Morgunblaðið - 19.12.1976, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19.DESEMBER 1976
21
EFTIR ELÍNU PÁLMADÓTTUR
Tuttugu ár að vaxa, tuttugu
ár í blóma, tuttugu ár í stað og
tuttugu ár í hrörnun. Eitthvað á
þessa leið er lýst mannsævinni í
máltækinu, sem metsölubókin á
heimsmarkaðinum, „Twenty
Years a Growing" eftir Maurice
O’Sullivan, tók nafn sitt af.
Mörgum hefur fundizt þessi
skipting á mannsævinni nógu
örðug við að glima og ærið
verkefni að fella líf sitt að þess-
um mörkum og sætta sig við
umskiptin. En velmeinandi of-
skipulagning seinni ára hefur
þó leikað sér að þvi að saxa
mannsævina enn betur niður,
skipta henni í smábúta og á
köflum næstum i hakk. Einkum
hefur fyrsti fjórðungur ævinn-
ar orðið fyrir barðinu á þessu.
Að vaxa upp og lifa i svo vel
hólfuðu aldursflokkakerfi er
orðin hrenasta sálar-akrobatik.
Þjálfunin hefst þó snemma.
Barnið fer kannski inn um gulu
dyrnar á bangsadeildina sina á
barnaheimilinu meðan það er
þriggja ára, inn um rauðu dyrn-
ar í ungadeildina fjögurra ára
og grænu deildina fimm ára eða
eitthvað þvílikt. Þá tekur við
bekkjarskipting i skólanum
með tilheyrandi aldursskipt-
ingu í öllum athöfnum utan
skóla. Hver aldursflokkur á sín-
um stað, burt séð frá áhugamál-
um og hæfileikum. Skemmt-
ana- og tómstundastarf fyrir
12—15 ára sér, fyrir 16—18 ára
i annan stað, ungt fólk frá 18 til
tvítugs má blanda sér á opin-
berum dansstöðum saman við
þá eldri og horfa á þá drekka,
en blanda sér i drykkjuna eftir
tvitugt. Jafnaldrarnir í skóla
fara saman í leikhús á þar til
valda sýningu og hafa hana
næstum út af fyrir sig og þann-
ig mætti lengi telja.
Þó þjálfunin sé tekin
snemma, vill mörgum samt
ganga illa að falla inn i aldurs-
hólfið, þeim er markað á
hverjum tima ævinnar, eins og
systrum öskubusku að þvinga
sig í skóinn hjá kóngssyninum.
Og ráðið? Kannski bara megi
höggva af svo passi. Svo lengi
er nú búið að þvinga í meðal-
mót, að ljóst ætti að fara að
verða að engin tilhöggning dug-
ir til að hver aldursflokkur falli
alfarið í nákvæmlega útmælda
hólfið sitt, hvarsu vel sem stað-
ið er að sérfræðilegri hönnun
og útreikningum á máli meðal-
manneskjunnar í hverjum
aldurshópi, sem siðan er fallizt
á og keyrt út í kerfið.
Hönnunin á manneskjunni og
athöfnum hennar i nútimaþjóð-
félagi tekur stundum á sig
skemmtilega mynd. Það þótti
gamalli frænku minni, sem var
skorin upp á sjúkrahúsi, þegar
átti að drífa hana á ákveðinni
stundu fram úr rúminu og að
vaskinum úti við dyr til að þvo
sér. Hún treysti sér ekki til þess
og vildi sleppa. Þá sagði stúlk-
an: — Jú, þú verður að fara
núna. Þetta er hann^ð svona!
Og enn kostulegra fannst
gömlu konunni, þegar klósett-
ferðinn hennar var líka komin í
hönnun. Þetta var hliðarspor,
sem á raunar ekki sérstaklega
við aldursskiptingu.
Það er ekki svo lítil
akrobatik, sem ein vesalings
nútímamanneskja á að fram-
kvæma á mannsævinni, ef hún
á alltaf að falla í aldursramm-
ann sinn. Henni er ætlað að
breytast á nokkurra ára fresti,
taka sér ný áhugamál við hver
skil, nýjar hegður.arvenjur,
nýjar þrár og langanir.
Hin hressa sveitakona Mar-
grét i Dalsmynni lét eftir sér
hafa í viðtali hér i blaðinu fyrir
skömmu: „Ég veit ekkert um
unglingavandamál. En meira
ætti að gera að því að láta alla
aldursflokka skemmta sér ein-
hvern veginn saman, ekki
svona sitt í hvoru lagi. Krakk-
arnir eiga að geta skemmt sér
með fullorðna fólkinu". Og ætli
ekki mégi bæta við, fullorðna
fólkið ætti að geta skemmt sér
með krökkunum. Og þá er
gengið út frá því að fleira sé
skemmtun en fótamennt.
Að sjálfsögðu þarf ekki að
þvinga fullorðinn með óskadd-
aða heyrn, sem ekki þolir há-
væra músík, til að hlusta á hana
með ungum. Eða ungan til að
draga niður í sínum tækjum.
Eða þessa aðila fremur en aðra
yfirleitt til að vera saman. En
þvl að skera með opinberri stýr-
ingu allt mannlífð í sneiðar eft-
ir aldri fremur en eftir áhuga á
viðfangsefnum eða smekk? Að
vásu má reikna með að sá, sem
er að vaxa, og sá, sem er að
hrörna, geti ekki — a.m.k. ekki
með sama hraða — uppfyllt og
framkvæmt allt það, sem sá ger-
ir, er stendur i blóma lífsins.
En ætli áhugamál hans og lifs-
stíll taki þvílíkt heljarstökk á
fárra ára fresti.
— Enginn vindur blæs hag-
stætt fyrir þann, sem enga höfn
hefur, sagði Montagne gamli.
Ut af orðum hans lagði dr.
Selye, læknir við Montreal-
hásköla, og bætti við þau:
„Sama er um unga fólkið. Það á
ekkert markmið. Ég hugsa að
mikill hluti uppreisna, stríða,
eiturlyfja, allur þessi flótti af
ýmsu tagi, sé örvæntingarfull
tilraun unga fólksins okkar,
sem á ekkert markmið." Og
hvernig á að hafa markmið,
þegar ætlazt er til að maður
skipti um lífshætti og viðhorf á
fárra ára fresti alla ævina? Að
hverju er stefnt? Hvert er
markmiðið með þessum
ákveðnu opinberu uppeldisað-
ferðum? Markmiðið virðist ein-
hvers staðar i þoku, ef nokkurt
markmið hefur þá fundizt, eða
verið eftir ieitað. Ja, hvert er
stefnt með allri þessari niður-
söxun á mannsævinni. Ætli
maður sé sveigjanlegur eins og
amaba eða rjúpa — skipti bara
um form g lit eftir umhverfinu
og aðstæðum? Ekki dugar
minna, ef áhugamálin og
lifnaðarhættirnir eiga að breyt-
ast svona ört. Hjá okkur virðist
ævin ganga í þrepum.
Ungu manneskjunni á að
þykja gaman að háværri popp-
músik, en snarhætta því svo
þegar réttur aldur er kominn.
Eftir tvitugt á meðalmaðurinn
að þrá það eitt að byggja sér
íbúð, svo stærri ibúð og ein-
býlishús, en gleyma öðru á með-
an. Um fimmtugt þykir þeim
hinum sama liklega ekkert
skemmtilegra en veiðar, af-
mælisveizlur og klúbbalíf og 67
ára á þessi sama manneskja
ekki að þrá neitt annað en að
gera ekki neitt og komast sem
fyrst inn á hressingarhæli eða
spitala, stundum að manni
heyrist burt séð frá heilsufar-
inu. Bara af þvi að hún er göm-
ul. En ætli músikalski maður-
inn hafi ekki jafn gaman af að
flytja tónlist og sækja tónleika
alla ævi, allt fram á grafarbakk-
ann. Ætli maðurinn, sem frá
barnæsku vildi vera við eða
vinna á hafinu, hafi eftir sjö-
tugt ekki áhuga á öðru en vera
ótruflaður í herberginu sínu?
Og svo framvegis.
Síðasta skeiðið er hrörnunar-
aldurinn. Þá er það einmitt að
heilsan fer að bila og mikilvæg-
ast að hafa eitthver áhugamál,
sem heldur manni frá rúminu
og sjúkrahúsunum, sem hlýtur
þá ennþá fremur en nokkru
sinni að vera algert neyðar-
brauð. Þá er það einmitt sem
áhugi og kjarkur verða að bera
mann hálfa leið — vega upp á
móti óbilandi þrótti. Þá er
mestrar uppörvunar og hvatn-
ingar þörf til að láta ekki deig-
an síga. Gamalt fólk, sem fer að
liggja i rúminu, á að jafnaði
erfiðara með að komast þaðann
aftur. Vatn vill setjast á lungun
við legu og iíffæri stirðna og
dofna. Auðvitað neyðast margir
til að liggja í rúminu, þegar
heilsan bilar, hvenær sem er á
ævinni, og eiga þá að sjálfsögðu
að eiga þess kost. Og langt er
frá því að nægilega greiður að-
gangur sé að þvi fyrir þá sem
þurfa. En það er önnur saga.
Rúm á spítala eða heima getur
ekki verið óskastaður fyrir
eldra fólk, sem með nokkru
móti getur verið annars staðar
jafnvel ekki um tíma. Það ku
vera betra að þreytast en að
ryðga.
Ágætt sænst sjónvarpsleikrit
um gamla lamaða konu, sem lá
vel þrifin og mett, en alein í
rúmi sinu í húsi úti i skógi, var
okkur ágæt hugarvakning ný-
lega. Allt var í sómanum með
gömlu konuna, og því taldi sig
enginn þurfa að skipta sér
meira af henni. Það var ágæt
ádeila á tilfinningalausa og
Framhald á bls. 37
gia held eg ad islendskan brád-
eg ad valla mun nockur skilia
im lidnum, enn valla nockur í
’rá, ef alt fer eins og híngad tii
ur vidreistar, jafnvel hiá bestu
í dönsku, hiá almúganum mun
!ristjáns Rasks til Bjarna Þor-
1813. (Breve til og fra Rasmus
garði gerð. Þau eru félaginu og
þeim, sem að þeim standa, ekki
sízt Þorsteini Gylfasyni, háskóla-
kennara, ritstjóra bókaflokksins
til mikils sóma. Höfundar þessara
rita eru ýmist þjóðkunnir eða
heimsþekktir, og þýðendur hafa
yfirleitt unnið störf sin með prýði
— og þá ekki síður þeir sérfræð-
ingar íslenzkir, sem fengnir hafa
verið til að rita innganga og for-
mála og aukið þann veg gildi
þessa merka ritsafns. Þá eru
bókaskrár Einars Sigurðarsonar
háskólabókavarðar til mikils
gagns.
Morgunblaðið óskar Ilinu ís-
lenzka bókmenntafélagi alls góðs
í framtíðinni og væntir þess, að
Skírnir verði fjölbreytt alhliða og
vandað tímarit, en þó umfram allt
fordómalaust og lesendum sinum
til fróðleiks og uppbyggingar. 1
þeim tilgangi var til ritsins stofn-
að og á því hlýtur útbreiðsla þess
og vinsældir félagsins, a.m.k. öðr-
um þræði, að byggjast. Sverrir
Kristinsson, framkvæmdastjóri
Hins íslenzka bókmenntafélags,
er ötull maður og áræðinn og átti
drjúgan þátt i útgáfu sögu Is-
lands. Það er félaginu áreiðan-
lega ómetanlegur styrkur að hafa
svo útsjónarsaman fjármálamann
til að sjá um rekstur félagsins.
Þjónn við
færiband sitt
Í öðrum þeim ritdómi Peters
Hallbergs, sem minnzt er á hér að
framan og birtist i afmælisriti
Skírnis, rekur hann uppgjör Hall-
dórs Laxness við sósíalismann og
er ástæða til að veita orðum Hall-
bergs athygli. Hann segir, að það
sé auðvitað alltof einföld skýring
að Laxness „hafi af einhverjum
persónulegum hvötum gengið af
fyrri trú sinni. Ef til vill eru það
frekar tímarnir og heimurinn
sem hafa breytzt en maðurinn
Halldór Laxness. Sú framtíðarvon
tengd framkvæmd sósialismans í
Sovétríkjunum, sem einu sinni
var rík með róttækum mönnum
víða um heim, hefur farið heldur
rénandi jafnvel með ákveðnum
marxistum. Það er eitt tímans
tákn að foringi ítalska komm-
únistaflokksins, Enrico
Berlinguer, skuli nýlega (júni,
1976) hafa sagt í blaðaviðtali, að
hann kysi heldur að Italía væri
kyrr í Atlantshafsbandalaginu en
að hún gengi í Varsjárbandalagið.
Og vonbrigðin rista dýpra.
„Sósíaliskt” þjóðskipulag virðist
ekki lengur nein trygging fyrir
mannsæmandi og betra lifi frekar
en „borgaralegt”. Enda leggja
sósíalísku ríkin, eldri og yngri,
mest kapp á að ná sem fljótast
iðnþróun hins kapítalíska vest-
ræna heims. Þar sem eitt æðsta
takmark skipulags og tækni er að
geta framleitt eigin kjarnorku-
vopn, verða sérfræðingavald og
hin ýtrasta verkaskipting sameig-
inlegt böl manna. Hvort sjálft
stjórnkerfið telst „borgaralegt”
eða „sósíaliskt” skiptir litlu máli.
Maðurinn verður hvort sem er
fangi hins volduga framleiðslu-
kerfis, „framandgerður” þjónn
þess við færiband sitt. En í grein-
inni „Upphaf mannúðarstefnu”
(1964) óttast Halldór Laxness að
þar sem borgarastéttinni sé út-
rýmt komi í staðinn sá kapítal-
ismi, ríkiskapítalisminn, sem býð-
ur heim einræði og ógnaræði og
einn er miskunnarlausari en hið
marghöfðaða auðkerfi borgara-
stéttarinnar. „Þjóðfélagið góða”,
þar sem maðurinn er æðsta tak-
mark, virðist fjær en nokkru
sinni fyrr."
Hallberg minnir á þau ummæli
Halldórs Laxness í Skeggræðum
gegnum tíðina, sem skáldið við-
hefur, þegar hann lítur um öxl og
segir við viðmælanda sinn: „Það
sem var heilagur sannleikur í gær
eru svik og hræsni í dag. Og þjóð-
félagið góða sem við ætluðum að
skapa er hætt að vera skurðgoð
eða guðsmynd”.
Hallberg minnir einnig á fyrir-
litningu skáldsins, þegar hann
talar í Guðsgjafaþulu um þjóð-
félagið, nefnir það „samfunnet”,
og líkir því við óskiljanlegt
kvikindi. Þessi fyrirlitning á ríki
og ríkisvaldi kemur einnig greini-
lega fram í ritgerð Halldórs
Laxness um Hallgrím Pétursson,
þar sem hann bendir á hvernig
yfirstéttin og þá ekki sízt hin
klerklega valdastétt rétttrúnaðar-
ins hræddi alþýðu manna
viðstöðulaust með djöflinum og
því miskunnarleysi og hræðilegu
kvölum, sem beið hinna útskúf-
uðu og fordæmdu í helvíti,
samkvæmt guðsorðabókum þess
tíma. Því miður kemur misnotkun
valdasjúkrar yfirstéttar á fyrstu
öldunum eftir Siðaskipti niður á
þeim fagra kærleiksboðskap, sem
er kjarni og inntak kristinnar
trúar — og virðist skáldið ekki
alltaf gera glöggvan greinarmun
á þessu tvennu (til fróðleiks má
geta þess að þegar skáldið nálgast
nútímann í ritgerð sinni segir
hann „að Chaplin sé hinn týpiski
J esús vorra tíma“ (!)).
Hallberg tíundar, hvernig
Laxness getur ekki fellt sig við
nein kerfi, allra sízt það kerfi,
sem veitir ríkisvaldinu tækifæri
til að ná tökum á góðu fólki. 1 lok
ritdómsins segir Peter Hallberg:
„Andúð á öllum „kerfum”,
„heilbrigð skynsemi”, „mannúð-
arstefna”, „taoismi” og
fullkomnun listarinnar verða við-
brögð skáldsins við okkar heimi,
eins og hann er.‘‘
Enginn vafi er á því, að Peter
Hallberg hittir þarna naglann á
höfuðið, þó að vel hefði mátt
sleppa „taoismanum“, en leggja
fremur áherzlu á fjallræðufólkið í
skáldverkum Laxness og
trúmennsku þess, sem var enginn
„taoismi”, heldur alislenzkt fyrir-
brigði, a.m.k. fyrr á tímum.
EBE og fullveldi
Rasmus Kristján Rask var
stofnandi Hins íslenzka bók-
menntafélags (1816) og vildi með
því sporna við þeirri þróun að
íslenzk tunga yrði danskri tungu
að bráð. Við stöndum í óbætan-
legri þakkarskuld við hann. Jón
Sigurðsson tók svo upp merkið og
var forseti Hins íslenzka
bókmenntafélags í marga áratugi:
útvörður sjálfstæðis og fullveldis
þjóðarinnar. Það leiðir hugann að
öðru máli.
Það vakti mikla athygli, þegar
talsmenn útgerðarmanna í Bret-
landi með James Johnson þing-
mann fyrir Hull i broddi fylking-
ar gerðu þvf skóna, að Crosland,
utanríkisráðherra Breta, mundi
óska eftir sérstökum viðræðum
milli íslendinga og Breta, eftir að
Gundelach kom úr fyrri
könnunarferðinni til Islands, án
þess Efnahagsbandalagið hefði
upp á nein samningsdrög að
bjóða. Hér verður hvorki rætt um
Óslóar-samkomulagið, sem var
e.k. punktur yfir i-inu í sjálf-
stæðisbaráttu íslénzku þjóðar-
innar, né það hvort einhverjir
samningar takist á milli Is-
lendinga og Efnahagsbandalags-
ins í framtiðinni. En á hitt er
ástæða til að benda, að for-
ráðamönnum brezkrar togaraút-
gerðar varð ekki að ósk sinni.
Crosland stóð ekki upp í brezka
þinginu og engin rödd hefur
heyrzt um það, að Bretar óski
eftir sérstökum viðræðum við
Íslendinga um málið.
Gundelach hefur sagt, að Efna-
hagsbandalagið vilji ná algjörlega
nýju heildarsamkomulagi við
íslenzk stjórnvöld, f.h. bandalags-
ins alls. Efnahagsbandalagsmenn
halda ekki fast í það, að nýtt
samkomulag byggist á gagn-
kvæmum veiðiréttindum, heldur
feli það einnig í sér sameiginlega
skilgreiningu á verndunaraðgerð-
um vegna fiskstofna „og byggir
Gundelach þessa röksemd á því að
stærð og viðkomumöguleíkar
vissra fiskstofna við Island, svo
sem þorsks og ýsu, séu að veru-
legu leyti komnir undir viðleitni
Efnahagsbandalagsrikjanna
innan lögsögu sinnar á þessu sviði
og á hann þar vafalaust við
uppeldisstöðvar ýmissa nytjafiska
við Grænland,” eins og komizt var
að orði i fréttum. Fyrir þessa við-
leitni sina i verndunarmálum
telur Gundelach að Efnahags-
bandalagsrikin eigi að fá að
stunda einhverjar veiðar hér við
land, en síðar skuli reglan um
gagnkvæmni vera lögð til grund-
vallar.
Þetta hefur allt komið flatt upp
á Breta — og þá ekki sízt brezka
togaramenn sem telja margir
hverjir, að Efnahagsbandalagið
sitji á svikráðum við þá og hags-
muni þeirra.
Það hlýtur að vekja mikla at-
hygli hér, hvernig .Efnahags-
bandalagið hugsar um heildina,
en ekki einstök ríki. Þegar
Gundelach heyrði að svo kynni að
fara, að Bretar óskuðu eftir sér-
samningum eða sérstökum við-
ræðum við íslenzk stjórnvöld,
lýsti hann blákalt yfir því, að
brezka stjórnin hefði ekkert að
gera með slík mál lengur og sagði,
að Bretar hefðu ekkert umboð til
samninga; orðrétt sagði hann:
„Bretar hafa þegar afhent Efna-
hagsbandalaginu umboð sitt til
samninga um fiskveiðimál og það
er enginn, sem hefur umboð til
samninga við íslendinga á vegum
Framhald á bls. 27