Morgunblaðið - 14.07.1981, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 14. JÚLÍ 1981
eftir Harald
Ásgeirsson forstjóra
Rannsóknastofnunar
byggingariðnaðarins
Skemmdir af völdum alkalí-
efnahvarfa í steinsteypu hafa að
undánförnu vakið miklar umræð-
ur. Þetta er ofur eðlilegt, því
sprungur og gallar blasa víða við.
Ekki eru þó allar steypuskemmdir
af völdum alkalíefnahvarfa, og
aðrar orsakir eru hér einnig tíðar.
Samverkun orsaka er líka jafnan
áhrifamest. Greining orsakanna
krefst tækja og tækni og vefst
jafnvel fyrir færustu vísinda-
mönnum. Leikmönnum hættir því
stundum til að rasa um ráð fram
og leggja í kostnaðarsamar að-
gerðir, þar sem þeirra er ekki bein
þörf. Hitt er þó miklu algengara
að viðhaldsaðgerðir séu látnar
að meðan notuð voru óþvegin
sjávarfylliefni gat seltumagn
þeirra jafnvel tvöfaldað virkt al-
kalímagn í steypunni.
3. Slagregn eru tíðari og meiri á
suðvesturhorni Islands en annars
staðar þekkist. Af þessu leiðir að
veggir verða rakari en ella, og er
það orsök til alkalískemmda og
einnig til frostskemmda ef steyp-
an er ekki loftblendivarin, eða ef
umtalsverðar sprungur myndast í
henni t.d. vegna alkalískemmda.
Flókin íyrirbrÍKði
Alkalíefnahvörf í steinsteypu
eru flókin fyrirbrigði. Með mikilli
einföldun má þó lýsa þeim svo, að
alkalílúturinn leysi kísil upp úr
stöku fylliefnakornum og myndi
úr honum alkalí-kísilgel. Þetta gel
hefir þann eiginleika að drekka í
sig raka og bólgnar þá út. Það er
svo þessi bólgnun sem veldur
þenslu og grotnun í steypunni.
Það er eðli þessara skemmda, að
Vamir gegn alkalívá
Alkaliskemmdir i gafli raðhúss. Það er veikleiki að gafl stendur upp
og út fyrir húsið. Blikk eða borðaþétting á brún hefði a.m.k. dregið
það að skemmdir kæmu fram. Ljósm. Dr. Ríkharður Kristjánsson
„Þegar svo er komið
að húsin hafa tekið á
sig víðtæk, opin
sprungumynstur er
fátt til ráða annað en
vatnsklæða þau“
dragast, en það getur valdið marg-
feldi kostnaðar. Því eru þessar
línur á blað skráðar.
Hvað vcldur
alkalískemmdum?
Aðeins samverkan þriggja þátta
í steinsteypu getur valdið skaðleg-
um efnahvörfum í henni. Þessir
þættir eru:
1. Að í steypunni séu virk fylli-
efni.
2. Að í steypunni sé verulegt
magn af lausbundnum alkalí-
um.
3. Að í steypunni sé raki.
Allir þættirnir eru algengir í
íslenskri steinsteypu — og orsakir
fyrir því raunar eðlilegar.
1. Gosbergsfylliefnin eru oft
mynduð við hraðkælingu berg-
storkunnar og því glerkennd.
Glerhluti bergs er jafnan miklu
virkari en mineralar þess. Af
þessum sökum eru jafnvel ýmsar
gerðir basalts virkar, þ.e. uppleys-
anlegar í alkalí-lútarefnum. Bas-
alt var annars áður talið dæmi-
gert fyrir óvirk efni, en ísúr og súr
steinefni eru miklu virkari.
2. Sementshráefni eru hér ein-
stæð, — skeljasandur og líparít-
gler, og ekki er um önnur hráefni
að ræða. Af þessu leiðir að með
sementinu berst mikið alkalí inn í
steypuna. Ekki bætir það svo um,
efnahvörfin eru hægfara og því
koma skemmdirnar oft ekki fram
fyrr en áratug eftir að mannvirkin
hafa verið steypt.
Alkalímagn í sementi hefir auk-
ist mikið víða um heim á síðari
árum. Þetta stafar aðallega af því
að margvíslegar tilraunir til olíu-
sparnaðar í sementsframleiðslu
valda lægri reykhita, og því slepp-
ur minna af hinum reikulu alkalí-
um burt með reyknum. Ahugi
hefir því vaknað einnig erlendis
fyrir vörnum gegn alkalíáhrifum.
Erlendis verða alkalískemmdir
oft auðþekktar á geli, sem vellur
út úr steypunni. Hér á landi er
gelið sjaldséð utan á steypunni, og
stafar það sennilega af því að það
þvæst burt í yfirborðsvatns-
flaumnum. Hins vegar eru kalk-
myndanir á sprunguflekkjunum
algengar og eðlilegar hér eins og
annars staðar.
Séríslensk
viðbrögð
Séríslenskt svipmót er því á
alkalíefnahvörfunum, og þess
vegna þurftu séríslensk viðbrögð
að koma til. Vissulega voru rann-
sóknaraðferðirnar af erlendum
uppruna, og stuðst var við ráðgjöf
útlendinga, en árangur fór fyrst
að koma í ljós eftir að upp voru
teknar kerfisbundnar rannsóknir
á þessum efnahvörfum.
Skaðleg alkalíefnahvörf í
steinsteypu í snertingu við vatn,
svo sem í stíflum, höfnum og
brúm, voru þekkt bæði vestan hafs
og í Danmörku. Varúð var því við
höfð við byggingu slíkra mann-
virkja hér. Hinsvegar þekktust
hvergi slíkar skemmdir í íbúðar-
húsum. Töldu framleiðendur og
byggingaryfirvöld því varhuga-
vert að hefta notkun „góðra fylli-
efna“, og valda með því hækkun á
steinsteypuverði.
Árið 1971 fékkst fyrsta vísbend-
ing um að alkalígel hefði valdið
hér sprungumyndun í gömlu hafn-
armannvirki. 1975 var haldin hér
fjölþjóðleg ráðstefna um varnir
gegn alkalívirkni, en þessi ráð-
stefna markaði þáttaskil í rann-
sóknum á alkalí-kísilefnahvörfum.
Þá var grunur okkar um alkalí-
þenslu í íbúðarhúsum orðinn afar
sterkur og á næsta ári kom svo
fullvissan, því þá fundust hér
miklar alkalí-kísilskemmdir í ein-
býlishúsi. Þeim hrikalegu
skemmdum, sem síðan hafa komið
í ljós, þarf ekki að lýsa, vandinn er
nú flestum augljós. Hitt er orðið
aðalatriði hvernig bregðast megi
við vandanum.
Ilvað er til varnar?
Þegar reynt er að gera sér grein
fyrir því hvað hægt sé að gera til
varnar, ber fyrst að skoða hvað
gert hefir verið. Áður er minnst á
að varúð var viðhöfð frá upphafi
við byggingu meiriháttar orku-
vera og annarra stórra mann-
virkja. Hins vegar var ekkert
aðhafst í sambandi við húsbygg-
ingar.
Vitneskjan um að hættan væri
yfirvofandi varð þó til þess að
Steinsteypunefnd hóf að fjár-
magna og sjá um rannsóknir, sem
beindust að því að leiða í ljós
varnarmöguleika. Þess vegna voru
upplýsingar fyrir hendi þegar
tæknilegur framkvæmdastjóri hóf
störf við Sementsverksmiðjuna
1972. Svo vel vildi líka til að í
starfið valdist sá maður, sem mest
hafði unnið að slíkum rannsókn-
Útbreitt sprungunet. E.t.v. hefir
þurrkrýrnun valdið fyrstu
sprungum en alkali- og frost-
skemmdir tekið við.
LjÓHm. Dr. Rlkharður KrÍHtjánsHon
um við R.b., dr. Guðmundur Guð-
mundsson, höfundur rits R.b. nr.
12, Alkalíefnabreytingar í stein-
steypu.
íblöndun possolana
Strax á árinu 1972 var hafin 2%
íblöndun í sementið af fínmöluðu
líparíti. Magnið var þá takmarkað
við heimildir í stöðlum. Árið 1973
var þetta magn aukið upp í 5%
þrátt fyrir takmörk staðla og 1976
upp í 9%. Sú blöndun hélst til
1979, þegar notkun á járnblendi-
ryki hófst. Þekkt er að ýmis
fínmöluð kísilrík efni, sem nefnast
possolanar, binda alkalíur í
steypu, og hindra þannig skaðleg
áhrif þeirra. Líparítið reyndist
heppilegast slíkra efna fyrir sem-
entsframleiðsluna á Akranesi, og
því var til þess gripið.
Járnblendiryk
Strax þegar-fyrst var fyrirhug-
að að reysa hér járnblendiverk-
smiðju, var hafin rannsókn á því
hvort úrgangsefni hennr — kísil-
rykið — gæti verið hentugt til
íblöndunar í íslenska sementið.
Prófanir hófust 1972, og er
skemmst frá því að segja að allar
rannsóknir á áhrifum íblöndunar
járnblendiryks hafa leitt í ljós
mjög jákvæðar niðurstöður. Á
grundvelli þessra rannsókna var
hafin íblöndun innflutts járn-
blendikísilryks í sement í maí
1979, þ.e. áður en járnblendiverk-
smiðjan á Grundartanga hóf
framleiðslu. Nú er framleitt hér
sement með 5% kísilryksíblöndun
og raunar stefnt að 7 V2 % íblönd-
un. 5% íblöndun þessa kísilryks
reynist meira en fullnægjandi til
þess að binda þær fríu alkalíur
sem í sementinu eru. Önnur áhrif
þessarar íblöndunar eru að við
þau eykst styrkur sementsins
mikið. Við erum því miklu betur
settir nú með notkun eigin sem-
entsframleiðslu, þrátt fyrir hátt
alkalímagn hennar, en með notk-
un á innfluttu óþekktu sementi.
Tíöni skemmda
Síðla árs 1977 var hafin könnun
á útbreiðslu steypuskemmda á
vegum Steinsteypunefndar. Það
var þessi könnun, sem unnin var
við R.b., aðallega af dr. Ríkharði
Kristjánssyni og Hákoni Ólafs-
syni, yfirverkfræðingi, sem leiddi í
ljós hversu víðtækar þessar
skemmdir eru. Skýrsla um niður-
stöður könnunarinnar, rit R.b. nr.
33, kom út í febrúar 1979. Er hún
fyrsta opinberun þess að alkalí-
kísilefnahvörf séu hér alvarlegt
vandamál í íbúðarhúsum. Hter
jafnframt staðfesting á réttmæti
Básúnutónleikar
Þing norrænna tónlistarkennara
var haldiö hér í Reykjavík dagana
5. til 10. júlí. Tónlistarkennarar
eru svo til ný stétt hér á landi,' en
þar í hópi eru framsæknir og
dugandi kennarar, sem á síðustu
árum hafa staðið fyrir margvís-
legum nýjungatiltektum og haldið
uppi samskiptum við starfsfélaga
erlendis. Tónlistarkennsla hér á
landi hefur á síðustu árum tekið
miklum stakkaskiptum og gætir
þar áhrifa vegna erlendra sam-
skipta, varðandi kennsluaðferðir
og ýmsar nýjungar. Þá ber að hafa
það í huga, að nú stendur yfir
efnisleg uppstokkun á öllu
kennsluefni í tónmennt og mun
það vera í fyrsta skipti á íslandi að
gerð er tilraun til að skilgreina
tónmenntanámið í heild, bæði er
varðar efnislegt innihald og
kennsluaðferðir. Á þessum um-
brotatímum í tónmenntamálum
hér á landi er nauðsynlegt að
samstarf sé milli heimamanna og
starfsbræðra érlendis, og eins og
Tðnllst
eftir JÓN
ÁSGEIRSSON
Tónmenn taken n -
arar eru vel menntaðir
og dugandi í starfi,
enda er slík gróska í
tónmenntamálum að
til einsdæma má telja,
jafnvel þó jafnað sé við
lönd, þar sem tónmennt
á sér margra alda
sögu.íí
málin standa nú, eru líkur til að
svo verði. Tónmenntakennarar eru
vel menntaðir og dugandi í starfi,
enda er slík gróska í tónmennta-
málum að til einsdæma má telja,
jafnvel þó jafnað sé við lönd, þar
sem tónmennt á sér margra alda
sögi’. Á þessu NMPU- þingi, en svo
er fyrirtækið kallað í norrænni
skammstöfun, var fjallað um
mar^víslega þætti. Það voru
haldnir fyrirlestrar um íslenska
tónlist, undir yfirskriftum eins og
ísiensk þjóðlög, Nútímatónlist á
íslandi, Islensk píanótónlist, ís-
lensk einsöngslög, og íslensk kór-
tónlist, sem sýnir að nokkru
hversu margbreytilegt efni íslensk
tónlist er að verða, frá því að til
voru fyrir nokkrum árum varla
meira en örfá einsöngs- og karla-
kórslög. Þá voru og margir fyrir-
lestrar í kennslufræði tónmenntar
og á sviði hljóðfærakennslu voru
þrír meginþættir, Alexsaners-
tæknin var kynnt, leikur á málm-
blásturshljóðfæri og farið var yfir
sónötur Beethovens. Leiðbeinendur
á þessu yfirgripsmikla námskeiði
voru allir viðurkenndir fagmenn
og stóðu tveir þeirra fyrir tónieik-
unum. Hefur áður verið fjallað um
tónlistarviðburð þann, sem Edith
Picht-Axenfeldt stóð fyrir, með
flutningi á þremur síðustu sónöt-
um Beethovens. Yfirskriftin á
þessari grein er Básúnutónleikar,
og verður ekki sagt að fyrri hluti
greinarinnar sé í samræmi við
yfirskriftina, nema að fyrr væri
vitað, að básúnuleikarinn John
Petersen, er einmitt leiðbeinandi
um lúðrablástur. En það er með
greinina eins og tónleikana, að
fyrri hluti básúnutónleikanna varð
að samleik á flautu og sembal, sem
þær stöllur Helga Ingólfsdóttir og
Manuela Wiesler stóðu fyrir. Þær
fluttu sónötur eftir Bach og Hánd-
el, Stúlkan og vindurinn eftir Pál
P. Pálsson og Kalais eftir Þorkel
Sigurbjörnsson. Um flutning
þeirra þarf ekki fleiri orð en að
hann var frábær. Það varð því ekki
fyrr en eftir hlé, sem básúnutón-
leikarnir hófust og sem inngang að
þeim kynnti básúnuleikarinn John
Petersen hljóðfærið. Fyrsta verkið
var „Básúnuglens" (Trombone
Humoresque) eftir kennara hans,
Palmer Traulsen. Annað verkið
var sónata eftir Vivaldi og lék
Guðni Guðmundsson með á orgel-
ið. Eftir Gunnar Hahn léku þeir
félagar verk sem nefnist Dalakor-
al, nokkurs konar tilbrigði. Tón-
leikunum lauk svo með Intermezzo
eftir Schiffmann. John Petersen er
feikna góður básúnuleikari og naut
hann góðrar aðstoðar Guðna Guð-
mundssonar orgelleikara. Það má
endalaust deila um það hvort það
sé til fyrirmyndar að umrita tón-
verk fyrir önnur hljóðfæri en
höfundurinn gerði ráð fyrir og er
þessi deila feiknarlega þýðingar-
mikil, vegna sívaxandi umritunar
tónlistarverka. Ýmsar ástæður eru
fyrir þessari umritunaráráttu og
er það helst til að nefna vöntun á
góðri tónlist fyrir ýmis þau hljóð-
færi er á seinni árum hafa í æ
ríkara mæli verið notuð sem ein-
leikshljóðfæri. Básúnan býr yfir
feikna fallegum blæbrigðum og er
synd til þess að vita, að ekki skuli
vera til meira af góðri einleikstón-
list fyrir þetta öndvegishljóðfæri.
Það var ekki óskemmtilegt að
heyra Vivaldi- sónötuna, enda var
hún ágætlega leikin, þó nokkuð
væri það augljóst af gerð verksins,
að það er samið fyrir celló en ekki
básúnu.