Morgunblaðið - 13.10.1979, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 13. OKTÓBER 1979
Hannes
H. Gissurarson:
Um
kennslubókina
Samfélagið
eftir Joachim Israel
og Auði Styrkársdóttur
Málspjöll
róttæklinganna
Menntahrokinn setur mark sitt á
rit Israels og hans líka, „samfélags-
fræöinganna". Efast má þó um þaö,
að þeir séu mjög menntaðir. Að
minnsta kosti nota þeir málið klaufa-
lega. Bók Israels og staðfærandans
er öll á barnalegu og lágkúrulegu
máli, morandi í villum, dönskuslett-
um, enskuslettum og tuggum. Sagt
er að enskum hætti: „Marx gerði
miklar rannsóknir á auövaldsþjóðfél-
ögum" — en ekki að íslenzkum:
„Marx rannsakaði (eða greindi)...".
Sagt er, að menn gjaldi skatt sinn
„skilmerkilega", en ekki „skilvíslega"
eins og rétt er. Sagt er „heilmikið",
en ekki „margt" eins og rétt er. Sagt
er að dönskum hætti: „heldur ekki"
— ekki að íslenzkum: „ekki heldur".
Almenningur glepst ekki svo á mál-
inu sem þessir „samfélagsfræð-
ingar", sem hafa lært nægilega lítið
til þess að ofmetnast. Hálf menntun
er stundum verri en engin. „Lærðir"
menn nítjándu aldarinnar — starfs-
menn dönsku stjórnarinnar — töluðu
hrognamál, sem Fjölnismenn og
aðrir þjóöræknir íslendingar hreins-
uðu. Fjölnismenn vissu, að mál
almennings var betra en „lærðu"
mannanna. Hvað segja þeir um
kenningu „samfélagsfræöinganna"?
Og hvað segja þeir íslenzku rithöf-
undar, sem keppt hafa að því aö
vanda oröaval sítt, hnitmiða hugsun-
ina, hleypa grósku í málið, um þessa
bók? Þeir snúa sér sennilega styöj-
andi við í gröfum sínum.
Lágkúra í málnotkun er ekki eina
sök róttæklinganna. Ruglandin er
önnur. Brezki rithöfundurinn George
Orwell benti á það, aö skæöustu
vopn róttæklinganna eru málspjöllin.
Þeir hafa mestu áhrifin með því að
velja ný orð og breyta merkingu
gamalla orða. Israel og staðfærand-
inn beita þessu gamalkunna bragöi.
Sagt er til tæmis (bls. 61):
Mismuninn á störfum feðranna,
tekjum þeirra, hvernig þeir búa,
hvar þeir búa, stjórnmálaskoðanir
þeirra o.s.frv. köllum viö fólags-
lega mismunun.
í orðinu „félagslegri mismunun"
felst skoöun. Hún er sú, að einhver
einstaklingur eða stofnun mismuni,
sé ranglátur. (Hann reynist vera
„kapitalisminn", þegar vandlega er
lesið). Orðið „mismunun" er sömu
rökgerðar og orðiö „skömmtun" eöa
„drottnun". Það er notaö um það, að
einhver geri eitthvaö, og í þessari
setningu: mismuni mönnum. Hvers
vegna notar staðfærandinn ekki orð-
ið „stöðumun"? Það lýsir því vel, sem
lýsa á. Hann notar það ekki, vegna
þess að það er hlutlaust, felur ekki í
sér þá skoðun, að stöðumunurinn sé
einhverjum að kenna. Og annað má
taka til dæmis: oröiö „kapítalismi" er
íslenzkaö sem „auðvaldsskipulag",
þótt þaö merki bókstaflega: fjár-
í fyrstu grein sinni um kennslubókina Samfélagið eftir Joachim
Israel og Auði Styrkórsdóttur, sem staðfærði, ræddi Hannes H.
Gissurarson sagnfræðingur um menntahroka höfundanna, markaðs-
hatur þeirra og annarra róttæklinga og lítinn skilning á víðskiptum,
þarfarhugtakíð og vinnuverögildiskenningu Karls Marx.
' 1 I ■
eru mismunandi. Stuldur telst til
alvarlegra afbrota. Hins vegar líta
margir skattsvik mildum augum og
þykir jafnvel sjálfsagt aö nota öll
tækifæri sem bjóðast til þess arna.
Þessi „rök" eru út í bláinn. Auövit-
aö eru ólíkar refsingar fyrir ólíka
glæpi í vestrænu réttarríki. Menn
geta verið jafnir fyrir lögunum þrátt
fyrir það. Menn eru ekki jafnir fyrir
lögunum, ef þeim er mismunað
óeölilega, þannig aö önnur lög gildi
fyrir hvíta en svarta, fyrir karla en
konur og fyrir ríka en fátæka. Til
dæmis er ekki jafnrétti kynþátta í
Suður-Afríku. En hvað er aö segja
um þann mun refsinga fyrir rán og
skattsvik, sem Israel tekur til dæmis?
Það, að munurinn er alls ekki
óeölilegur. Rán er alvarlegri glæpur
en skattsvik, því aö rænt er frá
einhverjum, glæpurinn hefur tiltekið
fórnarlamb, beitt er ofbeldi, en
skattsvik hafa ekki tiltekið fórnar-
lamb annað en ríkiö.
Israel boöar það, sem er algengt
með Svíum: einstaka mildi við of-
beldismenn, en hörku við hátekju-
menn, sem sætta sig ekki við háa
skatta og brjóta þess vegna lög. En
til þess eru tvær ástæöur, að þetta er
rangt. í fyrsta lagi er mikill munur á
ofbeldisglæpum og fjársvikum, og í
öðru lagi er mikill munur á glæpum
gegn einstaklingi og glæpum gegn
ríkinu. (Ég afsaka ekki skattsvik, en
bæta má viö einni athugasemd, sem
er óháð hinum fyrri. Hún er þessi:
Eiga menn aö sætta sig við alla
skatta? Eru engin takmörk fyrir því,
hvaö ríkisstjórn má taka af einstakl-
ingunum? Hvaða rétt hefur ríkis-
stjórnin utan og ofan við rétt ein-
. staklinganna? Agústínus kirkjufaðir
sagöi, aö ríki án réttlætis væri ekkert
Skipting er miklu ósveigjanlegri og lengra bil á milli stjórnar og þegna í Ráðstjórnarríkjunum en á
Vesturlöndum.
magnskerfi. Hvers vegna? Vegna
þess aö læöa veröur þeirri hugsun
inn hjá nemendum, að í séreignar-
kerfi hafi auöurinn (í mynd digurra
manna með pípuhatta og vindla í
munni) öll völd.
Jafnrétti og jafnstaða
Kerfisbundin ruglandi hugtaka er
mjög áberandi í bók Israels. Það
blasir viö, að jafnrétti — að sömu,
almennu og hlutlausu reglurnar gildi
um alla menn í keppni þeirra aö
markmiðum sínum — og jafnstaöa
— að menn nái sömu niöurstöðu eða
sama árangri í keppni þeirra, njóti
sömu virðingar eða hafi sömu fjárráö
— eru sitt hvað. í knattspyrnukeppni
skorar einn maður fleiri mörk en
annar, þótt þeir keppi eftir sömu
reglum. í atvinnulífinu fær einn
maður hærri tekjur en annar, því aö
eftirspurnin eftir vinnuafli hans er
meiri, þótt þeir keppi eftir sömu
reglunum. Israel segir (bls. 25):
Ríkisstjórnin og Alþingi hafa mikil
áhrif á það hversu margir leikskól-
ar og dagheimili eru til. Þau geta
t.d. ákveðið að minnka fjárframlög
til þessara stofnana. . . Svo erfitt
’getur reynst aö koma börnunum í
örugga gæslu aö konurnar gefist
upp á útivinnunni. Hér er því lítið
jafnrétti.
Með oröinu „erfitt" er átt við, að
það verði dýrt. Og oröiö „jafnrétti"
notar Israel í hinni röngu merkingu:
sömu fjárráö eöa sömu aöstööu. En
jafnrétti er ekki tryggt með því aö
greiöa niöur þjónustu eins og barna-
gæzlu, þ.e. selja hana undir kostnað-
arverði, heldur er jafnrétti í rauninni
brotiö. Hvað gerist, þegar þjónusta
er greidd niður? Þaö geríst, að
almenningur er skattlagöur til þess
að létta byrðum af hópnum, sem
nýtur þjónustunnar. Valfrelsi kvenna
minnkar, því aö þær tapa á því aö
nota ekki hina niðurgreiddu þjón-
ustu, og þannig er sköpuö þörf fyrir
bessa biónustu. Af konum, sem gæta
sjálfar barna sinna, er tekinn réttur.
Sömu reglur gilda ekki um þær og
hinar, sem kaupa gæzlu á börnum
sínum, þvi aö keypta barnagæzlan er
niöurgreidd af ríkinu, en ekki heima-
gæzlan. (Ekki skiptir máli t þessu
sambandi, hvort menn hafa samúð
meö þessum hóp eöa ekki. Þaö
skiptir máli aö nota réttu orðin um
það, sem gerist, en reyna ekki að fela
þaö með kerfisbundinni ruglandi).
Israel efast einnig um það, aö
jafnrétti í venjulegum skilningi sé á
Noröurlöndum. Hvaða rök leiðir hann
að því? Hann segir (bls. 167):
Oft heyrist sagt aö viö séum jöfn
jyrir lögunum og við eigum öll að
fá sömu meðferö fyrir dómstólun-
um. Sé nánar aö gáö kemur í Ijós
aö ekki er sama hvers eðlis
afbrotið er. Afbrot vekja mismikla
reiöi meðal manna og viðurlögin
annaö en stigamannafélag, og ég er
honum sammála).
Stéttaskipting
og tekjuskipting
Róttæklingar ræða mjög um
steftaskiþtingu. Hún er að sögn
þeirra ein höfuðsynd séreignarskipu-
lagsins, upp um hana koma þeir sigri
hrósandi. Árni Bergmann, ritstjóri
Þjóöviljans, segir fagnandi í blaöi
sínu um bók Israels 2. október 1979:
í þessari bók er leitast við
skýra fyrirbæri og samhengi sem
einatt voru í einskonar bannhelgi í
fátæklegum félagsfræðikverum á
íslensku. Þar er rætt um stétta-
skiptingu launavinnu og auðmagn,
tekjumun, þjóöfélagslega mismun-
un, eignarhald á framleiöslutækj-
um, gróða, innrætingu.. .
Vonlegt var, aö bókinni væri
fagnaö í málgagni Alþýöubandalags-
ins. En kjarni málsins er ekki sá,
hvort stéttaskiptingarkenningar Is-
raels og annarra róttæklinga falla aö
hugmyndafræöi Alþýöubandalags-
ins, heldur hvort þær falla aö raun-
veruleikanum. Minna verður á það,
aö stéft er huglægt fyrirbæri, það er
hugtak, sem notaö er til þess að
skipta mönnum í hópa. Við hvaö
miöast stéttaskiptingin? Miöast hún
viö tekjur? Eða starf? Eða þá
virðingu, sem hópar njóta? Oröiö
„stétt" er notaö í öllum þessum
Hvað segir Israel sjálfur? Hann
seglr (bls. 118):
Margar aðferðir eru til viö að
ákvaröa stéttarstööu manna.
Fyrsta aðferðin sem við ræddum
um hér er sú sem einna mest er
notuö — þ.e. að nota afstöðuna til
framleiðslutækjanna sem mæli-
kvaröa.
Sú aðferö, sem er frá Karli Marx,
er alls ekki algeng, enda úrelt. Menn
skiptast ekki í borgara — eigendur
framleiðslutækjanna — og öreiga —
starfsmenn borgaranna. Skipting
Marx í stéttir er hlægileg einföldun,
þótt hún hafi átt betur við á nítjándu
öldinni en hinni tuttugustu. Mjög fáir
menn lifa af því í vestrænu iönskipu-
lagi mikillar sérhæfingar og tækni að
selja handafl eöa „hrátt" vinnuafl.
Langflestir selja einhverja þekkingu á
vinnumarkaðnum, eru stjórnendur,
sérfræöingar, iðnaöarmenn, kennar-
ar eða vélamenn. Langflestir hafa
með öðrum orðum tekjur af þekk-
ingu sinni. Síöustu öldina hefur
þróunin veriö sífelld fjölgun manna,
sem selja einhverja þekkingu. Oröiö
hefur „þekkingarbylting", og hún er
ein meginskýringin á lífskjarabótinni,
sem við höfum oröiö vitni að þennan
tíma. En vonlegt var, aö hatursmaður
vísindanna eins og Israel yröi þekk-
ingarbyltingarinnar ekki var.
Israel nefnir einnig skiptingu í
andleg störf og líkamleg. Hann segir
(bls. 119):
Flestir sem vinna líkamleg störf í
okkar samfélagi, hafa engin tæki-
færi til aö vinna með höföinu.
Hendurnar og vöövarnir skipta
mestu máli... Erfiöisvinnufólk býr
margt yfir mikilli þekkingu og
reynslu.
Mótsögnin, sem hann kemst í, er
deginum Ijósari. ( öðru oröinu segir
hann, aö verkamenn hugsi ekki, en í
hinu, að þeir hugsi. Auðvitað hugsa
þeir. Menn verða að nota kunnáttu
við öll störf, „allt vill lagið hafa," eins
og segir í málshættinum, fá eða
engin störf eru annaðhvort andleg
eða líkamleg, þau eru flest hvort
tveggja. Þessi skipting Israels er því
hæpin.
Israel nefnir einnig tekjuskipting-
una. Það blasir þó við, að af henni
skilst engin stéttaskipting. Klám-
bókasalinn nýtur til dæmis minni
viröingar flestra en fornleifafræöing-
urinn, þótt hann hafi hærri tekjur.
Klámbókasalinn er að minnsta kosti
ekki í „hærri" stétt en fornleifafræð-
ingurinn. En stéttarhugtakið er auð-
vitað óþarft, ef stétt er ekkert annaö
en hópur með svipaöar tekjur. En
hvaö er að segja um tekjuskipting-
una? Israel ræðir um ójafna tekju-
skiptingu eins og hún sé ranglát. En
svo er alls ekki af neinni röknauðsyn.
Menn hafa misjafnar tekjur, vegna
þess að misjöfn eftirspurn er eftir
vinnuafli þeirra. Er það réttlátt, að
maður, sem er hæfari en annar, fái
sömu laun og hann? Síöur en svo.
Ekkert þjóðskipulag er heldur til, þar
sem tekjuskiptingin er jöfn. Tekju-
munur er notaður sem hvati með
flestum þjóöum heims. Israel ræöir
um það eins og það sé sjálfsagt, að
ríkisstjórn eigi að jafna tekjumun. En
hvers vegna á hún að leika hlutverk
þjóðsagnahetjunnar Hróa hattar,
sem rændi frá hinum ríku til þess aö
gefa hinum fátæku? Það, sem ríkis-
stjórn færir til eins, er fært fré
öörum, og þaö er fært frá honum
með hótunum um ofbeldi. (Menn
greiða skattana sína „til þess aö
komast hjá óþægilegum innheimtu
aðgerðum", eins og það er orðað í
tilkynningum í ríkisútvarpinu). Leiða
veröur frambærileg rök að slíkri
millifærslu. Ég held, aö róttækl-
ingarnir geti þaö ekki, enda ráöi
öfundin með þeim. (Sagt er, að Hrói
höttur hafi reyndar ekki gefiö hinum
fátæku það, sem hann rændi frá
hinum ríku, heldur eytt því fyrir sig og
lið sitt. Ríkisstjórnir eru svipaðar:
skriffinnarnir taka stærsta hlutinn til
sín, fátæklingarnir fá minnsta hlut-
inn). Annað mál er það, aö tryggja
ber að mínum dómi öllum þeim
borgurum, sem geta þaö ekki sjálfir,
sæmilega afkomu
Skólarnir og misrétti
Til er þó tekjuskipting í séreign-
arskipulaginu, sem flestir telja rang-
láta. En hún reynist vera vegna
ríkisafskipta og einokunar fremur en
séreignarskipulagsins sjálfs. Til
dæmis eru sumar starfsgreinar lög-
verndaöar, þannig aö aögangur að