Morgunblaðið - 10.06.1978, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 10. JÚNÍ 1978
Olafjir
Bjömsson
prófessor:
Félagshyggja og
félagi Napóleon
„The social reformers who seek through politics to do nothing but serve the
public interest invariably end up serving some private interests that was no part
of their intention to serve. They are led by an invisible hand to serve a private
interest.“
Milton Friedman
Hægri og vihstri
Það er lengi búin að vera skoðun
mín, að orðin hægri og vinstri, þegar
rætt er um stjórnmálastefnur séu
vígorð ein, sem nú orðið hafi svo
óákveðna merkingu, að þau séu alls
ónothæf til þess að skýra mismun-
andi viðhorf til stjórnmála eða
félagsmála. í nýútkominni bók eftir
mig er gerð fyrir þessu nánari grein.
i Á si. vetri heyrði ég þá Gylfa Þ.
Gíslason próf. og ólaf Jóhannesson
ráðherra láta í ljósi svipaðar skoðan-
j ir. Ef það er á misskilningi byggt, bið
ég báða fyrirfram afsökunar. En
meðan ég hefi þetta fyrir satt, þykir
mér þetta mikill og góður liðsauki
við þessa skoðun og það þeim mun
fremur, sem engin tengsl geta verið
milli þess, hvernig þeir hafa komizt
| að sínum niðurstöðum, hvor um sig
og ég að mínum.
En fyrir u.þ.b. 12 árum heyrði ég
tvo unga menn glíma við það í
samtalsþætti í hljóðvarpinu að gera
grein fyrir því hver væri merking
orðanna hægri og vinstri á vettvangi
stjórnmála. Þeir virtust sammála
um það, að vinstri stefna merkir
félagshyggju en hægri stefna ein-
staklingshyggju. Spurningin er nú
sú, hvort hér er um nothæfa lausn
að ræða á þvi viðfangsefni að
skilgreina merkingu þessara orða.
Hvað er
einstaklingshyggja?
Það er útbreidd skoðun, að ein-
staklingshyggja sé sú lífsskoðun, að
hver sé sjálfum sér næstur og því sé
ekki hægt að heimta annað og meira
af hverjum einstaklingi en það að
hann gæti fyrst og fremst eigin
hagsmuna og vinni að framgangi
þeirra en hljóti alltaf aö láta sig heill
og hag samborgara sinna minna
máli skipta. Þessi skoðun hefir
gjarnan verið rökstudd með tilvitn-
unum í hin frægu ummæli Adams
Smiths, að þegar einstaklingurinn
gerði þaö, sem hann taldi sjálfum sér
fyrir beztu þá væri hann af hulinni
hönd leiddur til þess að gera það sem
þjóðfélaginu væri fyrir beztu. Fá
ummæli hafa í tímanna rás verið
eins mistúlkuð og þessi. Smith átti
hér einungis við það, að sjálfsbjarg-
arhvötin væri slíkur aflvaki fram-
leiðslunnar, að án hennar myndu
afköst minnka svo, að allir yrðu
fátækari. Hitt var fjarri Smith að
lofa eigingirni og sérhyggju eins og
skýrt kemur fram í ritum hans um
siðfræði. gam^væmt skilningi 18.
aldar heimspekinganna Smiths og
Humes sem öðrum fremur er jafnan
vitnað til þegar einstaklingshyggja
er skilgreind, þá merkir hún það, að
einstaklingnum leyfist sjálfum að
setja sér markmið sín í eigin þágu
eða annarra, en er ekki neyddur til
þess að hlíta vilja stjórnvalda.
Báðum verði ljóst að einstaklingur-
inn hlaut þó í þessu efni að hlíta
vissum almennum reglum sem nauð-
synlegar væru vegna hagsmuna
annarra.
Hvað er
félagshyggja?
Félagshyggja er tiltölulega nýtt
orð í íslenzkri tungu og leiðir þegar
af því að um hefðbundna skilgrein-
ingu á merkingu orðsins.er ekki að
ræða.
Almenningur mun þó gjarnan
leggja þann skilning í orðið félags-
hyggja, að með því sé I fyrsta lagi
átt við mannúðarstefnu eða það, að
nægilega sé séð fyrir þeim, sem ekki
eru þess megnugir af eigin ramm-
leik, en í öðru lagi að frjáls
félagasamtök fólksins bæði á sviði
efnahagsmála og menningarmála
séu ekki til frekari áhrifa.
Ef þessi merking er lögð í orðið
félagshyggja er í rauninni ekki um
neina andstæðu að ræða milli
félagshyggju og einstaklingshyggju í
skilningi þeirra Humes, Smiths og
annarra heimspekinga og þjóðfé-
lagsfræðinga, sem boðað hafa ein-
staklingshyggju. Hvoru tveggja er
skilyrði góðs samfélags.
„Söngvari þjóðvís-
unnar“
Ef samkomulag væri um þann
skilning á orðunum einstaklings-
hyggja og félagshyggja, sem hér
hefir verið gerð grein fyrir, þyrfti
þessi grein ekki að vera lengri.
En undan pilsfaldi félagshyggj-
unnar gægist bæði hér á landi og
annars staðar óhugnanlegur náungi,
sem ég vel að kalla nafni söguhetj-
unnar í hinni alkunnu bók Orwells,
en efni hennar er íslenzkum sjón-
varpsáhorfendum kúnnugt, auk þess
sem bókin hefur verið þýdd á
íslenzku. Sumir leggja nefnilega þá
merkingu í orðið félagshyggja að
hún sé í rauninni fallegra nafn á
alræðishyggju eða þeirri stefnu, að í
stað markaðsbúskaparins komi und-
ir nafninu áætlunarbúskapur eða
einhverju þess háttar ákvörðun-
artekt opinberra aðila á svokölluðum
„félagslegum" grundvelli.
Bezta dæmið um þetta eru hin
miðstýrðu hagkerfi. Ef þessi merk-
ing er lögð í orðið félagshyggja á hún
ekkert skylt við þá merkingu, sem
rædd var hér að ofan og er raunar
eins og nánar skal sýnt hér fram á,
andstæða hennar. En það er vel-
þekkt bragð á vettvangi stjórnmál-
anna að breyta merkingu orða, sem
talið er að láti vel í eyrum almenn-
ings, þannig að hún verði jafnvel
öfug við þá sem almenningur leggur
í hana. Eru orð eins og lýðræði og
frelsi nærtæk dæmi um þetta.
I tilvitnuðum orðum Miltons
Friedmans hér að framan hrekur
hann á einfaldan hátt þær bábiljur,
að þeir sem efnahagslegar ákvarðan-
ir taka á vegum hins opinbera séu
gæddir einhverju sjötta skilningar-
viti, sem segi þeim hvað séu
þjóðarhagsmunir eða hin „félags-
lega“ rétta lausn. Aldrei hefir verið
gerð grein fyrir því, hvorki af
vísindamönnum né öðrum, hverrar
náttúru þetta sjötta skilningarvit sé,
enda er það ekki til.
Þegar taka skal ákvarðanir um
það, hvað skuli framleitt eða flutt
inn eru valkostir svo óteljandi
margir, að eina boðmiðlunartækið,
er gefi til kynna vilja og mat
almennings í því efni er markaður-
inn. Þetta boðmiðlunartæki getur
vissulega aldrei orðið fullkomið, en
það er það eina, sem til er. Þegar
slíkar ákvarðanir eru teknar af
opinberum aðilum, hafa þeir sem
ákvarðanirnar taka enga aðra við-
miðun en eigin þarfir og smekk. Þær
þarfir sem ekki falla að þeirra smekk
eru sniðgengnar.
Kunnur norskur hagfræðingur
komst einhvern tíma þannig að orði,
að í hinum miðstýrðu efnahagskerf-
um, þar sem allar meiriháttar
ákvarðanir væru teknar af fulltrúum
hins opinbera, væri fánýtt að ræða
um framboð og eftirspurn eða önnur
markaðslögmál. Ef gera ætti sér
grein fyrir því, hvað gerast kynni í
efnahagsmálum yrði að sálgreina
atferli Hitlers eða Stalins (þetta var
á þeirra velmektardögum) og reyna
að henda reiður á því hvað þeim
dettur í hug í dag eða á morgun.
En þar sem allir eru nú einu sinni
ekki steyptir í sama mót og einræð-
isherrarnir, þannig að þorri fólksins
hefir öðruvísi smekk og þarfir en
þeir, þá verður að vinna að því að
steypa alla í sama mót og þá. Þetta
er skýringin á hinum óhugnanlegu
fyrirbrigðum alræðisríkjanna svo
sem heilaþvotti og innilokun andófs-
manna á geðveikrahælum o.fl.
Skömmu fyrir síðari heimsstyrjöld
var Nóbelsskáldið Halldór Laxness á
ferð í Kaupmannahöfn og hélt þar
erindi fyrir íslenzka stúdenta um hið
fagra mannlíf í sovétríkjunum og
ágæti leiðtogans mikla, félaga
Stalíns. Erindinu lauk með þýðingu
á lofkvæði er skáld frá Kasakistan,
Djambúl að nafni, hafði flutt Stalín
og Iauk kvæðinu þannig: „í Stalín
rætist draumur fólksins um gleði og
fegurð. Stalín, elskaði vinur, þú átt
ekki þinn líka, þú ert skáld jarðar-
innar. Stalín, þú ert söngvari
þjóðvísunnar. Stalín, þú ert hinn
voldugi faðir Djambúls."
í aðlræðisríkjum er hlut.verk
skálda og listamanna það eitt að
lofsyngja einræðisherrana eins og
hirðskáldanna til forna. Og þótt vera
megi að Kasaka skáldið hafi hvorki
verið læs né skrifandi, skynjaði hann
betur en þorri þjóðfélagsfræðinga
sennilega gerir hvernig lofa bæri
einræðisherrann þannig að það væri
honum hjálp í vandamálum hans.
Stalín var „söngvari þjóðvísunnar",
Frá fundi bæjarstjórnar Seltjarnarness talið frá vinstrii Jón Gunnlaugsson, Guðmar
Magnússon, Snæbjörn Ásgeirsson, Sigurgeir Sigurðsson, bæjarstjóri, Álfþór B. Jóhannesson
bæjarritari, Magnús Erlendsson forseti bæjarstjórnar, Guðrún Þorbergsdóttir og Guðmundur
Einarsson.
Magnús Erlendsson forseti
bæjarstjómar Seltjamamess
NÝKJÖRIN baejarstjórn
Seltj ar narnesskaupstaðar
kom saman til fyrsta fund-
ar s.1. miðvikudag. Á fund-
inum fór fram kosning
helztu embættismanna
bæjarins. Samþykkt var
ráðning Sigurgeirs Sig-
urðssonar sem bæjarstjóra
Seltjarnarnessbæjar fyrir
komandi kjörtímabil.
Hlaut Sigurgeir 5 atkvæði
sjálfstæðismanna, fulltrú-
ar vinstri manna sátu hjá:
Forseti bæjarstjórnar
var kjörinn Magnús
Erlendsson, fyrsti varafor-
seti Snæbjörn Ásgeirsson
og annar varaforseti Júlíus
Sólnes.
Kosið var í allar helztu
nefndir á vegum bæjarins
og notuðu nú sjálfstæðis-
menn heimild sína til að
kjósa 4 fulltrúa í flestar
fimm manna nefndir
bæjarins en á síðasta kjör-
tímabili gáfu þeir vinstri
mönnum kost á tvéimur
mönnum í þessar nefndir.
Þýsk uppreisn
á st jörnuhátíð
ÞÝSKI leikhópurinn Das Freies
Theater kom fyrst við sögu á
setningardegi LÍ3tahátíðar á
Kjarvalsstöðum. Þá birtust leik-
ararnir öllum að óvörum á
stultum sínum, en eðlilegur
bakgrunnur þeirra eða leiktjöld
voru myndir Errós.
Leikur þeirra á Kjarvalsstöð-
um var trúðleikui; og sama er að
segja um hluta þeirrar dagskrár
sem þeir buðu upp á í miðbæ
Reykjavíkur. Áhersla var lögð á
að rjúfa hefðbundinn ramma, fá
fólk til að nema staðar og hugsa
með sér: Hvað er nú hér á ferð?
Leikþáttur um syndaaflausnir
miðalda var að vísu meira en
venjuleg ærsl. Hann var herör
gegn hræsni og yfirdrepsskap og
settur fram á djarflegan og
nýstárlegan hátt. Ekki var