Morgunblaðið - 26.04.1979, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 26. APRÍL 1979
Ellert B.
Schram al-
þingismaður
höndum fámennrar yfirtéttar,
fátæktin hlutskipti almúgans.
Á þessu hafa auðvitað orðið
umskipti, þó að það sé áberandi
hversu auðmýktin og undirgefnin
gagnvart valdamönnum er mikil í
sósíalísku löndunum. Sú auðmýkt
virðist stafa bæði af ótta almenn-
ings og hroka núverandi yfirstétt-
ar.
Þegar ekið er í gegnum dæmi-
gerð sumarbústaðalönd er gaman
að fá vitneskju um, að sumarhúsin
tilheyra almúganum en ekki fáein-
um auðmönnum, enda bera þau
það reyndar með sér, sum hver
nánast hrörlegir kofar. Hitt er
annað, að ekki fengust upplýsingar
um, hvernig eða til hverra þessum
sumarhúsalóðum er úthlutað. Þar
ræður flokkurinn sjálfsagt ferð-
inni eins og í öðru.
Aðeins sósíalískar
bókmenntir
íbúar Prag munu vera um 1250
manns. Að hluta til býr fólk enn í
eldri hverfum borgarinnar, í húsa-
kynnum frá því fyrir valdatöku
kommúnista, en í úthverfunum
hafa verið reist og eru enn í
byggingu myndarlegar íbúða-
blokkir. Enginn má í þessu landi
Greinarhöfundur, EUert B. Schram, og forseti Tékkóslóvakfu, Gustav Husak.
Tékkóslóvakía
og kommúnisminn
í síðustu viku átti ég þess kost
að heimsækja Prag, höfuðborg
Tekkóslóvakíu, og dvelja þar um
vikuskeið. Sú borg hefur verið
vettvangur örlagríkra atburða á
árunum eftir seinni heimsstyrjöld-
ina. Enginn einn atburður ýtti eins
mikið undir stofnun Atlantshafs-
bandalagsins og valdataka
kommúnista 1948, og aðeins ellefu
ár eru liðin síðan uppreisn fólksins
í landinu var bæld niður með
rússnesku hervaldi. Mazaryk,
Benes og Dubeck eru nöfn sem
allir þekkja þó ekki megi hafa þau
í hávegum í þeirra eigin landi. Sá
síðastnefndi lifir enn, og er sagður
bensínafgreiðslumaður í
Bratislava.
Það er ekki sanngjarnt að dæma
neina þjóð af nokkurra daga dvöl í
landi. Engu að síður sitja eftir
áhrif af umhverfi, viðtölum,
ferðalögum, og andrúmslofti
almennt, sem gefa manni tilefni til
ýmissa ályktana.
Það var vor í lofti þegar ég flaug
á annan í páskum til þessarar
fornfrægu borgar. Eg var fullur
forvitni og ásetnings að hrista af
mér pólitíska f< rdóma gagnvart
þessu kommúnistaríki og skoða
mig um með opnum huga og
sæmilegu hlutleysi.
Fólkið og landið hjáipaði mér til
þess. Einlægni og velvilji skein úr
hverju andliti, og hvergi er lands-
lagsfegurð meiri og blómlegri. Þar
drýpur smjör af hverju strái í
frjósömum landbúnaðarhéruðum
og dýrðlegir skógar, vötn og akrar
bera vott um þá miklu möguleika
sem landið býður upp á.
Kommúnisminn
hráslagaleg
mótsögn
Sérstæðast við þetta land er þó
sú hin mikla og merkilega saga
sem fornfrægir kastalar, hallir og
heilu göturnar í Prag bera vott
um. Héðan drottnuðu keisarar yfir
meginhluta Mið-Evrópu, hér voru
uppsprettur lista, menningar og
frjórra hugmynda, og hér hafa
mætzt þeir straumar, menningar-
þegir, listrænir og pólitískir sem
Evrópa öll hefur dregið dám af.
Flest öll merkilegustu mann-
virkin eru frá þréttándu og
fjórtándu öld. Svo löng er sú saga,
svo sterkum fótum stóð þessi borg
í hringiðu þeirra sviptinga, sem
flétta ervrópska sögu. Prag getur
aldrei orðið annað en hluti, jafnvel
miðpunktur þeirrar vestrænu arf-
leifðar eins og við þekkjum hana
besta.
í þessu tilliti er kommúnisminn
eins og hráslagaleg mótsögn við
allt sem setur sterkastan svip á
þessa borg. Ytri umgjörðin,
meistaraverk byggingarlistar,
drottnunarvald kirkjunnar og
yfirstéttarlegur blær er ríkjandi.
Jafnvel venjulegt hótelherbergi er
útflúrað í hólf og gólf, minjar
keisaratímans og hirðarinnar, og
verslunarhús sem íbúðarhús elstu
borgarhverfanna eru þar ýmist í
barok- eða gotneskum stíl, eins og
ekkert sé sjálfsagðara.
í borginni eru 140 kirkjur, sum-
ar hinar glæsilegustu, þótt minna
fari fyrir kirkjusókn á seinni
árum, a.m.k. ekki af þeim, sem
hyggja á frama eða velþóknum
flokksins.
Flokkurinn ræður
ferðinni
Mótsögn kommúnismans þarf
ekki að vera í neikvæðri merkingu
að öllu leyti. Sennilega hefur
stéttaskipting hvergi verið meiri á
öldum áður, eignir og auðæfi í
eiga meir en eina íbúð, en mestur
fjöldinn býr þó í húsnæði ríkisins,
fyrir tiltölulega litla greiðslu, og
er leigan ákveðin með hliðsjón af
stærð íbúða og upphitun, en ekki
staðsetningu eða markaðsverði.
Laun manna eru ekki há. Miðaldra
kona, sem tók til á hótelinu frá kl.
7—3, hafði um 45 þús. kr á mánuði
og maður hennar, iðnaðarmaður,
fékk helmingi meira eða um 90
þús. kr. Matur virtist hins vegar
ódýr, svo og klæðnaður, sem var
fábrotinn og litlaus. I einstaka
verslunum fékkst frambærilegur
tískuklæðnaður, en meginþorri
kvenna klæddist fötum, sem kven-
fólk á Vesturlöndum léti ekki
bjóða sér.
í bókabúðum og kioskum
fengust aðeins sósíalískar bók-
menntir og blöð, en á hótelum
mátti fá keypt nokkurra daga
gömul dagblöð að vestan. Þó tókst
mér aldrei að verða mér úti um
bresk blöð þá daga sem ég dvaldi í
Prag, enda þótt glaðlegur og lipur
hótelvörðurinn byggist við þeim á
hverjum degi. Sjálfsagt er hann
enn að bíða.
Tæknileg stöðnun
Útvarp hafði ég á hótelinu en
aðeins eina stöð, sem boðaði
greinilega fagnaðarerindið kvölds
og morgna. Aðrar stöðvar voru
hins vegar ekki finnanlegar þarna
miðsvæðis í Evrópu. Sjónvarp
hafði ég ekki, en mér var sagt að í
Prag a.m.k. væri aðeins um eina
stöð að velja, og enginn samferða-
manna minna sá litasjónvarp. Má
reyndar gera ráð fyrir því, að
slíkur lúxus hafi enn ekki haldið
innreið sína í þetta land, enda ekki
lengur um það deilt, að helsta áfall
kommúnistaríkjanna í
Austur-Evrópu er hversu tækni-
lega þau hafa dregist aftur úr
Vesturlöndum.
Þetta kemur fram á flestum
sviðum og júgóslavneskur
diplomat, sem ég átti tal við, hélt
því stoltur fram, að Júgóslavía
væri einmitt að síga mjög fram úr
kommúnistaríkjunum vegna
breytts skipulags i framleiðslu og
atvinnumálum. Starfsmenn fyrir-
tækja njóta góðs af afköstum og
neyslugæðum framleiðslunnar þar
í landi í hærri launum á sama
tíma og einstrengingsleg hollusta
við marxískar fræðikenningar
valda stöðnun og afturför í Sovét
og leppríkjum þeirra.
Öllum þeim sendiráðsstarf-
mönnum, vestur-evrópskum
stjórnmálamönnum og þarlendum
mönnum, sem um það vildu tjá sig
og ég átti tal við, bar saman um,
að Tékkóslóvakía væri hernumið
land og að rússneska spenni-
treyjan væri fastar reyrð en
nokkur sinni fyrr. Þeim bar og
saman um það, að fólk teldi það
algjörlega þýðingarlaust að gera
uppreisn á nýjan leik í líkingu við
vorið 1968. Þar með er ekki sagt,
að þjóðir Tékkóslóvakíu hafi sætt
sig við kommúnismann, en það er
því miður vonlítil og hnípin þjóð,
sem gengúr um Wenceslás-torg
þessa dagana.
Stríðshrjáðar
þjóðir
Tilefni farar minnar til Prag var
vorfundur Alþjóða þingmanna-
sambandsins. Þar var m.a. rætt
um öryggis- og afvopnunarmál.
Það vantar ekki friðarhjal og
einlægar yfirlýsingar. Einn daginn
hlýddi ég á 39 ræður, þar sem hver
ræðumaðurinn á fætur öðrum lýsti
friðarvilja sínum, og að í raun og
veru stæði ekkert í vegi fyrir
eilífum friði á jörðu annað en
yfirgangur og stríðsásetningur
allra hinna — ergo: vígbúnaðar-
kapphlaupið heldur áfram af
fullum krafti.
Menn standa með steytta hnef-
ana: Arabar og ísraelsmenn, víet-
nam og Kambódía, Austur- og
Vestur-Evrópa. Meðal þeirra þjöð-
þinga, sem nú fengi aðild að
þingmannasambandinu voru
Bangladesh, Vietnam og Mosam-
bique. Þrjár stríðshrjáðar þjóðir.
Fulltrúar Uganda voru víðsfjarri,
þingmenn frá Chile hafa ekki sést
í _ nokkur ár, ýmist í útlegð eða
fangelsum.
Þetta er ástandið í dag, hvernig
verður það á morgun? Og hvernig
væri það, ef fulltrúar hinna ólíku
þjóða hefðu ekki tækifæri til að
skiptast á skoðunum eins og á
fundum sem þessum. Einasta von-
in felst í því að eyða fordómum og
fjandskap þjóða í milli, opna
landamæri og auka tengsl og
upplýsingastreymi milli fólksins
sjálfs.
Venjulegt fólk, jafnt á íslandi
sem í Tékkóslóvakíu, dreymir um
frið, öryggi og frelsi. Við íslend-
ingar þurfum að sætta okkur við
erlent varnarlið í iandinu, þótt það
sé í rauninni hlægilegt að nefna
það í sömu setningu og rússneska
setuliðið í Tékkó. Þar er svo ólíku
saman að jafna.
En báðar þjóðirnar vildu
áreiðanlega án slíks vígbúnaðar
vera. Þetta er óskhyggja en kaldur
veruleikinn gefur ekki tilefni til
bjartsýni. Afvopnunarviðræður
ganga seint, og hvert skref er
vegið og metið í þeirri jafnvægis-
pólitík, sem leikin er í Evrópu.
Ljóst er allavega, að einhliða
aðgerðir af hálfu íslands með
úrsögn úr Nato og brottför varnar-
liðsins mundi í engu draga úr
spennu eða styrjaldarhættu. Þvert
á móti. Og það sem er þó alvarleg-
asta áhyggjuefnið er sá nakti
sannleikur, að fátt mundi koma
hernumdum þjóðum Austur-
-Evrópu verr, en slík riðlun í
samstöðu Vesturlanda. Það mundi
styrkja stöðu Sovétríkjanna og
draga enn úr þeim litlu líkum sem
eru á því, að þeir slökuðu á taki
sínu á löndum eins Tékkóslóvakíu.
Forsenda fyrir einhverjum
breytingum í Tekkóslóvakíu er
samstaða Vesturlanda, stöðug við-
leitni þeirra til aukinna samskipta
við Austur-Evrópu og samræmd
afvopnun. Oki kommúnismans,
frelsisskerðingunni í
Austur-Evrópu verður ekki svipt
af með byltingu eða nýjum
uppreisnum í hernaðarlegum
skilningi. En það getur gerst með
hægfara þróun, þar sem lýðfrjáls-
ar þjóðir Vesturlanda geta rétt
fram hjálparhönd. Hlutverk okkar
íslendinga í þeirri viðleitni er að
styrkja samstöðu og mátt Vestur-
Ianda en ekki veikja.
Lögregluríki
íslendingur, sem heimsækir
Prag, getur haft af því dýrmæta
reynslu. Mín reynsla er sú, að þú
getur ekki verið hlutlaus í afstöðu
til ástandsins þar. Það reyndist
mér um megn, eins og þessi grein
ber sjálfsagt með sér.
Sú staðreynd er augljós, að
fólkið í Tékkóslóvakíu á sögulega,
menningarlega og pólitíska sam-
leið með lýðfrjálsum löndum, hvað
sem líður tímabundnu ástandi þar
nú. Þar búa einstaklingar, sem
geyma með sér frelsisþrá, stolt og
lýðræðislega vitund, en eru drepn-
ir í dróma lögregluríkis og and-
legrar kúgunar.
Þessar staðreyndir kalla á
afstöðu hvers einasta hugsandi
manns. Með eða móti. Hópur fólks
hér upp á íslandi heyrir heilaga
baráttu til framdráttar hinu
kommúnistíska skipulagi. Það
gengur mér enn verr að skilja eftir
þessa stuttu ferð mína til Prag.