Morgunblaðið - 25.06.1981, Side 36

3 6 MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 25. JÚNÍ 1981
F er ðalangur
úr Húnaþingi
eftir Kolbein Þorleifsson
I>«rvaldur víAförli er maður
nefndur. Hans er ekki getið í
íslendingabók Ara fróða, heldur
er hans getið í Kristnisögu, sem
varðveitt er í Hauksbók svokall-
aðri frá því um aldamótin 1300.
Auk þess eru varðveittar um hann
heimilir í Ólafs sögu Tryggvason-
ar hinni mestu frá 13. öld. Þessar
heimildir eru nú á þessu ári
orðnar að helgum texta í íslensku
kirkjunni vegna þess, að biskup
landsins hefur ákveðið, að á þessu
ári skuli minnst þúsunda ára
afmælis kristniboðs á Islandi i
tilefni af komu Þorvalds víðförla
og Friðreks biskups til íslands
árið 981.
Enginn vafi mun leika á því, að
réttir opinberir aðilar munu
minnast þessa árs og fornra
merkisatburða, sem því eru tengd-
ir á réttan hátt. Það er algjörlega
utan við mitt efni, því að ég er
ekki fulltrúi hinnar opinberu túlk-
unar á íslenskri kirkjusögu á
neinn hátt. Ég er rannsóknarmað-
ur í þeim fræðum og hefi reynt
eftir bestu samvisku að kafa í
djúpin bak við textann, sem um
aldir hefur verið viðurkenndur
sem bókstaflegur sannleikur. í
eftirfarandi máli langar mig til að
leggja fram fyrir almennan les-
anda ýmsar hugsanir mínar út frá
þættinum um Þorvald víðförla.
í fyrstu ætla ég að kynna
lesendum vinnubrögð mín. Þau
eru þannig vaxin, að ég hefi reynt
að kortleggja hugsanlegt lestrar-
efni þeirra manna, sem færðu
sögu Þorvalds víðförla í letur.
Þetta er gert úr frá þeirri for-
sendu, að lesefni manna mótar oft
viðhorf þeirra til liðinna atburða,
og veldur því í sumum tilfellum,
að þeir snúa söguefninu beinlínis
tl síns eigin tíma og hugsunar-
háttar sjálfs sín. Þetta stafar af
því, að sannleikurinn er alltaf
afstæður. Fólk getur áttað sig á
þessu með því að bera saman
röksemdafærslur manna með ólík-
ar skoðanir á þjóðfélagslegum
efnum. Sama efnið fær ólíka
meðferð I höndum kenningabund-
inna afturhaldsmanna, kenninga-
bundinna frjálslyndra manna ell-
egar kenningabundinna marxista.
Á sama hátt segi ég, að kenninga-
bundinn kaþólikki á miðöldum
lítur á söguefni sitt öðrum augum
en t.d. sjálfstæðishetjur íslands á
19. öld og lærisveinar þeirra síðar.
Það verður að taka það fram, að
þessi vinnubrögð mín taka ekkert
tillit til þess, að hugsanlegt sé að
leiði Þorvalds víðförla kunni að
finnast í Palteskju (borginni Pol-
otsk í Rússlandi), því að það er
ekki á mínu færi né nokkurs
annars Vesturlandabúa að leita á
þeim stað. Ég geri þó ráð fyrir, að
menn viti nokkurn veginn, hvar á
að leita að því leiði, því að þar
hlýtur að vera í grennd við leiði
Rögnvalds Palteskjukonungs, hins
víðfræga samtímamanns Þorvalds
víðförla.
Áðurnefnd vinnubrögð mín
setja mér miklar skorður, því að
ég verð að einbeita mér að hugs-
anlegu lestrarefni munkanna á
Þingeyrum um aldamótin 1200.
Bókaskrá Þingeyrarklausturs er
ekki til, svo að ekki gefur það
góðar vonir um árangur. En
kannske væri hægt að fara króka-
leiðir að heimildunum í þeirri von,
að eitthvað komi út úr því.
Þar kemur fjórða bindi Islensks
fornbréfasafns til hjálpar. Það var
útgefið í Kaupmannahöfn árið
1897. Á blaösíðu 110 í þeirri bók er
skrá yfir bókaeign Viðeyjar-
klausturs árið 1397. í þeirri bóka-
skrá er að finna margar bækur,
sem örugglega hafa fylgt klaustr-
inu frá upphafi, því að þær þóttu
prýði allra góðra bókasafna á
miðöldum. Þar ber fremst að geta
tveggja skýringarrita eftir sjálfan
Gregorius mikla páfa, Skýringar-
ritið yfir Jobs-bók og skýringar-
ritið yfir nokkra kafla hjá Esekíel
spámanni. Auk þess er hómilíubók
Gregoríusar mikla á þessari skrá.
Eftir Ágústínus kirkjuföðureru
bækur eins og, Skýringarrit yfir
Jóhannesar-guðspjall og prédik-
anir. Eftir Isídór biskup í Sevilla
er að finna, orðaskýringar hans og
rit hans um hið Æðsta Góða. Þessi
upptalning nægir hér til að sýna,
að íslenskir klaustramenn höfðu í
höndunum ýmsar þær bækur, sem
lesnar voru á hástólum evrópskrar
menningar á 12. öld, og þeir hafa
efalaust tekið mark á orðum
þessara höfuðkennifeðra kristinn-
ar kirkju.
Nú víkur sögunni til helgrar
bókar, Biblíunnar. Þar segir frá
því á einum stað, hvernig maður
nokkur eignaðist rétta trú, sem
síðan gekk í arf til niðja hans,
mann fram af manni. Þessi maður
hefur síðan gengið undir nafninu
Abraham. í fjórtánda kafla fyrstu
Mósebókar er hann kallaður
„Abram hinn hebreski". Viður-
nefni hans þarna er vert allrar
athygli, því að það þýðir nánast
„hinn víðförli", samkvæmt skiln-
ingi miðaldamanna. Um það má
m.a. lesa í skýringarriti Gregourí-
usar páfa yfir spádómsbók Esekí-
els. Við gætum alveg eins þýtt það
með orðum eins og „ferðamaður"
eða „ferðalangur". Á latínu er
Kolbeinn Þorleifsson.
notað orðið „perigiens" sem er
samstofna orðinu „peregrinus",
sem í sinni íslenskuðu mynd er
„pílagrímur". Samkvæmt þessu
ætti orðið pílagrímur að hafa
sömu merkingu og viðurnefnið
„hinn víðförli". Pílagrímur var sá
maður sem ferðaðist um lönd í
guðlegum tilgangi. Hann sótti
heim heilagan Jakob í Compost-
ella, hann heimsótti „Róms kóng“
(þ.e. Krist eða páfann) í Róm,
hann heimsótti „Garða drottinn"
(þ.e. Krist eða keisarann (stólkon-
unginn)) í Miklagarði, hann heim-
sótti landið helga og baðaði sig í
Jórdán. Þorvaldur víðförli gerði
tvennt af þessu. Hann heimsótti
stólkonunginn í Miklagarði, og
hann heimsótti landið helga. Auk
þess dó hann í Garðríki.
Ferðalangur eins og Abram
hinn víðförli fór viða um lönd,
áður en hann fann rétta trú. Við
getum lesið sögu hans, þar sem
hann fer frá heimaslóðum í Úr í
Kaldeu, kemst alla leið til Egypta-
lands og hafnar að lyktum í
Kanaans-landi, þar sem hann þarf
að brjóta sér leið í orrustum við
smákonunga. Þetta er lýsing, sem
heimfæra mé til andlegrar bar-
áttu hins jarðneska pílagríms,
sem fer viða um lönd, enda þótt
hann viti, að heima er best. Og
þetta heimili er borgin helga, hin
himneska Jerúsalem, ímyndan
kristinnar kirkju og hin himneska
ímyndan Miklagarðs. Á þennan
hátt hugsuðu miðaldamenn, eink-
um munkarnir, sem höfðu gert
það að lífsstarfi sínu að hugsa
svona. Munkarnir á Þingeyrum og
í Viðey voru engir eftirbátar
stéttarbræðra sinna í þessum
hugsunarhætti. Þess vegna hlaut
upphaf réttrar trúar á Islandi að
falla inn í þetta munstur.
Við sjáum þetta í þroskasögu
Þorvalds víðförla. Hann elst fyrst
upp hjá föður sínum eins og
kolbítur í öskustó. Síðan er hann
alinn upp af spákonunni að Spá-
konufelli á Skagaströnd. Það er
eðlilegt, hverjum þeim sem lesið
hefur skýringarrit Gregoríusar
páfa um Eskekíel spámann að
gera hlut spámannsins eða spá-
konunnar sem mestan í þessari
þróunarsögu. Spákonan elur Þor-
vald upp fyrir það fé, sem með
réttu mátti kallast föðurleifð
hans. Allt illa fengið fé mátti ekki
koma nálægt uppeldi hans. Síðan
er Þorvaldur sendur í víking, þar
sem hann þroskast að góðu einu.
Að lyktum kemur hann til Sax-
lands og hittir Friðrek biskup,
sem skírir hann til réttrar trúar. I
Saxlandi lærðu menn kurteisi. Það
sagði að minnsta kosti Nikulás
ábóti á Þverá á fyrra hluta tólfu
aldar.
Hér er rétt að staldra aðeins við
þessa reynslu ferðalangsins úr
Húnaþingi. Hann lærir rétta trú
af Friðreki biskupi hinum saxn-
eska og tekur skírn af honum.
Finnum við nokkuð sambærilegt í
sögu „Abrams hins víðförla"?
Reyndar er það svo. Abram hinn
víðförli hittir fyrir Melkísedek,
konung í Salem, sem gaf honum
brauð og vín og blessaði hann.
Þessi Melkísedek er undarlegur
maður: Hann er aðeins nefndur á
þessum stað sem söguleg persóna,
en gildi hans í guðfræðilegri og
pólitískri sögu miðalda verður
seint ofmetið. Nafn hans þýðir
„konungur réttlætis" og starf hans
„Við sjáum þetta í
þroskasögu Þorvalds
víðförla. llann elst fyrst
upp hjá föður sínum
eins og kolbítur í ösku-
stó. Síðan.er hann alinn
upp af spákonunni að
Spákonufelli á Skaga-
strönd. Það er eðlilegt,
hverjum þeim sem lesið
hefur skýringarrit
Gregoríusar páfa um
Esekíel spámann að
gera hlut spámannsins
eða spákonunnar sem
mestan í þessari þróun-
arsögu. Spákonan elur
Þorvald upp fyrir það
fé, sem með réttu mátti
kallast föðurleifð hans.
Allt illa fengið fé mátti
ekki koma nálægt upp-
eldi hans.“
var að vera konungur í Salem, þ.e.
friðarhöfðingi eða Friðrekur.
Hann bar „dóm hinn dýra“, þ.e.
kvöldmáltíðarsakramentið fyrir
Abram hinn víðförla, og blessaði
hann. Hugo frá Viktorsklaustrinu
í París sagði í skýringarriti sínu
við Helgar Stéttir Himnanna eftir
heilagan Díónýsíus, að Melkísedek
hefði það hlutverk að snúa
mönnum til trúar. Keisararnir á
12. og 13. öld, einkum þó þeir, sem
báru nafnið Friðrekur kunnu að
notfæra sér þessa sögu til þess að
styrkja vald sitt. Og Innosentíus
þriðji páfi greip til þessarar sömu
sögu til þess að styrkja veraldlegt
vald páfa i sessi. Melkísedek var
líka „prestur hins hæsta Guðs“,
hann var því réttur Friðrekur
biskup. Enn frekar styrkist maður
í þessum skilningi, þegar maður
les rit Isídórs biskups af Sevilla,
þar sem hann útskýrir þessa sögu.
Hann byggir í grundvallaratriðum
á upphafi sjöunda kafla Hebrea-
bréfsins, sem ég ræð mönnum að
lesa, ef þeir vilja kynna sér
merkingu nafnsins Friðrekur
biskup.
Það var því nærtækt fyrir
íslenska munka, sem segja vildu
söguna af upphafi réttrar trúar á
Islandi, að gripa til sögunnar af
Abram hinum víðförla og Mekíse-
dek friðarkonungi. Þar höfðu þeir
mynstrið, sem vinna mátti eftir.
Reykjavík, 20. maí 1981.
Hátíðarhöld í
Hlíðadalsskóla
IIÁTÍÐARIIÖLI) voru í Illíðar-
dalsskóla á 17. júní. en þar eru
reknar sumarbúðir í sumar,
svo sem áður hefur verið.
Krakkarnir i sumarhúðunum
gerðu sér þar glaðan dag í
tilefni dagsins. en undirhún-
ingur hátíðarhaldanna hafði
tekið hluta úr tveimur dögum.
Dagurinn hófst með fánahyll-
ingu, en síðan var haldin sögu-
stund og sungið var í kapellu
skólans. Klukkan 14 hófst síðan
skrúðganga og Erling Snorrason
flutti hátíðarræðu. Klukkan
14.30 var sérstakt tívólísvæði
opnað, sem komið hafði verið
upp. Þar voru ýmsar þrautir
fyrir krakkana, minigolf,
speglasalur og ýmislegt sprell,
að sögn sumarbúðastjórans,
Birgis Guðsteinssonar.
Veitingar voru bornar fram
fyrir gesti og þátttakendur í
íþróttasal skólans, að því loknu
fór fram reiptog yfir sundlaug-
ina á staðnum og keppt var í
sundi. Um kvöldið var haldin
kvöldvaka í leikfimisal skólans,
þar sem sungið var, flutt leikrit
og farið í ýmiskonar leiki. í lok
kvöldvökunnar fór fram verð-
launaafhending fyrir hin ýmsu
afrek dagsins.
Á tívolískemmtuninni fyrr
um daginn fengu krakkarnir
sérstaka fjölritaða peninga til
þess að nota í hin ýmsu tæki og
einnig sérstakar ávísanir á gos,
ís og kökur.