Morgunblaðið - 09.01.1977, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 9. JANÚAR 1977
I
Eins og alkunna er, töluðu
íslendingar og norðmenn
upphaflega sama tungumál, því
íslenska er norskt inn-
flytjendamál: flestir landnáms-
menn komu úr Noregi og fluttu
með sér til íslands móðurmál
sitt, norska tungu. E-n jafn-
framt hefur flust með land-
námsmönnum úr Noregi margs
konar menning, sögur og
sagnir, kvæði og ljóð, enda þótt
annað hafi borist lengra að, frá
írlandi og Skotlandi, sunnan af
Frakklandi og sumt enn lengri
veg.
Meðal þess sem til Islands
barst á fyrstu öldum byggðar i
landinu voru kvæði, sem seinna
voru nefnd eddukvæði, og
sagnir um hetjur miðalda, er
menn gerðu af nýjar sögur og
ný kvæði. Á Islandi geymdust
þessar sagnir og kvæði meðan
aðrar þjóðir gleymdu þeim og
tóku upp nýja siði, eignuðust
nýja menningu. Á 13du öld
urðu síðan til á Islandi bók-
menntir sem meðal annars
urðu til þess að tungan gekkst
ekki og greindist minna en aðr-
ar þjóðtungur, svo enn lesa
íslendingar gömul kvæði og
gamlar sagnir aftan úr miðöld-
um, eins og þetta væru lifandi
bókmenntir frá 20ustu öld.
Engin önnur germönsk þjóð
getur lengur vitnað til spak-
mæla Hávamála eins og
Islendingar, enda þótt spekin,
sem þar er geymd, hafi lifað í
þúsund ár bæði á Norðurlönd-
um og suður í Evrópu. En
tslendingar á síðmiðöldum
voru þeir sveitamenn að geyma
þessar sagnir og hin gömlu
kvæði meðan aðrir gleymdu
fornri tungu sinni.
II
Nú tala Norðmenn og
íslendingar ólík tungumál,
enda þótt norskar mállýskur —
eða nýnorska, — og íslenska
séu náskyld mál og íslendingar
skilji fljótt mál nýnorsku-
mælandi Norðmanna. Samhliða
nýnorsku, sem er afsprengi
hins gamla móðurmáls norsku
Iandnámsmannanna á Islandi,
gamalnorskunnar (gamalnorsk
eða gammelnorsk, eins og það
mál heitir í Noregi) er talað
annað mál, norskt bókmál eða
ríkismál, eins og það hefur
verið kallað. Bókmálið er komið
af dönsku, sem ruddi sér til
rúms 1 Noregi á tfmum danskra
yfirráða (dansketiden
1380—1814), en mál þetta rann
siðan saman við málið sem fyrir
var og úr varð nýtt og hljóm-
fagurt mál.
En hvort heldur norðmenn
tala mállýskur eða bókmál geta
þeir ekki lesið gamalnorsku og
fá ekki notið auðlegðar
norrænna bókmennta nema
þeir læri hið gamla móðurmál
sitt, og það tekur langan tíma.
Frekar en gera alla læsa á
gamalnorsku hafa menn þvl
reynt að þýða norrænar forn-
bókmenntir á nýnorsku ellegar
bókmál til að gera þær aðgengi-
legar mönnum. Mikið starf og
merkilegt hefur verið unnið á
þessu sviði undanfarna áratugi.
Má þar nefna hið mikla útgáfu-
verk Norröne bokverk sem Det
norske samlaget stendur nú að,
en hófst fyrir réttum 70 árum
undir nafninu Gamalnorske
Bokverk. 1 þessu safni hafa
komið út nær 50 rit norrænna
bókmennta, þar á meðal mikið
af íslenskum verkum svo sem
Njála, Egilssaga, Laxdæla og
Heimskringla, Sverris saga,
Völsunga saga og Gunnlaugs
saga ormstungu, Gísla saga og
Snorra Edda.
III
Nú er komin út ný þýðing á
eddukvæðum á norsku: EDDA-
DIKT. Oversatt av Ludvig
Holm-Olsen. J.W. Cappelens
Forlag A.S. Oslo 1975.
Eddukvæði eru varðveitt 1
fslenskum handritum frá 13du
og 14du öld. Þetta eru brot af
svipmiklum og margbreytileg-
um skáldskap, sem um aldir
lifði I munnlegri geymd. Elstu
kvæðin eiga rætur að rekja
aftur á tlma þjóðflutninganna
miklu, er germanskar þjóðir
fóru um gervalla Vestur
Evrópu, frá norðri til suðurs og
allt austur að Svartahafi og
suður á Spán og jafnvel til
Norður Afríku. Yngstu kvæðin
hafa hins vegar sennilega verið
ung þegar þau voru fest á
bókfell.
Fimm sinnum áður hafa
norskir menn þýtt þessi gömlu
kvæði. Jakob Aars, stofnandi
skólans að Voss, gaf árið 1864
út þýðingu sfna á sex eddu-
kvæðum. Tveimur árum seinna
gaf G.A. Gjessing, sem þá var
kennari við Kristiansands
Katedralskole, út goðakvæði
Eddu og árið 1899 gaf hann út
þýðingu sína á öllum kvæðum
Sæmundar Eddu: Den ældre
Edda. Norröne oldkvad fra
vikingetiden. Á árunum 1905
til 1908 gaf presturinn og skáld-
ið Ivar Mortensson-Egnund út
þýðingu sfna á eddukvæðum:
Edda-kvæde. Norröne
fornsongar. Þessi þýðing hans
Ung var jeg engang,
og ensom drog jeg,
da gikk jeg vill pá vegen,
fölte meg rik
da jeg fant en annen;
mann er manns glede.
[Hávamál 47]
Alt for tidlig
kom jeg ofte pá gjesting
og somme tider for seint;
ölet var drukket,
eller ikke brygget;
lei ráker sjelden leddet.
[Hávamál 66]
Fe dör,
frender dör,
en sjöl dör pá samme vis;
jeg vet ett
som aldri dör,
dom over hver en död.
[Hávamál 77]
Möyer flöy sörfra,
mörkskog lá under,
unge valkyrjer
varslende ufred;
de satte seg ned
pá sjöens bredd,
sudröne kvinner,
spant kostelig lin.
[ Völundarkviða 1]
V
Lengi hefur það verið
mönnum undrunarefni og
mikil ráðgáta hvers vegna
norðmenn varðveittu ekki
eddukvæði. Hefur þess jafnvel
verið getið að þeir hafi ekki
þekkt kvæðin sem öll hafi þá
verið ort í nýbyggðum
norðmanna: vestan hafs, á
tslandi eða á Grænlandi. I
formála að þýðingu sinni gerir
Tryggvi Gíslason:
Fyrsta heildarþýðing Eddu
kvæða á norskt bókmál
— Þýðandi Ludvig Holm-Olsen, prófessor í Björgvin
Tryggvi Gfslason
hefur nú komið út sjö sinnum
og mikið verið notuð. Fredrik
Paasche, prófessor f evrópskum
bókmenntum við háskólann í
Ósló, þýddi allmikið af eddu-
kvæðum, sem út komu í Norsk
litteraturhistorie 1 (1924) og
Anne Holtsmark prófessor
þýddi átta eddukvæði og gaf út
f Eddadikt, skaldekvad, folke-
viser (1924).
Hin nýja þýðing Ludvigs
Holm-Olsens, prófessors í
norrænu við Björgvinjar-
háskóla, er í raun og veru
önnur heildarþýðing á kvæðum
Konungsbókar Eddu og hin
fyrsta heildarþýðing sem gerð
er á norskt bókmál. Þrjú hetju-
kvæði hafa þó ekki verið tekin
með: Grfpisspá, Oddrúnar-
grátur og Atlamál. Tvö goða-
kvæði, sem varðveitt eru
annars staðar, Baldurs
draumar og Rfgsþula, eru hins
vegar f þessu nýja safni.
Fyrir margra hluta sakir er
auðveldara að þýða norrænar
bókmenntir á nýnorsku. Það
mál er skyldast hinni fornu
tungu, ef undan er skilin
nútfma-islenska. Bókmálið
hefur hins vegar glatað ýmsum
einkennum hins forna beyg-
ingarmáls, orðaforðinn er
annar og orðaröð bundnari,
eins og að líkum lætur.
Ludvig Holm-Olsen prófessor
er meðal fremstu fræðimanna f
norrænum fræðum. Hann kom
ungur til starfa, hefur lært
Islensku ágæta vel og er því
betur fær um það að þýða eddu-
kvæði á norsku en flestir menn
aðrir.
Vandasamt er að þýða af einu
máli á annað. Ekki sfst á það við
um bundið mál með sviphrein-
um heitum og kenningum og
fastri hrynjandi. Og þegar
kvæðin eru ævagömul og lýsa
fornri menningu, viðhorfi og
siðum, þar sem sumt er vand-
skilið og torrætt, verður
viðfangsefnið enn erfiðara.
Þýðandinn verður þá að taka
sjálfur afstöðu til mismunandi
skilnings og skýringa. Það
hefur Ludvig Holm-Olsen gert
af lærdómi sfnum svo nú geta
menn leitað til þessarar
þýðingar hans til að fá skýring-
ar og leita eftir skilningi
þessara stórbrotnu kvæða. Er
það ekki sist mikill fengur í
skýringum og athugasemdum
þýðarans aftan við kvæðin, sem
reistar eru á fyrirlestrum hans
um eddukvæði.
IV
Ekki er það auðvelt verk
fyrir útlending að dæma um
þessa norsku þýðingu. Það er
einnig erfitt að losa sig undan
hrynjandi og orðfæri uppruna-
lega textans þvi sumt hljómar
með ólíkum hætti. En f heild
sýnist þessi mikla þýðing hafa
tekist vel og sumt ágætlega,
enda hefur Ludvig Holm-Olsen
lagt alúð sína við verkið og
kostað til þess mörgum árum.
Jeg mis jotner urtidsbárne,
f jernt i fortid
fostret de meg;
mins ni heimer,
ni i treet,
visdomstreet
1 som tein i mold.
[Völuspá 2]
Ludvig Holm-Olsen í stuttu
máli grein fyrir upphafi og
varðveislu eddukvæða. Bendir
hann þar meðal annars á nýja
vitneskju sem fengist hefur
eftir brunann á Bryggjunni f
Björgvin 1955, þar sem fundist
hafa yfir 500 rúnaáletranir,
sumar með vísum undir eddu-
kvæðaháttum, aðrar undir
dróttkvæðum háttum. I ljósi
þessarar nýju vitneskju verður
nú að endurskoða hugmyndir
fyrri manna um uppruna og
aldur eddukvæða svo og um
notkun rúna á miðöldum.
Ljóst er að tslendingar einir
hafa varðveitt eddukvæðin,
hina fornu menningararfleifð
germanskra þjóða, þótt saga
Konungsbókar Sæmundar
Eddu sýni að oft hefur verií
mjótt á munum milli varðveislu
þessara dýru kvæða og algerrar
gleymsku og glötunar. Hitt er
lfka ljóst að íslendingar hafa
ekki einir ort þessi kvæði.
Mikils virði er að hinar gömlu
bókmenntir lifa enn meðal
þjóðarinnar og veldur þvf sam-
hengið i fslensku máli. Hitt er
líka fagnaðarefni að útlendir
menn, sérfróðir í trúarbrögð-
um, siðum, tungu og menningu
annarra þjóða, skuli áfram
leggja rækt við hina fornu arf-
leifð. Þvf er það mikið fagn-
aðarefni er Ludvig Holm-Olsen
gefur út nýja þýðingu eddu-
kvæða á norsku. Veit ég að
Norðmenn og Islendingar eiga
eftir að njóta góðs af vandaðri
þýðingu hans, og með henni
hefur hann enn einu sinni lagt
fram skerf sinn til að kynna
norrænar bókmenntir.