem tunglið færi, ef jörðin hætti
skyndilega að vera til, og hina raunveru-
legu línu tunglsins á sporbraut á ákveð-
inni minútu og á ákveðinni nótt, fann
Newton út að lögmál Galileos um fall-
hraða o.s.frví náði til alls heimsins, þ.e.
var eitt af alheimslögmálunum, en náði
ekki aðeins til staðbundinna athugana
Galileos.
Margir merkir vísindamenn halda því
fram að það sé hið raunverulega upphaf
vlsindalegrar hugsunar, þegar Newton
hafði tengt saman niðurstöður þessara
fyrrnefndu tveggja visindamanna.
Hugljómun þessara snillinga hafði
breytt heimsmynd okkar. Við vorum
alheimslögmálum ríkari og spurningar
og svör sem byggja ekki á þeim eiga
engan rétt á sér.
Þetta eru dæmi um samverkandi orku-
lögmál í alheimi, þ.e. að hugir margra
einstaklinga komast að niðurstöðu um
alheimslögmál, sem líka er samverkandi
orkulögmál þrátt fyrir það að einstakir
hlutir þess út af fyrir sig eru óljósir. Það
er t.d. ekkert i eðli tunglsins sem segir
heilanum að tunglió dragi að sér ein-
hverja hluti, heldur er það aðeins hug-
ljómunin sem getur komizt að niður-
stöðu eins og hér var gert. Newton
mældi þetta tog sem hinir höfðu
ímyndað sér sem ósýnilegan streng og
sá, að ef fjarlægðin eykst, t.a.m. um
helming, minnkar krafturinn niður í
fjórðung.
Almenn vísindaleg lögmál hafa engar
undantekningar. Það eru sem sagt gæði
þessara lögmála að þau eru eilíf. Það
sem heilinn „uppgötvar“ er aðeins sér-
stakt tilfelli og þess vegna deyr það.
Mannlegur hugur hefur fundið nokkuð
af þessum alheimslögmálum sem eru öll
,,Dymaxion"-bíll FulJers (dymaxion, þ.e. mesti kraftur)
venjulegri gerð. Ef maður þrýstir á kúlu
húss af þessari gerð gæti maður búizt við
að húsið léti undan þrýstingnum, en það
gerist ekki, heldur dregst öll kúlan
saman inn að miðju — og þannig
styrkist húsið fyrst við aukinn þrýsting,
en veikist ekki. Þess vegna eru hvolfþök-
in eða hálfkúlan notuð á Suður- og
Norðurpólnum, og ef byggt verður á
túnglinu er því spáð að stórhringskúlur,
eða umhverfisstjórntæki byggð á geodes-
iskri línu, verði fyrir valinu. Og í fram-
tíðinni verður hægt að setja hvolfþök
yfir borgir, þar sem loftslag er slæmt og
bæta það stórlega — og ætti það að vera
Islendingum nokkurt gleðiefni.
Merkilegt er það að þegar visinda-
menn uppgötvuðu DNA og RNA fundu
þeir að þessi efni sem voru í veirum hafa
proteinskel samansetta af geodesiskum
einingum af mismunandi gerð. Um svip-
að leyti og byrjað var að birta myndir af
hvolfþökunum mlnum fyrir 25 árum (þá
hafði ég unnið að þeim í 30 ár), kom í
ljós við samanburð að proteinskel þess-
ara efna (DNA og RNA) var byggð upp
nákvæmlega á sömu forsendum og ég
hafði stuðzt við.
„Dymaxion' -baðherbergi Fullers.
Ál-hvolfþak Fullers frá 1957, f Honululu (Hawaii).
Buckminster Fuller við stórhrings-lfkan fyrir framan Háskóla íslands í
sfðustu viku.