Morgunblaðið - 31.03.1979, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 31. MARZ 1979
17
Æ TISVEPPIR
Búsílag til ársins
á einni dagsstund
Oft vekur furðu er heyrist af
söfnun og tínslu hvers konar, er
fólk stundar á okkar hrjóstruga
landi. Undrar menn síður athæfið
sjálft en sú staðreynd að þcim
hafi eigi hugkvæmst hið sama
áður. Þannig er t.d. algeng kvört-
un að íslendingar séu allt of
háðir útlendingum með aðföng á
grænmeti þar sem hagskarpt sé
með tilliti til margra tegunda í
íslenzka náttúruríkinu.
í ljósi upplýsinga, sem Mbl.
hefur áskotnast má þó víst telja að
Glæsitreflan (cortinarius
triumphans) er stórvaxin og al-
geng í skógum. Hatturinn er
rauðgulur og sveppurinn vel
ætur.
í þessu efni seilast margir um hurð
til lokunnar. Þrátt fyrir að vitn-.
eskjan eigi nú siaukinni útbreiðslu
að fagna hversu mörgum mat-
skyggnum íslendingum skyldi
kunnugt um að í landi þeirra
fyrirfinnast ætisveppir, er sumir
heimildarmenn okkar telja að
Berserkjasveppur (amanita musc-
aria) finnst víða í skógum. Hann
hefur blóðrauðan hatt þakinn
snjóhvítum flyksum. Oætur en
ekki verulega hættulegur.
standi jafnvel langt framar inn-
fluttum sveppum að bragðgæðum.
Heimildarmenn, er kvaðust
sinna tínslu sveppa, er færi gæfist
sögðust ekki efa að æ fleiri upp-
götvuðu þetta ódýra en skemmti-
lega búsílag. Þó töldu þeir eftir-
tektarvert að stór hluti þeirra er
sjá mætti rýna í skógum og kjarri
á haustin eftir ætisveppum væru
útlendingar búsettir hér og gæfi
t.a.m. oft að líta kínverska sendi-
raðskolla milli runna. Arleg
sveppaspretta mun að vísu háð
árferði ekki síður en ber, en í góðu
ári, sagði okkur einn áhugamanna,
mætti hæglega tína til árs á einu
síðdegi.
í tilefni þessara nýstárlegu
frétta sneri Hlaðvarpinn sér til
Helga Hallgrímssonar forstöðu-
manns Náttúrugripasafnsins á
Akureyri en hann mun vera með
fróðari mönnum um íslenzka
sveppi á landi hér. Helgi var
spurður hvort ekki væri viss
áhætta bimdin því fyrir áhuga-
menn að fara á stúfana í sveppa-
leit, einkum þar sem heyrzt hefði
um sérstaka eitursveppi, er köll-
uðu fram misjöfn áhrif í mönnum.
Var okkur sérstaklega umhugað að
vita frekari deili á hinum alræmda
berserkjasvepp, en eins og lesa má
í fornsögum hleyptu menn gjarnan
hömum, er þeir lögðu sér plöntu
þessa til munns. Helgi sagðist ekki
vita til þess að finna mætti
Móhneflan (russula xeramplina)
er algeng í grasmóum og skógar-
jöðrum og talinn mjög góður
matsveppur.
lífshættulega sveppi á íslandi og
gilti það einnig um svokallaðan
berserkjasvepp, er þó gæti kallað
fram óæskilegar skyntruflanir í
mönnum. Hann kvað svepp þenn-
an þó auðþekktan, stóran, hvít-
doppóttan og rauðan og þyrfti því
enginn að villast aíhonum. Benti
hann á að ekki sakaði þó að hafa
uppsláttarbók við höndina er lagt
væri upp í sveppaleiðangur. Má
geta þess að Helgi hefur sjálfur
nýlokið handbók um sveppi, sem
von er á frá íslenzka Garðyrkjufé-
laginu í sumar.
Helgi sagði að íslenzkir sveppir
hefðu verið tíndir til matar um
langan aldur á íslandi og hefði sá
siður breiðst út frá Kvennaskólan-
um svo og með íslenzkum mat-
reiðslubókum. Ætisveppir sagði
hann að þrifust bezt í röku og
hlýju loftslagi og væri þeirra
einkum að leita í nýjum skógum
innan um lerki og furu. Við
fengum meðfylgjandi myndir lán-
aðar úr nýrri handbók Helga með
leyfi Garðyrkjufélags íslands.
HELGARVIÐTALIÐ!
Einhver mikilvægasti páttur í líti menningarpjóðar er án ela varðveizla tungunnar. Heimur, er stöðugt
vex að Þekkingu, smækkar jafnframt meö Því að tæknin færir eina álfu annarri nær. Undir slíkum
kringumstæðum Þreyta fámennar Þjóðir sífellt sömu jafnvægisÞrautina. í sama mund og Þær veita til
sín straumum stærri menningarsamfélaga verða Þær að aögæta aö drekkja ekki málvenjum sínum og
Þjóðarvitund en fella Þess í staö nýjungarnar inn í umgjörö eigin hefðar.
Einn Þeirra, er helgað hafa sig íslenzkri málvernd, er Gísli Jónsson menntaskólakennari á Akureyri, en
Gísli hefur nú kennt íslenzku um aldarfjóröungsskeið. Hann var fyrst spuröur hvort honum fyndist
óeðlilega mikið af erlendum tökuorðum í málinu. Hann svaraði:
„Endurnýjunarmáttur
íslenzkrar tungu er
blessunarlega mikill“
Nei, þaö eru færri en við mátti
búast í máli smáþjóöar. Þaö er
sjálfsagt af því aö snemma settu
íslendingar sér málhreinsunar-
og málverndunarstefnu og henni
hefur veriö fylgt — aö vísu
stundum meira af vilja en mætti
— einkum fyrrmeir.
Telur Þú íslenzku máli ógnaö
af erlendum áhrifum?
Já, máli okkar hlýtur alltaf aö
vera ógnaö af slíkum áhrifum og
þaö því meir sem einangrun
lands og þjóöar veröur minni. Ég
held hins vegar aö ógnunin sé
ekki fyrst og fremst fólgin í því
að einstök erlend orö rótfestist í
málinu. Hættan er fremur í hinu
aö setningaskipun, oröaröö,
áherzlur og tónn breytist. Ég tek
sem dæmi stööu atviksoröa
gagnvart sögnum: „hann
áreiöanlega veit þetta" í staöinn
fyrir „hann veit þetta áreiðan-
lega". Hér eru ensk áhrif á
feröinni. Þá tek ég eftir því aö
áherzlulögmálið raskast oft;
áherzla færist af fyrsta atkvæöi á
annaö. Þetta hef ég heyrt í máli
manna sem mikið láta til sín taka
og mlkil áhrif hafa.
Telur Þú að eldri kynslóðin
tali betra mál en hin yngri?
Þessu er erfitt aö svara beint.
Máliö hlýtur aö breytast meö
breyttum þjóðlífsháttum. En sé
þaö gott mál, sem verið hefur,
aö talar eldri kynslóöin betra
mál, Hins vegar finnst mér margt
ungt fólk, t.d. ýmsir nemendur
mínir og aörir unglingar, sem ég
þekki, tala og rita prýöis gott
mál og endurnýjunarmáttur
íslenzkrar tungu er blessunar-
lega mikill.
Ertu ánægður með skref fjöl-
miöla til endurnýjunar íslenzku
máli?
Mér finnst aö blöö, útvarp og
sjónvarp reyni aö laga máliö aö
kröfum tímans. Þaö tekst auövit-
aö misjafnlega. Útvarpiö sinnir
þessu meira en sjónvarpiö svo
sem eðlilegt er, því þaö er
vettvangur orðsins, og þátturinn
„Daglegt mál" gerir áreiðanlega
mikiö gagn. En ég held aö einnig
í sjónvarpinu ætti aö vera hægt
Gísli Jónsson
mennteskólekennari.
aö koma viö kennslu eða
leiöbeiningum um málfar. Blöö
hafa stundum haft fasta þætti
um íslenzkt mál en meira þyrfti
aö gera af slíku. Þegar kennsla í
svokallaöri fjölmiðlun verður
komin á, t.d. í Háskóla íslands,
geri ég ráö fyrir aö þætti móöur-
málsins veröi sinnt þar myndar-
lega.
Þú hefur sjálfur gert tillögur
um nokkur nýyrði. Getur Þú
nefnt okkur nokkur dæmi?
Sjálfur hef ég gert meira af því
aö koma nýyrðum annarra á
framfæri en smíöa orö sjálfur.
En fyrst spurt er um sjálfan mig
þá hef ég t.d. myndað oröin
„forvarnarstarf" í stað „fyrir-
byggjandi starf" (á ensku
„preventive"), „myndhús" í
staðinn fyrir „gallerí", t.d.
myndhús Háhóll og „harmskop-
legur" í staöinn fyrir
„tragikomískur" og þá nafnorðiö
„harmskop" í samræmi viö þaö.
Af annarra manna smíöum hef
ég reynt aö koma mörgu á
framfæri eins og til dæmis
orðinu „skutbíll" í staðinn fyrir
„station-wagon", biöstöö" í
staðinn fyrir „stoppistöö" og
„farspjald" í staöinn fyrir
„bóá'rding card".
Hverja telur Þú helztu erfið-
leikana á aö taka upp ný
íslenzk heiti í staö erlendra og
hvernig má vinna bug á Þeim
erfiðleikum?
Helztu erfiöleikarnir eru fólgnir
í því aö finna nógu þjál og
hnyttin orö, sem uppfylla þær
kröfur, sem gera verður. Ef
okkur tekst ekki aö smíöa alveg
ný orö í staö hinna erlendu, er
um margt annað aö ræöa. Viö
getum tekiö upp gömul orð og
gætt þau nýrri merkingu svo
sem „blak“ í staö „volley ball“,
„hnit“ í staö „badminton" og
„snælda“ í staöinn fyrir „casetta"
og stundum getum viö tekið
erlenda oröiö upp og látiö þaö
laga sig aö íslenzkum fram-
buröar-, beygingar- og staf-
setningarreglum. Góö dæmi af
því tagi eru „bíll“ og „jeppi“ og
fjöldi mannanafna, svo sem Jón,
Páll og Soffía.
Kanntu nokkrar skemmtileg-
ar sögur um upptöku nýyrða?
Ekki held ég þaö. En til tíöinda
má telja aö, nýyröiö „útvarp“ var
tekiö fram yfir „víövarp" viö
atkvæöagreiöslu á alþingi á
sínum tíma. Ef til vill mætti telja
til nýyröa það fyrirbæri málsins,
er orö verður til fyrir misskilning.
Þetta fyrirbæri mannlegs máls er
gjarnan nefnt aö þýzkri fyrir-
mynd „Volksetymologie", þýtt á
íslenzku meö orðinu alþýöu-
skýring. dæmi af því tagi er
„opinsjón" fyrir „operation";
kona sagöist hafa fengiö opin-
sjón á spítalanum, þ.e. þaö
ástand, er sést í allt opið. Anna
slíkt dæmi er þaö, aö menn
skilja ekki „nivea“ í samsetning-
unni „nivea-krem“, en það er
komiö úr latínu og táknar
eitthvaö hvítt eins og snjó, en
vegna notkunarinnar hefur þaö
stundum breytzt í „nefjakrem" á
íslenzku. Og nýjasta dæmi um
þetta kenndi mér samkennari
minn, þ.e. „kattarstroffa“ í
staðinn fyrir útlenda orðið
„catastrophe“.
ELDSPÝTURI
Fjölbreytni til aö
ergja neytandann
Áður voru eldspýtur ekkert
vandamál. Við tókum spýtuna
úr stokknum og renndum eftir
strokfletinum. Það var allt og
sumt. Þessi einfaida aðferð virð-
ist heyra til iiðinni tíð. Nú er
algengt að gera verði tvær til
þrjár tiiraunir áður en tekst að
kveikja í vindlingi. Þó getur
enginn kvartað yfir fábreytni.
Boðnar eru gerðir af margvís-
legu þjóðerni; tékkneskar,
rússneskar, sænskar og kín-
verskar. En uppskera alirar
þessarar fjölbreytni virðist þó
aðeins vera fjölgun leiða til að
ergja neytandann.
Reykingamönnum er vel kunn-
ugt um hvílíkir viðsjálsgripir
eldspýtur þessar eru. Annað
hvort hættir þeim til að hrökkv,
sundur mei' þeim afleiðingum að
brennisteinsendi stöngulsins
flýgur logandi út í buskann eða í
andlitið á næsta manni ellegar þá
að glætan slokknar sökun raka
eða annars konar ónáttúru í
trénu. Einkum á þetta við um
stöngla af því tagi er nefndir
hafa verið Grýtu-eldspýtur, en
við nánari eftirgrennslan hjá
Áfengis- og tóbaksverzlun ríkis-
ins kom í ljós að hér er um
tékkneska framleiðslu að ræða.
Ef eitt versta brúk er menn geta
fundið tékkneskum eldspýtum er
að fá þær til að loga, má alténd
reyna þær kínversku. Það sýnir
ótvíræða breidd í íslenzku eld-
spýtnaframboði að gagnstætt
þeim vanda, er við er að etja í
fyrrgreindu tilviki, verður nú
neytandinn oft að hafa sig allan
við að hefta eldhafið. Er það ekki
að ósekju að eldspýtur þessar
bera heitið „Double Happiness"
eða „Tvöföld sæla“. Með örlitilli
lagni gæti neytandinn í einu
vetfangi tendrað bál í bæði bux-
um og vindlingi.
Hjá ÁTVR fengust þær upplýs-
ingar að kínversku eldspýtumar
hefðu aðeins verið keyptar til
reynslu og væri lítil ástæða til að
hræðast aðra sendingu. Greindist
talsmanni verzlunarinnar svo frá
að vinsælustu eldspýtur á mark-
aði innanlands hefðu komið frá
Svíþjóð og Sovétríkjunum. Sagði
hann að þrátt fyrir að sænskar
eldspýtur hefðu ekki verið fáan-
legar í landinu síðastliðin tvö ár
væri þess að vænta að þær yrðu
keyptar til landsins aftur. Brenn-
ur varla meir á öðrum þjóðþrifa-
málum nú en að landsmenn geti
kveikt sér í tóbaki án þess að
stofna lífi og limum sjálfra sín og
annarra i bráðan voða.