Morgunblaðið - 12.11.1981, Blaðsíða 31

31
.... — -— i. ..... ----------------— ■ ■■■ ——
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 12. NÓVEMBER 1981
rekstrarreikningi. Hafa reikn-
ingsskil Seölabankans árið 1979 og
1980 byggzt á þessari reglu, eins
og glögglega er gerð grein fyrir í
skýringum við reikningana í árs-
skýrslu bankans. Með þessu er
reynt að skilgreina rekstraraf-
komu Seðlabankans þannig, að
hún sé sem beztur mælikvarði á
það, hve mikið hann hefur hagn-
azt á viðskiptum við innlenda að-
ila, en þau viðskipti hafa ekki
áhrif á þær breytingar, sem verða
á endurmatsreikningi vegna geng-
isbreytinga.
Sé litið á viðskipti Seðlabankans
við atvinnuvegina sérstaklega, eru
þau svo að segja eingöngu í formi
endurkaupa á afurðavíxlum. Hafa
hin reglubundnu afurðalán verið
veigamikill þáttur í fjármögnun
atvinnuveganna undanfarna þrjá
áratugi a.m.k. Framan af voru af-
urðalánin einskorðuð við sjávar-
útveg og landbúnað, en síðasta
áratuginn hafa endurkaup vegna
iðnaðarframleiðslu farið vaxandi,
þótt óhætt sé að segja, að sjávar-
útvegur og landbúnaður njóti enn
mun greiðari aðgangs að þessum
lánum. Afurðalánin hafa frá upp-
hafi verið með hagstæðari vöxtum
en önnur rekstrarlán, svo að í
þeim hafa falizt veruleg fríðindi
fyrir þá atvinnuvegi, sem þeirra
njóta. Má segja, að Seðlabankinn
hafi með þessum hætti veitt þess-
um atvinnuvegum sérstakan
rekstrarstuðning, ef miðað er við
þau lánskjör, sem aðrir í þjóðfé-
laginu áttu við að búa.
Eftir að vextir hér á landi fóru
að hækka vegna þrálátrar verð-
bólguþróunar, komu þær skoðanir
fram hjá útflytjendum, að þeim
væri hagstæðara að fá lán í er-
lendum gjaldeyri og með vöxtum,
sem væru í samræmi við vexti á
erlendum peningamörkuðum,
frekar en að sæta háum vöxtum á
innlendum lánum. í sambandi við
fiskverðssamninga haustið 1978
var af hálfu fiskvinnslunnar sér-
staklega farið fram á breytingu á
afurðalánum í þá átt, að þau yrðu
í erlendum gjaídeyri og með mun
lægri vöxtum en verið hafði. Kom
þessi breyting til framkvæmda,
eins og áður segir, í ársbyrjun
1979, en þá var ákveðið, að afurða-
lán vegna útflutningsframleiðslu
yrðu yfirleitt í dollurum, en Seðla-
bankinn endurkeypti þau lán með
7 Vá % vöxtum. Er hér tvímæla-
laust um mjög hagstæða vexti að
ræða miðað við það, sem keppi-
nautar islenzkra útflytjenda er-
lendis eiga við að búa. Reynslan af
þessum gengisbundnu afurðalán-
um var útflutningsframleiðslunni
hins vegar ekki eins hagstæð og
við hafði verið búizt, einkum ef
borið var saman við þau lánskjör,
sem í gildi voru á sama tíma á
afurðalánum í íslenzkum krónum.
Sérstaklega urðu gengisbundin af-
urðalán óhagstæð á árinu 1980
vegna mjög mikillar lækkunar á
gengi íslenzku krónunnar gagn
vart dollar. Var af Seðlabankans
hálfu reynt að taka tillit til þess-
arar þróunar, og kom bankinn til
móts við lántakendur með því að
falla á árinu 1980 frá nokkrum
hluta af gengisuppfærslu þessara
lána og lækka vexti Seðlabankans
af þeim úr Vk% í 3%. Á árinu
1981 hefur gengisþróunin ekki
verið lántakendum eins óhagstæð,
en Seðlabankinn hefur þó að
beiðni ríkisstjórnarinnar ákveðið
að falla frá þeirri gengisuppfærslu
þessara lána, sem gengisbreyting-
in 26. ágúst sl. hafði í för með sér,
og lagt hefur verið til, að hluta
þess fjár verði varið til að leysa
samansöfnuð vandamál Verðjöfn-
unarsjóðs fiskiðnaðarins. Um
þetta mál er hins vegar rétt að
lokum að taka fram tvennt.
í fyrsta lagi skal það ítrekað, að
afurðalán Seðlabankans hafa
lengst af verið með verulegum for-
gangskjörum og að sú breyting
lánskjara, sem átti sér stað í árs-
byrjun 1979 var ekki að bankans
frumkvæði. Ef litið er á rekstrar-
afkomu og eiginfjárstöðu Seðla-
bankans á undanförnum árum, er
ljóst, að hagnaður bankans hefur
oftast verið tiltölulega lítill, enda
var eigið fé hans, að endurmats-
reikningi vegna gengisreikninga
frátöldum, aðeins 2,9% af efna-
hagsreikningi í árslok 1980. Á ár-
inu 1980 var rekstrarafgangur
bankans óvenjulega mikill, eða
44,3 millj. nýkr. eftir greiðslu
arðs, og er augljóst, að rekstrar-
afkoma hans verður á þessu ári
stórum lakari, m.a. vegna ráðstaf-
ana sem þegar hafa verið gerðar
til breytingar á gengisuppfærslu
og vöxtum afurðalána, og vegna
sérstakra aðgerða til að bæta
stöðu Útvegsbankans.
í öðru lagi er bankastjórn
Seðlabankans reiðubúin til þess að
endurskoða þau lánskjör, sem nú
gilda um afurðalán til útflutnings-
framleiðslu og færa þau til sam-
ræmis við kjör á öðrum endur-
kaupanlegum lánum, enda liggi
fyrir jákvæð afstaða ríkisstjórnar
til slíkrar breytingar, og hún sé
talin eðlileg miðað við þau láns-
kjör, sem aðrir atvinnuvegir
njóta.
4. Þróun efnahags-
stærða Seðlabankans
Til þess að leggja nokkurt mat á
það, hvort eigið fé og aðrar efna-
hagsstærðir Seðlabankans hafi
færzt úr eðlilegu samhengi við
aðrar meginstærðir þjóðarbúsins,
er skýrast að setja þær í hlutfall
við þjóðarframleiðslu og skoða
þau hlutföll með hliðsjón af efna-
hagsástandinu á hverjum tíma.
Þetta er gert í eftirfarandi tveim-
ur töflum, er ná yfir tímabilið
1961—1980, en hliðstæðar tölur
fyrir 1981 liggja að sjálfsögðu enn
ekki fyrir.
a) (jjaldeyrisstaða
og gengisbreyt-
ingarreikningur
Nettógjaldeyrisstaða Seðla-
bankans hófst frá lítilsháttar
neikvæðri stærð árið áður upp í
5,4% af þjóðarframleiðslu í árslok
1961 og tvöfaldaðist á þennan
mælikvarða árið eftir, er hún nam
11,1% af þjóðarframleiðslu, og er
það hæsta hlutfallslegt ársloka-
gildi stöðunnar. Orsakir þessarar
öru aukningar verða ekki raktar
hér, en meginþáttinn í henni á efl-
ing sparnaðar og binding innlána
umfram aukningu endurkeyptra
afurðalána. Gjaldeyrisstaðan
hélzt vel uppi næstu fjögur árin,
en lækkaði á næstu tveim erfið-
leikaárum á eftir niður í 3,7% af
þjóðarframleiðslu í árslok 1968.
Með þeim efnahagsráðstöfunum
og síðan endurbata, er þá fór á
eftir, hækkaði hlutfallið stig af
stigi upp i tímabundið hámark
1971 og 1972, 9,4% í lok síðara árs-
ins. Frá því lækkaði það ört með
örri verðbólgu og samdrætti
sparnaðar, þar til staðan varð
neikvæð á erfiðleikaárunum 1975
og 1976, um 2% af þjóðarfram-
leiðslu í lok fyrra ársins. Frá því
hefur gjaldeyrisstaðan batnað
hægum og jöfnum skrefum, en
langtímaskuldir við útlönd hafa
þar á móti farið vaxandi að tiltölu
við þjóðarframleiðslu.
Þrátt fyrir þennan bata nam
gjaldeyrisstaðan síðustu tvö árin
ekki hærra hlutfalli af þjóðar-
framleiðslu en á erfiðleikaárunum
síðari hluta sjöunda tugarins. Yfir
árabilið 1961—73 nam gjaldeyris-
forðinn brúttó yfirleitt um 5—6
mánaða almennum vöruinnflutn-
ingi, en síðustu árin og fram um
mitt þetta ár um 3Vfe mánaðar
innflutningi. Bendir þetta, ásamt
verulega auknum erlendum lánum
og greiðslum af þeim, til þess, að
sízt sé vanþörf á þeim gjaldeyris-
forða, sem nú er fyrir hendi.
Staða gengisbreytingarreikn-
ings, sem hér er talin, sýnir reikn-
ing Seðlabankans sjálfs, en ekki
gengismunarreikning vegna
opinberra aðgerða. Upphafsstaða
reikningsins í töflunni, þ.e. í árs-
lok 1961, var neikvæð vegna áhrifa
gengisfellingarinnar 1960, og var
sá frádráttarliður afskrifaður
næstu árin, unz hann hvarf í geng-
isuppfærslu ársins 1967. Frá þeim
tíma er gengisbreytinga-/ endur-
matsreikningurinn háður þróun
gjaldeyrisstöðu, gengi einstakra
gjaldmiðla og gengisþróunar
krónunnar, sem aftur hefur eink-
um ráðizt af verðbólguþróun hér á
landi umfram það, sem gerist í
umheiminum. Af þessum sökum
varð staða gengisbreytingarreikn-
ings neikvæð í árslok 1973 og aftur
1975 og 1976, en síðan batnaði hún
stórum skrefum árin 1978—80 og
fram eftir þessu ári, þegar saman
fór vaxandi gjaldeyrisstaða, ör
mögnun verðbólgunnar og síðast
sérstök gengishækkun þeirra
gjaldmiðla, er mynda stöðuna og
þá einkum eignarhlið hennar. Sem
fyrr er getið, gæti þessi síðasti
þáttur gengið snögglega til baka,
og er þá jafnframt hætt við önd-
verðri þróun viðskiptakjara og
raunverulegri rýrnun gjaldeyr-
isstöðúnnar.
b) Eigid fé
Sedlabankans
Eigið fé Seðlabankans er sam-
einuð niðurstaða af rekstraraf-
komu og endurmati af völdum
gengisbreytinga. Milli eigin fjár
og gjaldeyrisstöðu eru gagnkvæm
orsakatengsl, þó með þeim
áherzlumun, að eiginlegur
rekstrarhagnaður Seðlabankans
getur verið einn þeirra þátta, sem
leiði til raunverulegs bata gjald-
eyrisstöðunnar í erlendum gjald-
eyri talið, en endurmat stöðunnar
af völdum gengisbreytingar um-
fram almennt verðlag, getur vald-
ið aukningu eigin fjár að tiltölu
við þjóðarframleiðslu, án þess að
fjárhagslegt afl Seðlabankans
hafi aukizt við það til neinna
raunverulegra átaka.
Ferill eigin fjár Seðlabankans
sýnir Ijóslega, hverjar sveiflur
honum er ætlað að taka á sig. Eig-
ið fé stóð tiltölulega hátt, 1,8% af
þjóðarframleiðslu í árslok 1961, en
náði ekki að fylgja verðþróun
næstu árin og fór Iækkandi að
hlutfalli, niður í 1% 1966. Vöxtur
gjaldeyrisforðans á þessum tíma
byggðist á aðfengnu fé frá inn-
lánsstofnunum en ekki á eigin-
fjármyndun. Hlutfall eigin fjár
snögghækkaði aftur 1967 og 1968
og náði þá hæsta hlutfalli, 2,5% af
þjóðarframleiðslu. Var mjög hátt
endurmat gjaldeyrisstöðunnar þar
að verki, þrátt fyrir samtíma
lækkun hennar í erlendum gjald-
eyri. Enn hélzt eigið fé vel uppi til
1972 og náði þá næst hæsta hlut-
falli á tímabilinu, 2,2% af þjóðar-
framleiðslu, en snögglækkaði síð-
an árið 1973 og áfram niður í
lægsta hlutfallið 0,3% 1975 og
0,4% 1976. Var þar að verki fyrst
gengisfal! gjaldmiðla í gjaldeyr-
isstöðunni, einkum dollara og
sterlingspunds, og síðan eyðsla
gjaldeyrissjóðsins ásamt gjaldeyr-
islántökum, sem aftur leiddu til
neikvæðra áhrifa gengisbreytinga
á eiginfjárstöðuna. Frá þessari
lægð hefur eigið fé farið vaxandi,
fyrst hægum skrefum, en svo örar
með endurbata gjaldeyrisstöðu og
örri verðbólgu og gengisbreyting-
um, en náði í árslok 1980 þó ekki
nema þriðja hæsta hlutfalli á
timabilinu, 2,1% af þjóðarfram-
leiðslu.
Eiginfjárstaða Seðlabankans er,
sem fyrr er getið, sameiginleg
niðurstaða af rekstrarafkomu og
endurmati vegna gengisbreytinga.
Sá ferill eiginfjárstöðunnar, sem
Iiér hefur verið rakinn, leiðir fram
eftirfarandi meginniðurstöður:
1) Eigið fé Seðlabankans er engan
veginn endanlegur fengur, sem
fært er að ráðstafa að vild,
enda er hann þegar bundinn í
gjaldeyrisforða bankans. Þvert
á móti breytist eigið fé bankans
ört vegna sibreytilegra ytri
skilyrða og viðleitni stjórn-
valda að jafna út sveiflur af
þeirra völdum.
2) Hátt hlutfall eiginfjárstöðu
Seðlabankans er heldur ekki
einhlítt merki um styrka
raunstöðu þjóðarbúsins, þar
sem það getur hækkað beinlínis
af völdum verðbólgu, sem fylgt
er eftir með gengisbreytingum.
Aukning eigin fjár kemur
þannig fram sem niðurstaða af
því að bregðast tímanlega við
vanda. Að þessu leyti er eig-
infjárstaðan bókhaldslegt mót-
virði við gjaldeyrisstöðuna. Til-
gangur hennar er því, svo sem
ítrekað hefur verið bent á, að
mæta raunverulegum ytri
áföllum, en ekki að fóðra
þenslu og skapa svigrúm til að
slá nauðsynlegum efnahagsað-
gerðum á frest.
Skrifað í sk
SKRIFAB í
SKYIN -V
töHANNESR SNORRASON
Æsku- og flugsaga Jóhannesar R. Snorrasonar flug-
stjóra, rituö af honum sjálfum
Jóhannes R. Snorrason býður okkur fram í flugstjórnarklefa. Og þaö er ekki einn
flugstjórnarklefi, heldur margir, og viö fljúgum ýmist í sólskini eða kolsvörtum
skýjum og illviðrum. Nú er flugtæknin háþróuð, en í uþþhafi flugferils Jóhannesar var
hún það ekki. Þá var flugiö ævintýri líkast.
Þessi bók er fyrri hluti flugsögu Jóhannesar Fyrst segir hann frá viöburðarríkum
bemskuárum á Flateyri við Öndunarfjörð og svo enn viöburðarrikari unglingsárum
norður á Akureyri. Síöan hefst flugsagan sjálf í miðju stríöi og endar í þessu bindi
1946, þegar Jóhannes er nýbúinn að fljúga fyrstu farþegaflugin frá íslandi til Skot-
lands og meginlandsins og ferja tvo Katalínubáta hingað frá Ameríku yfir Grænland
í illviðrum um háveturF
(É
Almenna Bókafélagið
Austurstræti 18,
sími 25544.
Skemmuvegi 36,
sími 73055.
<
(O
*
‘O
ffl
<
CD
u.
EigiS fé og gjaldeyrisstaOa SeClabankans.
r hlutfalli (%) viS þjóOarfrarnleiSslu
EigiO fé þar af endur- matsreikn. Gjaldeyris- staOa NiOurstöOu- tölur efna- hags reikn. EigiC fé f hlutfalli (%) af niGur- stöOu efna- hagsreikn.
(1) (2) (3) (4)
1961 1.8 - 0.4 5. 37 31,87 5,76
1962 l.o - 0.3 11,00 28,49 5, 51
1963 1.3 - 0.2 10,03 23, 53 5,63
1964 1, 1 - 0. 1 9. 8þ 22,90 4,99
1965 1.2 - 0, 1 o,21 22, 15 5. 59
1966 1.0 - 0, 1 8. 55 20,2 3 4,76
1967 1.9 0.8 5. 37 20. 58 9, 16
1968 2,5 1.3 3.65 24,84 q, Q5
1969 1.8 0.7 5,65 25, 02 7,38
1970 1.8 0.7 7,90 25. 3o 6,01
1971 1.9 0.7 9.29 23,73 7.87
1972 2,2 1.2 9.43 24,02 O.05
1973 0, o - 0. 1 6.02 18,74 3.27
1974 0.8 0.3 0.89 19,05 4, 36
1975 0. 3 - 0.2 - 2,03 22.0t» 1.33
1976 0.4 0.0 - 0, t>2 21,52 1.75
1977 0.5 0. 1 0,93' 18,72 2,93
1978 0.9 0. 5 2. 57 21,40 4.24
1979 1.2 0,8 3.74 18, 13 6,65
1980 2. 1 l. o 5, 33 18.04 11,70
1) Arslokatölur faerOar á meGalverOlag ársins til samræmis
viO þjóöarframleiCslu.