Morgunblaðið - 02.11.1978, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 2. NÓVEMBER 1978
Sigurjón Valdimarsson skoöar afréttarmál á Eyvindarstaöaheiöi III
Litlar gróðurvinjar
- eins og frímerki
á stóru umslagi
Sveimi Runólfeson landgræðslustjóri skýrir afetöðu landgræðslunnar
— Ilvors vciína vilt þú ckki
að hross híti >?ras á Eyvindar-
staðahciúi?
— Að fenjjinni re.vnslu fer
hrossabeit ver með viðkvæm
ííróðurlendi heldur en sauðfjár-
heit. Landjíræðslan hefur víða
styrkt sveitarfélöfí til j;róður-
verndarað(;erða á liðnum árum,
bæði á heimalöndum oj; í vissum
tilvikum á afréttarlöndum, oj;
þetta skilyrði, að hrossum sé
ekki beitt á þá afrétti, er aðeins
eitt af mörj;um, sem öll eru liðir
í • ákveðnum j;róðurverndar-
aðj;erðum.
Samkvæmt löj;um er j;róður-
cftirlit eitt af þrem mej;inverk-
efnum Landj;ræðslunnar, henni
ber að fyljíjast með notkun
Króðurs, vinna j;ej;n ofnotkun
hans oj; hverskonar skemmdum
á j;róðurlendum. í árlej;u eftir-
litsfluj;! okkar um afréttir í
áj;úst 1976 kom í Ijós að
Eyvindarstaðaheiði virtist vera
mun meira bitin en önnur
afréttarsvæði, sem við skoðuð-
um. Við hófum þá strax bréfa-
skriftir oj; viðræður við heima-
menn um lausn þess vanda, oj;
fenj;um strax mjöj; j;óðar undir-
tektir. Rétt er að j;eta þess að
Landj;ræðslan hafði að áej;jyan
j;róðurverndarnefndar Skaga-
fjarðar fallist á að taka þátt í
kostnaði við afréttargirðinguna,
sem var byrjað á um 1970, og
heyrir slíkt til aljyörra undan-
tekninga, en það var gert með
því munnlega fororði að heima-
menn niundu stefna að því að
hætta að reka stóðhross á
afréttinn. Ymsar aðrar ráð-
stafanir voru gerðar sumarið
1977 í samráði við heimamenn
og við teljum að þær hafi borið
mjög góðan árangur, og með
dreifibréfi frá upprekstrar-
stjórn Eyvindarstaðaheiðar var
bændum tilkynnt í f.vrra að
upprekstur stóðhrossa yrði ekki
leyfður oftar á þann hluta
heiðarinnar, sem fyrirhugað
væri að dreifa áburði á. í
framhaldi af því hóf svo Land-
græðslan uppgræðsluaðgerðir á
Eyvindarstaðaheiði. I vor kom
fram á fundi, ákveðinn vilji
margra heimamanna til að fá
leyfi til að reka hross fram í
Guðlaugstungur, en allmargir
bændur, sem eiga upprekstrar-
rétt á heiðina, vilja ekki leyfa
upprekstur hrossa.
Eg fór ásamt nokkrum bænd-
um og gróðurverndarnefnd
Skagafjarðar þangað frameftir
og við skoðuðum gróðurlendi
þar. Nú, það kom berlega í ljós
að það er mjög lítill gróður, eins
og menn vita og Skagfirðingar
manna best, allar götur þangað
til komið er fram í Guðlaugs-
tungur. Þar var aftur á móti
góður hagi og lítið bitinn, á þeim
tíma (20. júlí) þrátt fyrir að þar
væri margt fé.
Menn ættu að hugleiða og átta
sig á hvers vegna þetta land,
sem er fjarst byggð og stendur
hæst og hefur erfið gróðurskil-
yrði er besta gróðurlandið, m.a.
hvort það sé vegna þess að það
hafi verið minnst beitt á liðnum
öldum. I þessari ferð var ákveðið
að láta reyna á hvort heima-
mönnum tækist að halda hross-
um í Guðlaugstungum og þang-
að var rekinn takmarkaður
fjöldi hrossa í sumar. Við
stóðum við okkar hlut og
gerðum nokkrar uppgræðsluað-
gerðir á norðurheiðinni, sem
tókust ágætlega, en þeim tókst
ekki að halda hrossunum í
Guðlaugstungum, þó veit ég að
þeir reyndu það. Þegar ég var
þarna á ferð í byrjun september
voru á því svæði, sem ég sá, um
þrjátíu til fjörutíu hross, en þar
áttu engin að vera.
— Ilcimamcnn scgja að þau
hafi ckki komið úr Guðlaugs-
tungum. hcldur úr hcimaliind-
um. vcgna þcss að afrcttargirð-
ingin lá niðri og hlið stóð opið.
— Já, það má vera rétt, en
það er ekki mergurinn málsins
hvaðan þau komu, heldur er
aðalatriðið að þeim tókst ekki að
halda svæðinu noröan Guð-
laugstungna hrossalausu.
— Er það ímyndun sumra
manna að skepnum nýtist land
hctur. cf hross og fc gcngur þar
saman. hcldur cn sitt í hvoru
lagi?
— Nei, það þarf ekki að vera,
það á við á uppþurrkuðum og
grasgefnum landsvæðum, eins
og t.d. í Landeyjum, þar sem allt
er að kafna í grasi. Þótt
Guðlaugstungur séu vel grónar,
eru þær á engan hátt sambæri-
legar við svoleiðis íand, en á
heiðinni keppa hrossin við féð
um valllendið og bestu beitar-
svæðin og fara ekki út á flárnar
fyrr en hitt er upp urið, og þá
álítum við að búið sé að ganga
allt of nærri gróðurlendinu í
heild. Menn tala um að í
Guðlaugstungum hafi mikið
gras fallið í sinu á hverju ári, en
ég held að þeir átti sig ekki á því
að það er fyrst og fremst
mýrlendisgróður, sem hross líta
ekki við, nema í algerri neyð.
— Þessi hvöt til að fjarlægja
hross af afrcttinum byggist
scm sagt á því að hross eru
mciri skaðvaldur á landinu cn
fó...
— A svona viðkvæmu landi,
já.
— ... cn á ekki skilt við að
hagkvæmara sé að húa mcð
sauðfc?
— Jú, það kemur náttúrlega
inn í myndina líka. Þegar verið
er að nota almanna fé til
uppgræðslu á landi, finnst mér
að Landgræðslan hafi skýlausan
íhlutunar- og ákvörðunarrétt
um í hvað peningunum er varið,
á hvern hátt þeim er varið og
hvernig gróðurlendið er nytjað
og ennfreniur teljum við að
hagkvæmnissjónarmiðin verði
að koma inn í myndina, þótt á
það hafi verið deilt. Ég fellst
alls ekki á, að verið sé að taka
neinn rétt af bændum, þótt þeim
sé ekki heimilað að reka hross á
afrétt. Sé um viðkvæmt land að
ræða og hættu á uppblæstri, og
það er mat manna að bestu
manna yfirsýn að hrossin valdi
skaða á viðkvæmum gróðurlend-
um, þá er það ljóst að enginn
maður eða stofnun hefur rétt til
að skemma gróður.
— Fari svo að stóðbændur
vcrði að skcra niður hrossin og
vilji bæta sér tckjutapið með
fjölgun á sauðfé. má sú viðbót
þá koma á afréttinn?
— Nei. Ef þeir telja sig þurfa
að bæta sér tekjutap við fækkun
hrossanna með fjölgun sauðfjár,
má spyrja á móti hvað þeir telji
sig hafa upp úr hrossunum og
um það má sjálfsagt endalaust
deila. Mörgum eru hrossin
byrði, aðrir sleppa kannski með
skrekkinn og enn aðrir hafa
eitthvað út úr hrossaræktinni.
Eitt af atriðunum sem réðu
því að við vildum frá hrossin af
heiðinni, var að með því töldum
við að beitarálagið minnkaði
það mikið að' þáverandi fjöldi
sauðfjár væri hámark þess sem
mætti ganga þar. Það er ljóst að
verði sami fjöldi hrossa rekinn á
heiðina, verður Landgræðslan
og/ eða gróðurverndarnefnd
Skagafjarðar að krefjast ítölu,
1 en það er neyðarúrræði sem vil
viljum ójyarnan fara út í, fyrr
en allt annað hefur verið reynt.
Og komi til þess, tel ég víst að
fyrsta ákvörðun ítölunefndar
verði að banna upprekstur
hrossa. Nú hafa margir þarna
nyrðra borið brigður á að þarna
sé um raunverulega ofbeit að
ræða, sérstaklega ef séð er um
að dreifa fénu vel um alla
heiðina og í því hefur verið gert
verulegt átak á tveim síðustu
árum.
Arið 1965 voru gerðar gróður-
mælinj^r á Eyvindarstaðaheiði
og þegar við komum þar til
skjalanna ellefu árum síðar
fannst okkur, vegna þess að
þarna höfðu orðið gróður-
skemmdir og uppblástur, að þá
yæri eðlilegt og rétt að fá
endurmat á ástandi heiðarinn-
ar, sem síðan mætti byggja
beitarþolsákvarðanir á. Rétt er
að minna á að með tilkomu
afréttargirðingarinnar minnk-
aði verulega það beitarsvæði,
sem áður hafði verið notað til
afréttarbeitar. Þá strax óskuð-
um við eftir að sú rannsókn yrði
gerð, en það var ekki fyrr en nú
fyrir örfáum dögum að flokkur
frá Rannsóknarstofnun land-
búnaðarins var þarna að störf-
um. Okkur þótti mjög miður
hvað þetta dróst, því að þegar
það mat liggur fyrir hafa báðir
aðilar eitthvað í höndunum til
að byggja umræður og
ákvarðanatöku á.
— Einar Gíslason ncfndi í
blaöaviðtali í sumar þá
hugmynd að bændum yrði
úthlutað bcitarciningum. scm
þcir nýttu að eigin vild. Er sú
leið fær?
— Ég sé nú ekki fram á í
fljótu bragði að við getum
samþykkt slíkt. Einar hefur í
huga beitarafnot allsstaðar á
landinu, það skal jafnframt
viðurkennt að við vitum ekki
nóg um hvernig meta á hrossa-
beit í beitareiningum. Hugsan-
lega gefa tilraunirnar í Kálf-
holti — þar er í sumar verið að
gera beitarþolstilraunir á af-
mörkuðum svæðum með bland-
aðri beit — okkur einhverja
vísbendingu, en ég held að okkar
sjónarmið verði alveg óbreytt,
að hrossabeit á Eyvindarstaða-
heiðinni geti ekkert gert nema
skaða og það sé alveg Ijóst, að
verði um einhvers konar áfram-
haldandi uppgræðsluaðgerðir að
ræða þar, þá verði þær því
aðeins framkvæmdar að þar
verði alls engin hrossabeit. Við
gætum aðeins kannski fallist á
það neyðarúrræði að girða þau
af á einhverju svæði, en ég á
mjög erfitt með að fallast á að
það sé réttlætanlegt að taka
eitthvert svæði lengst uppi á
öræfum, sem hefur mjög rýra
möguleika á að spretta, þegar til
eru svæði í b.vggðum Skaga-
fjarðar, sem nýtast lítið til
beitar yfir sumarmánuðina og
hafa nóg gras, og heimamenn
hafa þegar gert ráðstafanir til
að fá þau til almennra beitar-
afnota. Rétt er að minna á að
mörg heimalönd í Skagafirði eru
beitt langt umfram það, sem
skynsamlegt getur talist, ofbeit
rýrir geysilega uppskerumögu-
leika beitilanda eins og tilraunir
hafa þegar sýnt.
Þótt mörg gróðursvæði á
heiðinni séu falleg þegar farið er
um þau fyrri hluta sumars, sést
úr lofti að þetta eru bara litlar
vinjar í allri hálendise.vðimörk-
inni, eins og frímerki á stóru
umslagi. Því þá að taka þær og
beita þar hrossum?
— Að lokum. í lögum um
brcytingu á lögum nr. 17/ 1965
um landgræðslu. frá 14. maí
1975. segir m.a.i ..Land-
græðslan skal setja reglur. scm
staðfcstar cru af landbúnaðar-
ráðhcrra. um það. með hvaða
kjörum og skilyrðum aðstoð cr
vcitt til áburðardreifingar og
annara uppgræðsluaðgerða."
Þessi rcglugcrð hcfur ekki
verið sctt. Brestur Landgræðsl-
una þá ckki hcimild til að sctja
skilyrði?
— Það er rétt að þessar
reglur hafa ekki verið birtar eða
staðfestar af ráðherra. Þessi
grein á miklu frekar við land-
svæði þar sem um stórkostlegan
uppblástur eða jarðvegseyðingu
er að ræða, eins og til dæmis i
Þingeyjarsýslum og á suð-
vesturlandi, hún á ekki eins við
þarna, þar sem um tiltölulega
minni háttar og staðbundinn
uppbiástur er að ræða. Ég man
ekki til þess að nokkrun tíma
hafi verið sett reglugerð um
störf og ákvarðanir Landgræðsl-
unnar og meðan að um slíkt er
ekki að ræða, þá hlýtur það að
vera ákvörðun hennar hverju
sinni, hvernig aðstoð við bændur
er háttað á hverjum stað og þáð
sem við reynum að gera er að
samræma aðstoð okkar við
bændur, þannig að jafnt gangi
vfir alla.
S.V.
— Sveinn á Varmalæk. það
virðist vcra landgræðslustjóra
mikið kappsmál að losna við
hrossin af hciðinni. Ég hef
rcyndar hcyrt að þú hafir
cinhvcrntíma sagt honum að
það liti út fyrir að vera
áhugamál hans no. 1 en land-
græðslan kæmi no. 2. Er þctta
rétt?
— Jaá, ég hef nú líklega
einhverntíma sagt þetta, það
held ég hafi verið, eða að
minnsta kosti gefið honum það í
skyn. Mér hefur nú fundist
svona, að þetta væri sótt með of
miklu kappi og það væri eigin-
lega uppi einhver áróður eða
útrýmingarstefna gegn hross-
um. Ég held að landgræðsla og
hófleg nýting landsins sé raun-
verulega ekkert vandamál og að
það séu hlutir sem allir séu
sammála um, það er ekki
spurning um hvort eigi að gera
þetta, heldur hvernig.
— Hvað lcggur þú til að gert
verði?
— Ég er í rauninni þeirrar
skoðunar að þetta sé að ákaflega
miklu leyti tilbúið vandamál,
svo að raunverulega sé ekki um
neina, a.m.k. teljandi vöntun á
landi að ræða, fyrir þann
pening, sem við þurfum að hafa
á afrétti. Það sé heldur spurning
um jafnari nýtingu á afréttin-
um, nýta hann allan og reyndar
skipulagningu líka, að þeir sem
þurfa fyrst og fremst á því að
halda, sitji fyrir, hvort sem
þeim er hagkvæmt að beita á
hana hrossum eða sauðfé.
— Núna cru beitartakmark-
anir cingöngu miðaðar við
hross. en ótakmörkuðum fjölda
sauðfjár má hcita þar. Er ekki
rökrétt að áætla að ba-ndur.
scm vcrða að skcra niður
stóðið. fjölgi fénu í staðinn?
— Ja, einhversstaðar verða
þeir auðvitað að fá tekjur í
staðinn fyrir þann tekjustofn,
sem er tekinn af þeim og mér
finnst það öfugþróun eins og
spilin standa í dag. Við vitum
auðvitað allir að það er offram-
leiðsla á dilkakjöti, en eins og
er, er ekki hægt að tala um það í
hrossum, þó að mér dyljist ekki
að þar er mikilla hagræðinga
þörf í þeim búskap, eins og
öllum öðrum og það er hægt að
hafa miklu betra út úr því en nú
er. Það er öfugþróun að ráðast
að þeirri búgrein, sem ekkert
þarf að borga með, til að auka
framleiðslu í annari, sem bónd-
inn þarf svo kannski að borga að
miklu leyti sjálfur í verð-
jöfnunarsjóðsgjaldi, ef aukning
er.
— Ég hef heyrt þá ástæðu
ncfnda fyrir ákvörðunum land-
græðslustjóra að á skýrslum
standi að mjög lítið sé upp úr
hrossabúskap að hafa. Ilcldur
þú að gcti vcrið að eitthvað sé
hæft í því. scm flýgur fyrir. að
bændur tclji ckki skiívfslcga
fram allan hagnað af stóðinu
og hitti nú sjálfa sig fyrir?
— Ég skal nú ekkert um það
sejya, mér er kannski farið eins
og viðskiptaráðherra, sem hefur
aldrei frétt af vissri tegund
lögbrota. Jú, það er oft á þetta
bent, og sjálfsagt stundum með
sanni. En mér virðist dæmið
aldrei reiknað til fulls, ef búið er
skynsamlega. Við skulum taka
sem dæmi kúabónda, sem á
nokkrar hryssur og er ekki að
hugsa um neitt nema kjötmark-
að, sem maður mundi telja
lágmarkstekjur af hrossa-
búskap. Honum er mjög hag-
kvæmt að hafa þessar hryssur,
til að þrífa til hjá sér í högum og
fóðri, sem ekki nýtist til neins
annars og yrði bara brent. Það
er aldrei litið á það, að þær litlu
tekjur, sem þessi bóndi hefur
eru raunverulega hreinar
tekjur, en til samanburöar eru
nefndar brúttótekjur af sauð-