Morgunblaðið - 28.09.1978, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 28. SEPTEMBER 1978
25
Jón Þ. Árnason
Lífríki og lífshættir XXII:
Jigimdin hlýtur að hafa óendanlega stéttabaráttu í
för með sér. Staðhæfing kommúnistanna, að
þjóðskipulag þeirra muni binda endi á stéttabarátt-
una með afnámi stéttanna, er 'imyndun vegna þess,
að þeirra kerfi er líka byggt á meginreglu hinnar
ótakmörkuðu neyzlu sem lífsmarkmiði. “
— Erich Fromm.
Bjálfabjartsýni
Þegnar vélaaldar og „velferð-
arríkis" eru ekki á einu máli um
margt, sem sköpum skiptir,
enda leiðir það af eðli mannsins
og málsins, og er því ekkert
undrunarefni. Um eitt eru þeir
þó undantekningalítið á sama
máli. Flestir telja þeir fullvíst,
að hinni tæknivaeddu mann-
eskju hafi tekizt að gera sér
náttúrurikið undirgefið og nátt-
úrulögmálin auðsveip. Þessi
afrek segja þeir að hafa unnizt
með því að einbeita óhemjulegri
atorku og kaldrifjuðum klókind-
um. Þeir benda réttilega á, að
vísindin hafi náð ævintýraleg-
um árangri, muni fagna dugleg-
um sigrum héðan í frá og að þá
þróun fái ekkert stöðvað. Von-
andi er, að sú von reynist ekki
tálvon. Rétt er þó að hafa þann
fyrirvara hér á, að vísindunum
verður beitt gegn tortímingar-
öflunum í framtíðinni, en ekki
með, eins og nú á sér stað í
óhugnanlegum mæli.
í barnslegu trausti á drottin-
mátt vísinda og tækni hafa
menn og múgur tekið trú á, að
mannkyns alls bíði hagsæld og
hamingja, í þeim skilningi, sem
peningahyggja marxismans
leggur í þau hugtök. Farsældar-
“ríkið, reist á grunni hinna
„ótæmandi" auðæva jarðar, á
aðeins að vera spurning um
fáein hagræðingaratriði, þar
sem þegar sé það langt komið á
framfarabrautinni, að rúm og
tími megi heita smástrik, er
náttúruríkið setji enn um sinn í
reikninginn.
Þessi vinstriviðhorf hafa al-
mennt hlotið heitið bjartsýni og
nær einokað það hugtak. Þó eru
þeir til, sem þykir orðið bjálfa-
bjartsýni eiga betur við, og
rökstyðja m.a. með því, að hinn
dæmalausi dugnaður hafi marg-
sannað sig sem sjúklegt puð og
púl, hin kaldrifjuðu klókindi
ekki sjaldnar reynzt banvæn
yfirsjón, að véltrúaröldin hafi
orðið gálgamatur raunalegrar
sjálfsblekkingar, hana hafi
skort hæfileika til að gera
greinarmun á höfuðstól og
afrakstri, gildi og magni.
Líka hefir framfarahugtakið
verið tekið í þjónustu svo að
segja alls, sem einhverja bre.vt-
ingu hefir boðað, alltof oft án
tillits til þess, hvort breytingin
hefir verið þörf eða hún haft
jákvæð eða neikvæð áhrif..
Markmiðið hefir tíðast verið að
staldra ekki andartak við og
hugleiða, hvort ekki væri anað
út fyrir náttúruleg takmörk.
Viðfangsefni, sem sýnzt hafa
óviðráðanleg í svipinn, hafa
tvímælalaust verið talin auð-
leysanleg á morgun — í anda
, framfaranna. „Þess vegna ræðst
mannkynið alltaf í þau verkefni
aðeins, sem það getur leyst,“
sagði Marx, en í þessa einu
setningu áleit þýzki stjórnspek-
ingurinn Moeller van den Bruci;
(1876—1924) að rekja inætti
allar villur sósíalismans, og
bætti við:
„Nei. Mannkynið hefur alltaf
ráðizt í þau verkefni aðeins, sem
það getur ekki leyst. Hér er
reisn þess. Hér er að leita
þeirrar hollvættar, sem vísar
því \æginn. Hér er sá djöfull,
sem dregur það.“
Nú er reyndar þannig komið,
einmitt þegar framfarasólin
skín í heiði, að fæstir „fram-
farasinnar" treysta sér til að
loka augunum fyrir háska-
skuggum, sem ber yfir veginn.
Þeir játa, þó að með semingi sé,
að svo „virðist" sem mannkynið
eigi e.t.v. ekki jafn greiða „leið
til sósíalismans“ og staðhæft
hafði verið, en hugga sig og aðra
við, að hinn sigurvani manns-
andi muni sigrast á öllum
hindrunum vegna óstöðvandi
framfarasóknar.
En þeir hafa bara gleymt
sögunni um hjónin, sem snæddu
eplið og voru brottræk gerð
fvrir vikið.
Að leiðarlokum
Þau hétu Adam og Eva, og
bjuggu í Paradís; og þótt nöfn-
um megi að skaðlausu sleppa, þá
er sagan eigi að síður eldforn og
geymir, í sinni djúpúðgu vizku
og spásagnarkenndu skarp-
skyggni, vegferð mannkynsins
frá upphafi til enda. Það, sem
hún kallar Paradís, skilst nér
merkja óspillt lífríki og heil-
..Mikið gæti nú Guð gert. eí hann hefði peninga"
Fram-af-farir
Heimsveldi heilaspuna og sjálfsblekkinga - Trúinl
á lífið fyrir dauðann - Káf og kák gera enga stoð
brigöa lífshætti. Adam og Eva
eru því mannkynið, og eplið er
þekkingin og viljinn, sem það
hefir gleypt án þess að melta á
eftir og láta sér verða til
dómgreindar- og skilningsauka.
Eg er þess vegna ekki frá því, að
trénu, sem eplið óx á, hefði hæft
annað heiti betur en Skilnings-
tré, m.a. vegna þeirra mörgu og
stóru skrefa, sem menn hafa
stígið af frjálsum vilja og glöðu
geði frá lífinu í stað til þess, þ.e.
tekið stefnuna fram af þeim
vegarmörkum, er það hefir
jarðfest. Ef þessi útlegging á sér
einhverja hugmyndafræðilega
stoð, þá er brottrekstrinum enn
ekki lokið, og margt, sem nefnt
hefir verið framfarir, væri
réttnefndara fram-af-farir, og
þýða því: glötun, dauði.
Og ekkert lát sýnist vera á
fram(af)förum.
A meðal merkra hrópenda í
velferðareyðimörk líðandi aldar
verður að telja hinn reynda
sálfræðing og hugmyndaríka
þjóðfélagsrýni Erich Fromm. Á
rúmlega 50 ára starfsævi hefir
hann gert rækilega úttekt á
sálarleysi samtíðarinnar, og
gerist sízt ómyrkari í máli með
aldrinum. Erich Fromm byggir
skoðanir sínar og niðurstöður,
eins og vera hlýtur, á víðtækum
þekkingarforða, og af þeim
grunni hikar hann ekki við að
ávíta lýð og leiðtoga á hnitmið-
aðan hátt með þessum orðum (í
bók sinni, ..To Have or to Be?“
New York 1975):
„Allir tilgreindir málavextir
eru almenningi aðgengilegir
og víðkunnir. Þrátt fyrir það
er hin næstum ótrúlega stað-
reynd sú, að hingað til hafa
engar raunhæfar ráðstafanir
verið gerðar í því skyni að
bægja frá dyrum þeim örlög-
um, sem okkur hafa verið sögð
fyrir. Þar sem einungis
brjálæðingur myndi halda að
sér höndum í einkalífinu,
þegar allri tilveru hans væri
ógnað, hafast þeir, sem eru
ábyrgir fyrir almannaheill,
bókstaflega ekkert að, og þeir,
er hafa lagt traust sitt í
hendur þeirra, láta þeim
haldast það uppi.“
Lög mælir hann.
Fyrsta
viðnámsskref
Hin knýjandi úrlausnarefni,
sem sinna verður af kaldri
raunsýni og ósveigjanlegum
baráttuvilja tvo síðustu áratugi
20. aldar, ef trúin á lífið fyrir
dauðann á ekki að þoka fyrir
hinni trúnni, skilja hvorki
húsbændur né hjú. Af þeim
sökum standa hinir sárafáu, er
ekki hafa látið blekkjast af
bellibrögðum vinstriandans,
frammi fyrir næstum vonlaus-
um verkefnum.
Það er og hefir verið mark og
mið lífverndarfólks að brjóta til
mergjar og vekja til umhugsun-
ar um vandamál nútímans, sem
svo sannarlega hefir verið með
fádæmum örlátur á efnisleg
undir „lygafánunum". Nafn-
kunnustu fyrirsvarsmenn líf-
verndarfólks eru og langt frá að
vera nokkrir heimsendaspá-
menn, þó að þeir telji yfirleitt að
„velferðarríkið" eigi hvorki til-
veruvon né tilverurétt. Nei.
lífverndarmenn eru allsgáðir
raunsýnismenn, sem ekki vilja
una þeirri óhæfu, að fyrir-
greiðsluflón og aðrir atkvæða-
kaupendur móti stefnu og ráðsk-
ist með stjórn þjóðfélagsins. Og
þeim er ekki heldur sá eiginleiki
flagarans til lista lagður að
þegja það í svefn, sem ekki telst
hagkvæmt að gera kunnugt.
Yitaskuld mun tómlæti almenn-
ings reynast þeim þungur ljár í
þúfu. Það gefur hins vegar auga
leið, að hin drengskaparlausu
hagsmunasamtök, sem ávaxta
misjafnlega fengnar fjárfúlgur
sínar í óreiðuhneigðum og hugs-
unarleysi hins sofandi meiri-
hluta, hljóta að verða ennþá
verri viðureignar. Máski ósigr-
andi. I því efni er svartasta
svartsýni á gildum rökum reist.
Ráðstefnur
í ráðaleysi
Erich Fromm.
yerðmæti, en á hinn bóginn
ákaflega nízkur á andlegar og
sálrænar undirstöður; svo mjög,
að í samanburði við flest fyrri
tímaskeið, eru engin álitamál,
að bein afturför hefir átt sér
stað. Þá fyrst og því aðeins, að
sú viðleitni beri gagnlegan
árangur, geta skilyrði skapazt
fyrir uppástungur, er fela í sér,
hvernig heilladrýgst muni verða
að snúast til gagnsóknar. En í
því sem öðru ræður sterkur vilji
úrslitum, ef hann brýtur ekki í
bág við alræði náttúrulögmál-
anna.
Enn sem komið er, hefir
lífverndarfólk ekki skipulagt
samtök með sér svo orð sé á
gerandi, heldur lætur á sér bæra
í ýmsum flokkum og félögum
eða starfar í kyrrþey. Þess
verður þó sums staðar vart, að
það hyggist þjappa sér saman.
Áhugamál þess eru ekki ein-
göngu bundin við „umhverfis-
vernd“ eins og vinstrisinnar
leitast við að telja fólki trú um, í
því skyni að gera sem minnst úr
viðfangsefnunum, heldur taka
þau til allra helztu heimsvanda-
mála, sem nú varða lífs- og
framtíðarskilyrði jarðarbyggja
allra. Vissulega er þetta tröll-
aukin fyrirætlun, því að, eins og
Goethe kemst að orði (í „Faust"
II):
..Og eftir troðnum slóðum.
stikar fjöldinn um sléttunai
hlaktandi lygafánum
fylgja allir. — Sauðseðli!"
Osæmilegt og ósanngjarnt er
að afgreiða lífverndarfólk með
því að stimpla það „svartsýnis-
seggi", eins og vinstrimenn gera
gjarnan, eínkum sökum þess, að
lífverndarmenn hafna draumór-
um þeirra, er að vísu nefna
sjálfa sig „bjartsýnismenn", en
bera ekki við að reyna að standa
undir þeirri nafngift á annan
hátt en að drattast í blindni
Með hliðsjón af þeirri stefnu,
sem rás viðburðanna hefir tekið
og verður ljósari með sérhverj-
um degi, sem Guð gefur yfir, fær
naumast nokkur heilvita mann-
eskja í hinum vestræna heimi
fótað sig á þeirri átyllu, að sig
skorti upplýsingar, eins og
Erich Fromm undirstrikar með
áherzlu. Einni alþjóðaráðstefnu
er varla lokið, þegar sú næsta
hefst, og er það út af fyrir sig
ótvíræð staðfesting þess, sem
helztu og þekktustu vísinda-
menn og baráttumenn á sviði
lífríkismála (Schwab, Meadows,
Carson, King, Gruhl, Heilbron-
er, Taylor, Ophuls, Snyder o.fl.
o.fl). hafa hamrað á og rökstutt
í ritum og ræðum með vaxandi
þunga síðastliðin 20 ár, einkum
þó næstliðin 10 ár. Að öðrum
kosti væru þær óþarfar og
tilgangslausar.
Allar þessar mörgu, og að
ýmsu leyti merku, alþjóðaráð-
stefnur snúast um eitt og aðeins
eitt höfuðatriði:
Hvernig getur manneskjan
átt lengri framtíð á jörðinni en
u.þ.b. 100—200 ár; eða framtíð
án harmkvæla um heim allan
eftir rúm 20 ár.
En þótt þessar samkomur,
sem ýmist fjalla um skynsam-
lega nýtingu hráefna og hrá-
efnaþurrð, orkusparnað og
-vinnslu, fólksmergðarvanda og
matvælaskort, viðskipti og verð-
lag, o.s.frv., séu nauðsynlegar,
jafnvel aðkallandi, og gagnlegar
að vissu marki, hefir árangur
þeirra yfirleitt ekki orðið telj-
andi vottur allsherjarstefnu-
breytingar. Gagnsemi þeirra
hefir til þessa einkum verið
fólginn í öflun og úrvinnslu
skýrslna, svo og útgáfustarf-
semi, sem engin ástæða er til að
vanmeta.
Aðaleinkenni þeirra hefir þó
verið reiptog og flokkadrættir.
Og ný deiluefni hefir ekki skort.
Þessa stundina snúast þær t.d.
að mestu um botn allra heims-
ins hafa og það, sem á honum er
og undir, að ógleymdri tog-
streytu um auðævi Suðurheim-
skautsins. A meðan lifa og láta
gönilu iðnaðarþjóðirnar — en þó
aðeins á innlendum vettvangi —
eins og þær séu enn herrar
þessa heims, stjórnvöld birta í
sífellu áætlanir um unaðslega
framtíð, ýmist Fimm ára áætl-
anir í þrælabúðaríkjunum eða
orkuáætlanir í frjálshyggju-
löndunum.
En fum og kák utan í afleið-
ingaatriði gera aðins illt óbæri-
legt eins og af líkum leiðir. Á
meðan heilsteyptur vilji nær
ekki völdum, hlýtur allt að
sökkva vinstriandanum til nær-
ingar.