Morgunblaðið - 21.02.1980, Qupperneq 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 21. FEBRÚAR 1980
ÖSKRIÐ
ÖSKRIÐ
Nafn á frummáli: The Shout.
Leikstjóri: Jerzy Skolimowski.
Handrit: Jerzy Skolimowski og
Michael Austin; samkv. sögu
Robert Graves.
Myndataka: Mike Molloy.
Klipping: Barrie Vince.
Hljóóbiandari: Tony Jackson.
Hljóðklippari: Alan Bell.
Sýningarstaður: Laugarásbíó.
Fyrir mörgum árum var starf-
rækt niðurgrafin kaffistofa í
Soho í London sem bar nafnið
„HELL“. Veggir þessa kaffihúss
voru málaðir blóðrauðir og skinu
í undarlegustu tilbrigðum við
bjarma kertaljósanna. Þarna
var opið allan sólarhringinn og
viðskiptavinirnir gjarnan fólk,
sem hafði misst af síðustu lest
heim, aðrir komu vegna ágæts
kaffis og ódýrs meðlætis, þriðji
hópurinn tilheyrði nátthröfnum
Lundúnaborgar. Fólk sem eng-
inn vissi hvar bjó. Einn þessara
manna sagðist vera Póllands-
konungur. Hann gekk í lafa-
frakka og hafði sítt hár. Sumir
trúðu honum. Annar var frá
Haiti, kallaði sig „Houngan,, eða
galdralækni. Hann hafði risa-
stór eyru og 3 húðrispur á hvorri
kinn. Stundum tók hann með sér
trommur og barði þær þar til
svitinn bogaði, þess á milli ræddi
hann heimspeki Schopenhauer
eða Kant. Einn þessara nátt-
hrafna var nefndur „GOD“.
Hann var sílspikaður. A hverri
nóttu tefldi hann skák svo
klukkustundum skipti við
bláeygan, tágrannan mann sem
nefndur var „SATAN". Á daginn
fengust þessir menn við hin
fjölbreyttustu störf, einn var
lögfræðingur, annar tónlistar-
maður, sá þriðji skrifstofu-
maður. Imyndum okkur að kaffi-
stofan „HELL“ hefði skyndilega
verið lögð niður en nátthrafn-
arnir ekki getað hugsað sér að
breyta næturlífi sínu, fært það
yfir á dagtímann, „vinnutím-
ann“. Á samri stundu væru þeir
úrskurðaðir „KLIKK". Og þar af
leiðandi færðir á þann bás heil-
birgðiskerfisins sem nefndur er
geðspítali. Það sem áður var
álitið allt í lagi væri orðið
sjúklegt. Nú síðan hæfist grein-
ing sjúkdómsins. Sá, sem taldi
sig Póllandskóng, hefði „mikil-
mennskubrjálæði". Feiti náung-
inn, sem eyddi öllum nóttum í
skák í staðinn fyrir að hvíla sig
undir 9 til 5 törn, þjáðist af
„kynferðislegri bælingu sem
kæmi fram i göfgun í formi
skáklistar að nóttu til“. Hvað um
manninn frá Haiti sem eina
stundina barði trommur eins og
villimaður og á næsta augnabliki
ræddi um þýska heimspeki. Sá
yrði úrskurðaður „geðklofi". Og
reynt yrði að fá hann ofan af
þeirri „ranghugmynd" að hann
væri „houngan" eða galdramað-
ur. Við útskrifum ekki þannig
menn. Þeir eru „ekki til“ innan
vors sómakæra þjóðfélags. I
mynd Skolimowskis, „Ópinu", er
því lætt að áhorfandanum að
slíkir menn séu til. Að galdrar
þeirra geti jafnt haft áhrif í
okkar upplýsta samfélagi og á
auðnum Ástralíu. Það afl sem
þeim fylgi sé svo sterkt að það
brjótist gegnum múr ofverndun-
ar heilbrigðiskerfisins. Svo
mögnuð er mynd Skolimowskis
að áhorfendur sátu sem steini-
lostnir, líkt og töfravald galdra
mannsins næði til þeirra. Á
lúmskan hátt erum við sóma-
kærir borgararnir sem borguð-
um 1000 kall til að slaka á eina
kvöldstund þannig leiddir niður í
kaffistofuna „HELL“ og áður en
við vitum af farin að tefla í
huganum skák við „GOD“ eða
berja trommur með „houngan“.
Sá er munurinn að þegar við
göngum út þá hneppum við að
okkur kápunum og pelsunum,
Menning* skiptir
um bústað
Will Durant:
GRIKKLAND HIÐ FORNA.
Síðara bindi.
Jónas Kritstjánsson íslenzkaði.
Bókaútgáfa Menningarsjóðs
1979.
I eftirmála sem Will Durant
kallar Hin gríska arfleifð vor
skrifar hann: „Menningin líður
ekki undir lok; hún skiptir um
bústað og klæði, en hún lifir
áfram".
I Grikklandi hinu forna sýnir
Durant fram á það að Rómverjar
og fleiri þjóðir tóku við menning-
ararfi Grikkja, en Grikkir höfðu
vitanlega fengið margt frá eldri
Bókmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
menningarþjóðum. Grikkir „létu
fátt ósagt um hin mestu vandamál
lífsins" segir Durant og bætir við:
„Realismi og nómínalismi, hugsæi
og efnishyggja, eingyðistrú, algyð-
istrú og guðleysi, kvenfrelsi og
kommúnismi, gagnrýni Kants og
bölsýni Schopenhauers, náttúru-
stefna Rousseaus og siðfrelsi
Nietzsches, tengistefna Spencers
og sálkönnun Freuds — allir
þessir draumar og sýnir heim-
spekinnar eru þegar komnir fram,
í bernsku hennar og vöggulandi".
Það er að bera í bakkafullan
lækinn að fara að endursegja
þessa bók í einhverjum mæli eða
hrósa Durant fyrir framsetningu
hans. En það er ómaksins vert að
velta fyrir sér hvers vegna bækur
hans hafa notið jafn mikilla vin-
sælda og raun ber vitni. Bent
hefur verið á að hann hafi mikið
lært á því að flytja sagnfræðifyr-
irlestra handa almenningi áður en
hann hóf ritun verks síns um
heimsmenninguna: The Story of
Civilization sem Grikkland hið
forna er hluti af. Áheyrendur
hans gerðu kröfur til þess að efnið
væri túlkað með skýrum og
aðgengilegum hætti og það höfð-
aði til nútímafólks.
Will Durant hefur ekki aðeins
áhuga á stjórnmálum og hernaði
eins og sagnaritarinn Þúkydídes.
Durant segir um þessa andstæðu
sína í sagnaritun: „Hann skrifar
síðu eftir síðu með nákvæmum
bardagalýsingum, en minnist ekki
á neinn listamann eða listaverk.
Hann reynir að grafast eftir
orsökum, en leitar sjaldan lengrá
en til þjóðmála og efnalífs sem
hann lætur stjórna öllum atburð-
um“.
Will DUrant leggur mikla
áherslu á bókmenntir, listir og
heimspeki. Sama er að segja um
vísindi og hvers kyns tilraunir til
að átta sig á umheiminum. En það
eru ekki síst hinir mannlegu
þættir sem hann greinir frá. Hann
gleymir ekki að lýsa göllum þeirra
manna sem voru kannski fleiri
kostum búnir en flestir menn sem
uppi hafa verið. Hann dregur upp
mynd af heimilislífi þeirra, ásta-
málum, ættarböndum og hvers
kyns háttum. Eftir þeirri lýsingu
yrðu sumir hinna mestu Grikkja
taldir gallagripir í dag og
afbrigðilegir í ýmsum löngunum
sínum. Fólk hefur unun af að lesa
um lesti annarra.
„Heimspeki hvers tíma breytist
venjulega í bókmenntir á næsta
tímaskeiði" segir Will Durant í
upphafi kaflans Bókmenntir gull-
aldar. Hann bendir á að skáldin
voru sjálf heimspekingar. Þótt
yrkisefnin væri símannleg vitnuðu
verk skáldanna um trúarleg,
heimspekileg og vísindaleg átök
samtíma þeirra. Fremstir í flokki
voru leikskáldin miklu: Aischýlos,
Sófókles og Evripídes. Að mati
Durants er Evripídes mestur
nútímamaður þeirra þriggja
vegna heitra tilfinninga sinna og
efasemda: „Sum leikrit hans lýsa
átökum kynjanna og jafnvel kyn-
villu á svo nútímalegan hátt að
annað eins þekkist ekki fyrr en
löngu eftir daga Ibsens", Ekki
gleymist Aristófanes, en verk
hans eru að mati Durants „kyn-
legur blendingur af fegurð, mann-
viti og sora“. Vegna þess hve
Aristófanes er klámfenginn fær
hann þá einkunn hjá Durant að
hann sé „nútímalegastur allra
fornra skálda". Já, hvað gerðu
Grikkir ekki á undan okkar voluðu
samtíð? En þótt Aristófanes skop-
Will Durant
Jónas Kristjánsson
Fardu so i
reckiu mín
ÍSLENZK RIT SÍÐARI ALDA
Gefin út af Hinu íslenzka fræða-
félagi í Kaupmannahöfn
7. bindi
GAMALL KVEÐSKAPUR
Jón Ilelgason bjó til prentunar
1979
Eilífs kvæði mun fyrst sett á
blað á íslandi 1699 eða 1700 að
sögn Jóns Helgasonar, en af sama
kvæði eru til danskir og sænskir
textar frá því um 1800 og síðar.
Kvæðið er dæmigert fyrir það sem
prentað er í Gömlum kveðskap. í
sögunni býður húsfreyja til sín
gesti meðan bóndi hennar er
fjarverandi og vill fá hann til
hvílubragða. Gesturinn sem er
krikjunnar maður reynist ónýtur
til slíkra athafna. Þá reiðist hús-
freyja og þegar bóndi hennar
kemur óvænt heim kvartar hún
yfir ásókn gestsins. Þetta hefur
hinar hræðilegustu afleiðingar
fyrir gestinn.
Ég birti tvö brot úr C texta
handrits þessa kvæðis, en skrá-
setjari var séra Friðrik Eggerz:
3. „Vel sert kominn, Gunnar prest,
og þijíK hér gódann beina.
Kack i búr og dreck med mér
med alla þlna sveina,
fardu so i reckiu min.
medan ecki er bóndin heima.“
4. Lógdust þaú so I sænxina bædi,
tók so margt á drifa,
presturinn vildi lixxia kyrr
og hvórxi til hennar þrifa.
hún sneri sér upp ad vegg
en hann sneri sér fram ad stock,
„hvað villder þú lÍKKÍa hér,
og géra mér ekkert gott,
medan ekki er bóndin heima".
Þetta er ósköp sorgleg saga í
ljóðum eins og menn geta séð.
aðist að guðunum og taldi þá
jafnvel reka hóruhús á himnum
gat hann ásakað Sókrates fyrir
guðleysi og átti eftir því sem
Durant heldur fram ekki svo
lítinn þátt í að heimspekingurinn
var líflátinn.
Um Sófókles segir Durant:
„Hann var glaður og fyndinn,
ljúfur og lítillátur og gæddur
persónutöfrum sem bættu fyrir
allar yfirsjónir hans. Hann girnt-
ist fé og unga sveina, en á efri
árum hneigðist þó hugur hans
meir til léttlætiskvenna".
Harmleikaskáldin boðuðu „sam-
viskusemi, drengskap, hógværð og
hófsemi“. Durant ályktar svo:
„Það er þessi samruni heimspeki-
legs boðskapar við skáldskap,
leiklist, músík, söng og dans sem
er alger nýlunda og veldur því að
hið gríska drama er stórfenglegra
en nokkuð sem síðan hefur þekkst
í bókmenntum heimsins". Leikrit-
in voru flutt á Díonýsosarhátíðum
og unnu hundruð harmleikaskálda
til verðlauna á þeim. Það sem ekki
hefur glatast af þessum bók-
menntaauði eru fáein leikrit eftir
»
Jón Helgason.
Sama er að segja um margan
annan kveðskap bókarinnar, til að
mynda Barbírs kvæði sem er
stórmerkilegur samsetningur
„kveðið af víðkunnri skopsögu sem
í sjálfu sér er bæði nöturleg, að
ekki sé sagt hryllileg, og kátbros-
leg“ svo að stuðst sé við orð Jóns
Helgasonar. í Barbírs kvæði er ort
um dauðan mann sem torvelt
reynist að koma í jörð, lík sem