Morgunblaðið - 06.08.1978, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. ÁGÚST 1978
13
að stofna einn menntaskóla fyrir
hverja 25.000 íslendinga.
Auðvitað var menntastofnunum
miðalda misjafnlega stjórnað eins
og gengur og gerist á okkar
dögum, en þá fjárfestu íslendingar
ekki teljandi í öðru en menning-
unni. Ekki var unnið að samgöngu-
bótum, engin hafnarmannvirki
gerð nema stöku kirkjur við
ströndina voru lýstar upp um
nætur sem vitar. Þannig skyldi
kirkjan á Saxahvoli undir Jökli
lýst allar nætur frá því snemma í
desember fram undir páska. 1)
Ábúð á stöku jörðum var bundin
skilyrði um ferjuhald eða brúar-
gerð, og eru Brúar-örnefnin oft
heimild um þann sið.
Héðan guldust engir stríðsskatt-
ar, ekkert fé var lagt til landvarna,
og ekkert lagt í nein Kröfluævin-
týri. Hafið var næg vörn fram á
15. öld, og það var hátt verð á fiski
á síðmiðöldum en lækkaði heldur
við siðaskiptin. Kjötát siðskipta-
manna á föstum er andstætt
íslenskum þjóðarhag.
Höfuðstaður
Islands
í 7 aldir
Skálholt var höfuðstaður ís-
lands í nær 7 aldir og hér voru
leiknir höfuðþættir Islandssög-
unnar alla þá tíð. Um þennan stað
léku flestir þeir menningar-
straumar sem gengu yfir Vestur-
lönd á sama tíma, og þegar
kirkjustríð geisuðu á hefðbundn-
um blóðvöllum Evrópu, var biskup
dreginn hér úr dómkirkjunni og
fleygt í Brúará. Aftökusveitin kom
norðan úr landi og var á mála hjá
enskum skreiðarkaupmönnum.
Áhlaupið á Skálholt tókst, en
skreiðarfurstunum tókst ekki að
halda Skálholti. Hér varð sukk-
samt um miðja 15. öld, þegar ríkir
ribbaldar réðu húsum og
— pansari, hjálmur, pláta,
skjöldur og skjómi
skrúfuðu lögin og réttinn burt
úr dómi, —
en regla komst á ,og miklir
stjórnskörungar sátu nér síðustu
80 ár kaþólskrar kristni. Menns
segja að þeir hafi verið þungir á
fóðrum og gráðugir í fasteignir
bænda. Þetta er ekki rétt, því að
bændur áttu engar fasteignir á
síðmiðöldum hvorki hér né ann-
arsstaðar. Jarðir landsins voru í
eigu stórhöfðingja og kirkjustofn-
ana og biskupar voru gráðugir í
eignir stórhöfðingja, enda voru
jarðirnar miklu betur komnar hjá
kirkjunni en höfðingjunum. Kirkj-
an var bændum betri landsdrott-
inn en höfðingjar, krafðist yfir-
leitt lægri afgjalda og veitti lengri
búsetu, en höfðingjar lágu í
illdeilum og manndrápum út af
eignunum.
Samt gerðist kaþólsk kirkja
haustþung undir lokin, og svo kom
að í Skálholti sátu samsærismenn
nýrrar aldar og hugmyndafræði
við borð hins blinda Lérs konungs
í gervi Ögmundar Skálholtsbisk-
ups. Hér hafa verið leiknir ýmsir
harmleikir, en sá þykir mér einna
áhrifamestur.
Seint á 16. öld sigldum við
Islendingar inn í tveggja alda
efnahagskreppu, sem hvorki við né
kóngurinn í Kaupmannahöfn
skildi né réði við. Þá fundust ný og
auðug fiskimið um víðan sjó, skip
stækkuðu, miklar framfarir urðu í
fiskveiðitækni, en fiskát minnkaði
víða um lönd eftir siðaskipti, og
þar með hélt fiskur ekki hlutfalli
við flesta aðra framleiðslu á
mörkuðum nýrrar gullaldar, nýrr-
ar tækni og þekkingar. — Skálholt
stóð sem fyrr og var mikilvægt
íslenskt höfuðsetur, en það hafði
skroppið saman ásamt landi og
lýð.
Allt hafði annan róm
áður í páfadóm.
ísland fékk lofið lengi,
Ijótt hér þó margt til gengi.
íslensk miðaldahandrit hafa á
sér alþjóðlegt yfirbragð, eru kon-
ungsgersemi að ytra búnaði og
innihaldi, en 17. og 18. aldar
handritin okkar eru kotungsleg,
framleidd á evrópsku útskeri. Hér
var ekki við siðaskiptin að sakast,
1) Nýk'K athuKun Ólats Ástteirssonar
skúlameistara.
heldur nýja ofbeldishneigða veröld
og versnandi árferði.
Þrír afreksmenn
á 18. öld
Átjánda öld mun sú erfiðasta,
sem yfir þetta land hefur gengið,
en jafnvel hún réttir okkur héðan
úr Skálholti nokkur rit, sem við
hljótum að hneigja okkur fyrir. Öll
þekkjum við Vídalínspostillu, sem
fjallað var um á síðustu Skálholts-
hátíð, og ég ætla ekki að gera að
umræðuefni í dag, því af mörgu
öðru er að taka. Á 18. öld voru í
þjónustu íslensku kirkjunnar m.a.
þrír feðgar hver fram af öðrum,
sem við eigum stóra skuld að
gjalda.
Jón Halldórsson prófastur í
Hítardal, var hér officialis og
biskupsefni eftir Jón Vídalín 1720
til 1722, er Jón Árnason tók við
embættinu.Hann hefur skilað okk-
ur stórum sjóði sögulegra heim-
ilda og sagnfræðirita. Eftir hann
liggja: sögur hirðstjórnanna á
Islandi, Biskupasögur, Skólameist-
arasögur, Hítardalsannál ög óút-
gefnar Prestasögur Skálholts-
biskupsdæmis, klaustrasögur og
mikið safn annarra ritgerða og
bréfa.
Finnur biskup Jónsson, sonur
Jóns Halldórssonar, var mikill
fræðimaður svo sem faðir hans.
Hann var starfsmaður Árna
Magnússonar og hörfaði síðastur
út úr eldhafinu í Árnasafni, er
bókabruninn mikli varð. Þá var
Finnur stúdent í Kaupmannahöfn
og missti bækur sínar og föt í
eldinn, því að hann reyndi ekki að
bjarga þeim en lagði sig í lífs-
hættu til að forða fornum gersem-
um úr eldhafinu. Finnur samdi
síðastur manna rækilegt yfirlits-
verk um íslenska sögu. Það er í
fjórum bindum á latínu 'og heitir
Historia Ecclesiastica Islandiæ og
kom út í Kaupmannahöfn á
árunum 1772—78. — Þessu verki
var lokið fyrir réttum 200 árum.
Allan þann tíma hefur ekkert
sambærilegt verk verið samið;
slíkir ættlerar byggja þetta land í
dag.
Hannes Finnsson tók biskups-
dóm eftir föður sinn og sat hér
síðastur biskupa. Þá dundu Móðu-
harðindin yfir, mestu hörmunga-
tímar hérlendis frá upphafi vega
og fólk hrundi niður af harðrétti.
Skálholtsstaður gekk af stöfum og
dómkirkjan rambaði á grunni
sínum.
Hannes er þekktastur fyrir
ritgerð sína Um mannfækkun af
hallærum. Biskupinn, sem sat hér
að lokum á rústum hins forna
höfuðstaðar sló ekki hörpu og söng
angurljóð um horfið veraldargengi
né orti píslarsálma, heldur skrif-
aði hann guðspekilaust fræðirit
um hernað Lurka og Píninga, eins
og fyrstu vetur sautjándu aldar
voru kallaðir, og fylgifiska þeirra,
hallæri og hungursóttir, sem
hrjáðu Islendinga, uns yfir þá
rigndi eldi og brennisteini. Biskup
ræðir um „meðöl til varnar
hallærisins háskalegu verkunum"
og kemst að þeirri niðurstöðu að
„Island hefur ætíð náð sér eftir
mannfækkun. Skyldum vér þá
örvænta?"
Enginn íslendingur með penna í
hönd hefur snúist við aðsteðjandi
vanda af meiri karlmennsku og
hugdirfsku en Hannes Finnsson,
síðasti biskupinn í Skálholti, sem
varð að skríða hér út um glugga-
kytru af því að hurðir voru
gengnar af stöfum. Hann hrópar
til okkar úr rústunum: „ísland
hefur ætíð náð sér... Skyldum
vér því örvænta."
Skálholtsstóll hefði rétt við, ef
tíminn hefði fengið næði til að
græða sárin. Svonefndir „bænda-
vinir“ gripu hins vegar tækifærið,
þegar allt var í rúst og létu selja
stólsjarðirnar og þar á meðal
höfuðbólið í Skálholti. Á fyrsta
biskupsári Hannesar Finnssonar
kom út konungleg tilskipun um
flutning stóls og skóla til Reykja-
víkur, þar sem „ekki hafði jörð
brunnið síðan landið byggðist".
Stólseignirnar voru seldar á upp-
boði, og keypti Hannes staðinn
fyrir 500 ríkisdali, og 1 Skálholti
sat hann sem sjálfstæður biskup
og bóndi síðustu æviárin, en
höfuðstaður Islands var fluttur frá
Skálholti árið 1797, er Geir Vídalín
Skálholtsbiskup settist að í
Reykjavík.
Saga Islands er tengd Skálholts-
stað bæði sem vettvangi sjálfra
atburðanna og skráningarstað
þess sem gerðist.
Ari fróði var sagnfræðingur
Gissurar biskups Isleifssonar og
samdi fyrir hann frægustu ís-
landssöguna til þessa. Síðustu
biskuparnir í Skálholti sömdu
síðasta heildarritið, sem komið
hefur út um íslenska sögu og
stendur undir nafni. Ritið er kennt
við Finn Jónsson, en þeir unnu
allir þrír að því mikla verki
feðgarnir Jón Halldórsson, Finnur
og Hannes; þess vegna er ritið
jafnviðamikið og traust og raun
ber vitni. Þátturinn um klaustrin,
Historica Monastica, í 4. og síðasta
bindi verksins, er t.a.m. að lang-
mestu leyti bein þýðing á ábóta- og
klaustratali Jóns Halldórssonar.
Kirkjusaga Finns var ljósprent-
uð fyrir fáum árum. Það var ekki
gert hér á landi, þótt við ættum
alla tækni til þeirra hluta, heldur
Englandi. Er hún nú uppseld, að
því er ég best veit.
Minnist þess unnendur Skál-
hotsstaðar, að mitt í hörmungum
18. aldar sátu hér menn, sem unnu
þau afrek að þau storka okkur
liðleskjunum, sem föndrum við
sögu þjóðarinnar í dag.
Fyrir 200 árum luku Skálholts-
feðgar hinu mikla verki um
íslenska sögu fyrir sinn dag. Við
þyrftum að minnast þess afreks
rækilegar en ég hef verið fær um
með þessu spjalli mínu í dag.
Þakka ykkur fyrir.
EF ÞAÐER FRETT-
NÆMTÞÁERÞAÐÍ
MORGUNBLAÐINU

AUGLYSINGA-
SÍMINN ER:
22480
Morgunblaðið óskar
eftir blaðburðarf ólki
Austurbær:
Samtún
Laugavegur frá 1—33.
Vesturbær
Bræöraborgarstígur
Hávallagata
Túngata.