Morgunblaðið - 28.09.1978, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, PIMMTUDAGUR 28. SEPTEMBER 1978
Bragi Guðbrandsson, félagsfræðingur:
Hiáfræði og ljúgfræði
Að undanförnu hafa birst í
Morgunblaðinu nokkrar greinar
eftir Hannes H. Gissurarson undir
fyrirsögninni „Háskóli Islands:
rannsóknarstofnun eða róttækl-
ingahreiður.“ Þær þrjár greinar,
sem séð hafa dagsins ljós, þegar
þetta er ritað, hafa að geyma
ofstækisfullar árásir á þrjá kenn-
ara við Háskóla íslands: Pál
Skúlason, prófessor við Heim-
spekideild, Hjalta Kristgeirsson
og Gísla Pálsson, en þeir síðar-
nefndu eru báðir stundakennarar
við Félagsvísindadeild. Efnislega
eru greinar Hannesar ekki þess
virði að þeim sé andmælt, eins og
Halldór Guðjónsson, kennslustjóri
Háskólans, hefur réttilega bent á í
grein sinni, „Níðskrif" (Mbl. 22.
sept). þar sem hann gerir góða
grein fyrir þeirri rökleysu sem
einkenna skrif Hannesar og þeim
blekkingarbrögðum sem hann
beitir til að sverta mannorð þeirra
sem hann skrifar um. Enda þótt ég
telji skrif Hannesar almennt vera
markleysu og ekki svaraverð, get
ég þó ekki stillt mig um að taka
penna í hönd og gera nokkrar
athugasemdir við greinina „Aróð-
ur í nafni vísindanna", þar sem
Hannes ræðst að Gísla Pálssyni og
bók hans Samfélagsfræði. Ástæð-
an er fyrst og fremst sú, að
Morgunblaðið hefur séð tilefni til
að velta sér upp úr þessum
níðskrifum Hannesar um Gísla og
hjáfræðilegri umfjöllun Hannesar
á bókinni „Samfélagsfræði" (Stak-
steinar, 20. sept.). Er leitt til þess
að vita, að einn áhrifamesti
fjölmiðill landsins geri sig sekan
um slíka vanvirðu.
Grein Hannesar er skrifuð undir
fræðilegu yfirskini. En verklag
áróðursmeistarans leynir sér þó
ekki. Greinin úir og grúir af
^beinum ósannindum, hálfsannleik
og mistúlkunum. Umfjöllun Hann-
esar er meðvituð skæling á bók
Gísla, „Samfélagsfræði". Ég mun
færa rök fyrir þvíTiér á eftir. En
hún er einnig persónuníð. Hannes
brigslar Gísla um þekkingarskort
og skilningsskort á fræðigrein
sinni, segir, að hugsun hans sé
goðsagnaleg, bendlar hann við
stalinisma og dylgjar að því, að
hann hafi í frammi áróður í
kennslustundum, o.s.frv.
Er úrelt kenning
Marx notuð
í bók Gísla?
Eitt meginmarkmið Hannesar
er að gefa það í skyn, að bók Gísla
sé marxískt áróðursrit. Hann
ritar: „Bók Gísla hefst á því að
vitnað er til Karls Marx, og er hún
öll í anda þessa þýzka heimspek-
ings. Henni er að minnsta kosti
ætlað að vera það, þó að bókahöf-
undurinn komi vjða upp um það,
að hann þekki ekki mjög vel til
kenninga Marx.“ Ef lesandinn
íhugar, hvað Hannes segir hér,
blasir rökleysið og mótsögnin við.
Hvernig í ósköpunum getur
maður, sem „ekki þekkir mjög vel
til kenninga Marx“, skrifað heila
bók, sem er „öll í anda þessa þýzka
heimspekings"?! (undirstrikun
mín, B.G.). Þessi rökleysa stafar af
því, að hér er Hannes að fara með
ósannindi. Það eina rétta í ofan-
greindri tilvitnun, er, að bókin
hefst á því, að vitnað er í skrif
Marx. En merkir það, að Gísli sé
með því að koma að marxískum
áróðri? Það fer auðvitað eftir þeim
boðskap, sem þessi tilvitnun flyt-
ur. Hún er svohljóðandi: „Maður-
inn er ekki einungis félagslegt dýr,
hann er dyr, sem þroskast ekki
sem einstaklingur, nema í samfé-
lagi.“ HVaba þjóðfélagsfræðingur
gæti ekki skrifað undir þetta? Af
hverju birtir Hannes, sem er óspar
á að vitna í rit, ekki þessa
tilvitnun? Kann það að vera vegna
þess, að Hannes veit, að lesendur
Morgunblaðsins tengja nafn Marx
við ákveðna stjórnmálaafstöðu,
sem fæstir þeirra aðhyllast, en án
þess að þekkja til fræðimennsku
Marx, sem almennt er viðurkennd
af þeim, sem láta sig þjóðfélags-
fræði einhverju varða?
Hvernig rökstyður Hannes þá
fullyrðingu, að bókin sé „öll í anda
Marx“? Greinilegt er, að Hannes
getur það ekki, þrátt fyrir broslega
tilburði í þá áttina. Svo er mál
með vexti. að aðeins er tvisvar
vikið að Marx í allri bókinni (bls.
13 og 82). Ég hef, að ofan, greint
frá fyrra tilvikinu. I þvi síðara
beitir Gísli aðferð Marx til þess að
útskýra muninn á höfuðmarkmið-
um framleiðslunnar í þjóðfélögum
sjálfsþurftarbúskapar annars veg-
ar og í þjóðfélögum, þar sem
markaðshagkerfi er ríkjandi hins
vegar. Sú aðferð byggist á því, að
gerður er skýr greinarmunur á
„framleiðslu til neyzlu" og „fram-
leiðslu til skipta". I þjóðfélagi
sjálfsþurftarbúskaparins er fram-
leiðsjueiningin heimilið og fram-
leiðslan miðar fyrst og fremst að
því að fullnægja brýnustu þörfum
einstaklinganna, svo sem fæði og
klæði. Frá sjónarhóli sjálfsþurft-
arbóndans miðast því framleiðslan
við neyslu og leggur hann því
höfuðáherslu á notagildi fram-
leiðsluafurða. I markaðsbúskap er
þessu öðru vísi varið. Framleiðslu-
einingin er þá fyrirtækið sem
framleiðir vöru, sem síðan er seld
á markaði. Framleiðsluafurðin
hefur því ekki aðeins notagildi,
eins og hún sé rétt í framhalds-
skólakennslu." Hannes nefnir
ekki hvar í bók sinni Gísli noti
„vinnuverðgildiskenningu
Marx". enda engin furða. því
hvergi er um neina vinnuverð-
gildiskenningu fjallað. né heldur
vikið að því hvaða þættir það eru.
sem ákvarða verð vöru! Tilraun
Hannesar til að sýna fram á þetta
er því hjákátlegt skrök. En hún er
einnig hjáfræðileg vegna þess, að
Hannes talar um „vinnuverðgildis-
kenningu Marx“, sem hvergi er til
nema í heilabúinu á Hannesi.
A.m.k. hefur Marx aldrei sett fram
neina kenningu þess efnis að
„verðgildi" vöru færi eftir „því
vinnuafli, sem notað væri til að
framleiða hana“. Marx kennir, að
vara hafi skiptigildi, en jafnar því
alls ekki við verð vöru (sbr.
Capitai. Vol. I, fyrsti hluti og Vol.
III, kafli 10). Hins vegar er
kannski ástæða til að benda á, að
ýmsir félagsvísindamenn, t.a.m.
Karl Popper, hafa haldið fram
þeirri skoðun, að hugtakið skipti-
gildi sé lélegur gjaldmiðill í
fræðilegri umræðu, ef ekki er
mögulegt að samsama það
markaðsverði vöru. Það er kannski
þetta, sem þvælist fyrir Hannesi.
En Popper réttlætir á engan hátt
tilraun Hannesar til að búa til
„vinnuverðgildiskenningu" og
kenna hana við Marx.
Þvert á móti þá er Popper
þeirrar skoðunar, að það hreinlega
vanti í greiningu Marx kenningu
um verðmyndun vöru og að Marx
hafi fyllilega gert sér grein fyrir
því (sjá Open Society and its
Enemies Vol. II, bls 175). Þá er
rétt að geta þess, að túlkun
Poppers á Marx er ekki almennt
viðurkennd af þjóðfélagsfræðing-
um, sem rétt. Um þetta er enn
deilt (sjá gagnrýni á Popper t.d.
Mattick: Marx and Keynes ‘69, M.
Cornforth: The Open Philosophy
and the Open Society ‘68, Mandel:
Marxist Economic Theory ‘62,
Rubin: Essays on Marx Theory of
value ‘72).
Eins og ég hef sýnt fram á, er
enginn fótur fyrir þeirri fullyrð-
ingu Hannesar, að Samfélagsfræði
Gísla sé „öll í anda Marx“ og að í
henni sé „úrelt kenning Marx
notuð“. Með þessu er ég alls ekki
að halda því fram, að Gísli hafi
ekki orðið fyrir neinum áhrifum
frá kenningum Karls Marx. Það
hafa flestir þjóðfélagsfræðingar
orðið. I.M. Zeitlin, prófessor við
Háskólann í Indíana í Banda-
ríkjunum, hefur haldið því fram,
að félagsvísindin hafi þróast á
grundvelli “rökræðna við draug
Karls Marx“ (Ideology and the
Development of Sociological
Theory ‘68). Þetta er ekki sagt
þeim til lasts. Þótt ýmislegt megi
setja út á þessa framsetningu
Zeitlins, er hún til marks um þau
áhrif, sem hugsun Marx hefur haft
á nútíma félagsfræði. Gísla Páls-
syni bar því sk.vlda til að kynna
hugmyndir Marx í bók sinni. Það
gerir hann eins og fræðimanni
sæmir. Árásir Hannesar vegna
þessa minna því frekar á galdraof-
sóknir miðalda en fræðilega gagn-
rýni.
Hannes og Snorri goði
í bók sinni gagnrýnir Gísli ýmsa
hleypidóma, sem ætlað er að skýra
hungur og fátækt í þróunarlönd-
um með tilvísun til leti, mennt-
unarskorts eða hjátrúar. Gisli
bendir á, að sé betur að gáð, eigi
misskipting auðs í heiminum, og
þar með hinn geigvænlegi fæðu-
skortur sem hrjáir meirihluta
mannkyns, rætur að rekja til
„alþjóðlegrar efnahagsskipunar,
sem vestræn iðnríki hafa mótað
undanfarnar aldir“. Ennfremur
leggur Gísli á það áherslu, að „til
þess að skilja kjör og aðstæður
manna í þróunarlöndunum, verð-
um við því bæði að gefa gaum að
þeirri sögulegu þróun, sem átt
hefur sér stað frá upphafi ný-
lendutímans og þeirri efnahags-
skipan, sem nú er við lýði í
heiminum". Hannes gerir eftirfar-
andi athugasemdir: „En var eng-
inn fæðuskortur með öðrum þjóð-
um en vestrænum fyrir daga
þessarar „efnahagsskipanar"? Svo
sannarlega, hann var hinn rauði
þráður mannkynssögunnar. Þessi
spurning mín er í rauninni sömu
gerðar og spurningin fræga á
Þingvöllum kristnitökuárið:
„Hverju reiddust goðin ...?“ —
Því að Gísli sér markaðskerfið, þar
sem fáfróðir fornmenn sáu goðin
reiðu, hugsun hans er goðsagnaleg
en ekki vísindaleg". Hér þyrlar
Hannes ryki í augu lesandans. Til
þess að dylja það, að spurning
hans er marklaus með öllu líkir
hann henni við ein snjöllustu
ummæli, sem varðveist hafa í
íslenskri sögu, og gefur þar með í
skyn að vit sitt sé ekki minna en
vifSnorra goða, sem íslendinga-
sögur lýsa sem fádæma vitmanni,
um leið og hann sakar Gísla um
fáfræði og fullyrðir, að hugsun
hans sé goðsagnaleg!! Sjálfum-
gleði Hannesar á sér fá takmörk.
En hvers vegna er spurning
Hannesar marklaus? Best er að
sýna fram á það með einföldu
dæmi, sem Hannes kann án efa að
meta sjálfur. Hannes Gissurarson
hefur skrifað margar blaðagrein-
ar, þpr sem hann hefur gert
tilraun til að rökstyðja með
dæmum frá A-Evrópu, að
sósíalismi leiði óhjákvæmilega til
skerðingar á persónufrelsi, kúgun-
ar einstaklinganna og pólitísks
alræðis. Ætli Hannesi þætti það
ekki bera vott um rökleysi væri
honum sarað á svofelldan hátt:
„En var engin skerðing á persónu-
frelsi og kúgun þegna fyrir daga
rússnesku byltingarinnar 1917?
Svo sannarlega. Skerðing á per-
sónufrelsi og kúgun var hinn rauði
þráður mannkynssögunnar? !
Athugasemdir við skrif Hannesar Gissurarsonar
um Gísla Pálsson og bók hans, Samfélagsfræði
heldur hefur öðlast skiptigildi,
sem er í formi peninga. Frá
bæjardyrum athafnamannsins
séð, er markmið framleiðslunnar,
við slíkar aðstæður, ekki neysla,
heldur það, að framleiðslan skili af
sér gróða. Hannes færir ekki fram
nein rök gegn þessari umfjöllun
Gísla, enda er, mér vitanlega, ekki
um það ágreiningur á meðal
félagsvísindamanna, að markmið
athafnamanna í samfélagi, sem
byggir á markaðshagkerfi, sé
gróði. Þannig ritar Ólafur Björns-
son, í bók sinni „Hagfræði", en rit
hans eru Hannesi greinilega álíka
heilög og Opinberunarbækurnar
trúarofstækismanninum,: „í kapi-
talísku þjóðfélagi keppir hver
einstakur atvinnurekandi að því
að öðlast sem mestan hagnað, þ.e.
að tekjur hans að frádregnum
kostnaði verði sem mestar."
(Hagfræði 1951 bls. 44).
Hannés er því ekki í aðstöðu til
að gagnrýna Gísla með rökum. En
Hannes er sjaldan ráðalaus, frekar
grípur hann til þess ráðs að segja
ósatt. Hann skrifar; „Tilraun Gísla
til að nota hugtök Marx... er
hjákátleg. (Hvers vegna? BG) En
hún er einnig hjáfræðileg, því að
hann notar vinnuverðgildiskenn-
ingu Marx, sem hagfræðingar
hönuðu fyrir aldamótin.... En það
er fullkomið hneyksli að vinnu-
verðgildiskenning Marx sé notuð
Hannes fullyrðir að Gísli nefni
ekki þá skýringu á vandanum sem
sé „skynsamlegust", enda sé „auð-
veldara fyrir hann að hrekja
óskynsamlegar kenningar". Hvers
vegna hrekur Gisli þessar „óskyn-
samlegu“ kenningar? Ekki vegna
þess að það er „auðveldast“, heldur
vegna þess að þær hafa haft mikil
áhrif á viðhorf almennings til
vandamála þróunarlandanna.
Einnig hefur slíkum kenningum
verið beitt í ýmsum ritum. T.d. í
heftinu Atvinnusaga og þjóðar
búskapur sem gefið var út af
Skólarannsóknadeild mennta-
málaráðuneytisins 1969 og er
beinlínis ætlað að vera lesefni
fyrir skóla (sjá bls. 15).
Hannes segir Gísla ekki nefna
þá skýringu á fátækt í þriðja
heiminum sem sé skynsamlegust.
Hvaða skýring er þá skynsamleg-
ust ef það er ekki sú, sem Gísli
nefnir? Hannes svarar því ekki á
annan hátt en með því að vitna til
bókar Ólafs Björnssonar,
Ilagfræði. en í henni er hvergi
reynt að leita skýringa á hungri
og örbirgð í þróunarlöndunum.
Sú tilvitnun, sem Hannes birtir, er
á næst síðustu síðu í bók Ólafs, en
þar er Ólafur að velta fyrir sér
gjörólíku viðfangsefni þ.e. tak-
mörkunum vísinda!! Mergurinn
málsins er sá, að sú skýring, sem
Gísli bendir á, er sú skýring, sem