Morgunblaðið - 06.12.1981, Blaðsíða 20

68
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. DESEMBER' lðfel
Pottarím
Umsjón: SIGRUN
DAVÍÐSDÓTTIR
„Það á
að gefa
börnum
brauð...
... að bíta í á jólunum" syngjum
við gjarnan um jólin. Það leiðir
hugann að jólabrauði hér og
annars staðar. Laufabrauð er
líklega það sama og jólabrauð í
hugum þeirra sem á annað borð
eru vanir laufabrauðsbakstri.
Laufabrauð tíðkast nú víðs veg-
ar um landið, en svo var víst
ekki fyrir nokkrum áratugum.
Þá var það helzt að finna um
norðanvert landið. Það var því
ekki létt verk fyrir sunnlenzku
stúlkuna að gleðja mann sinn
um jólin með nýbökuðu og
stökku laufabrauði. Þó hún hefði
ágæta uppskrift, urðu kökurnar
samt þannig að með þeim .mátti
rota mann. LaufabrauðSbakstur
var því ekki nefndur á nafn
næstu jólin, eða þar til unga
húsfreyjan lærði handbrögðin af
einni þaulvanri, með því að fá að
baka með henni. Við getum
dregið þann lærdóm af sögunni,
að það er bezt og auðveldast
fyrir óinnvígða í laufabrauðs-
baksti að fá einhvern vanan sér
við hlið í fyrsta skiptið.
Sumir hafa þann háttinn á að
steikja kökurnar í tólg, aðrir í
olíu eða jurtafeiti. Hvorter
betra er varla hægt að skera úr
um á hlutlægan hátt, þar verður
hver að fara eftir sínum smekk
og eftir því hverju hann er vanur
... Auk þess að nota aðeins
hveiti í kökurnar er hægt að
nota blöndu af hveiti og rúg. Þó
ég sé vön hveitikökunum, verð ég
að segja eins og er, að þrátt fyrir
venjulega ihaldssemi í jólahaldi,
er það sannarlega þess virði að
prófa rúgkökur, því þær eru
stórgóðar, vægast sagt.
Auk laufabrauðs þótti sjálf-
sagt að baka flatkökur, sem voru
nú að vísu heldur hversdags-
legra brauð. Og þó ekki svo
mjög, því meðan lítið var um
hveiti og það bæði dýrt og oft
lélegt, þá hefur allt brauð- og
kökukyns verið sjaldséð á borð-
um. Vísubrotið minnir reyndar á
þessa tíma.
En við erum ekki ein um að
eiga okkur sérstakt jólabrauð.
Flestar þjóðir eiga sér sérstök
jólabrauð. Það er áberandi að
þessi brauð eru flest sæt og það
segir sína sögu um fágæti sykurs
áður fyrr. Sætmeti er því miður
ekki jafn sjaldséð á borðum nú.
Hér er þó ekki verið að trega
þessa sælu og sykurlausu daga,
því hver vill sjá á eftir sykri og
sætmeti ...? En það er hollt að
hugleiða aðeins hvort við hvert
um sig getum ekki á einhvern
hátt minnkað við okkur sykur-
inn og sætmetið. 50 kg meðal-
neyzla á mann, eins og hún hef-
ur verið undanfarin ár, er vissu-
lega nokkuð ríflegur skammtur,
ekki satt? ... En þetta er
kannski eitt af því sem við ætl-
um að kippa í liðinn um og eftir
áramótin því frestur er á illu
beztur, eða hvað ...?
Ef við hugum að því, hvað
aðrar þjóðir leggja sér brauð-
kyns til munns um jólin, ber
margt framandlegt fyrir augu.
Oft er reyndar nokkuð torvelt að
greina skilin milli brauðs og
köku. Stollen, sem mér hefur áð-
ur orðið tíðrætt um, er gott
dæmi um köku, sem liggur nokk-
uð nálægt brauðmörkunum.
Frændur vorir Svíar hafa gjarn-
an saffranbrauð á jólaborðinu,
þó réttilega sé það bakað í til-
efni dags heilagrar Lúsíu 13.
des., en sú mey hefur unnið hugi
og hjörtu Svía umfram aðrar
meyjar. Þetta er fremur sætt
brauð, kryddað því eðla kryddi
saffrani. Stundum er meira haft
við og rúsínum, súkkati og jafn-
vel möndlumassa bætt i deigið.
Slikt sælgæti telst þá liklega
fremur til kökuættarinnar. Ann-
að og réttara jólabrauð er Vört-
limpa. Vört er þeirra jólaöl, sbr.
gamla kvenkynsorðið virt „öl“ á
islenzku. Það er víst sterkara en
hvítölið okkar, en ekki alveg
ósvipað á bragðið. Því er sem-
sagt hellt saman við rúgmjöl eða
rúgsigtimjöl, rúsínur, súkkat,
anís- eða fennelfræ og tréhakl.
Tréhakl er þykkt, svart siróp,
sem verður til þegar sykur er
unninn úr sykurreyr. A skand-'
inavísku kallast þetta mólassi,
treacle á ensku, en tréhakl er
gamalt íslenzkt orð um þetta
fyrirbæri. Bragðið er býsna
magnað, líkist helzt brenndum
sykri. Það gefur lakkrísbragð af
mat, sem það er notað í. Ef þið
hafið aldrei reynt tréhakl, t.d. í
brauð og kökur skuluð þið fara
varlega í sakirnar. Það fellur
sannarlega ekki í smekk allra.
En við vorum að tala um vört
eða virt og vörtubrauð eða virt-
arbrauð. Bezt þykir reyndar að
sjóða virtina þar til aðeins um
þriðjungur er eftir og nota þá
það kjarnasoð í brauðið.
Víða i þýzkumælandi löndum
bregður fyrir einhvers konar
perubrauði um jólaleytið, sem þá
er að sjálfsögðu bakað úr þurrk-
uðum perum. Brauðið kallast
ýmist Birnbrot, perubrauð, eða
Birewecke, perukaka, allt eftir
því hvar við erum stödd. Þessi
brauð spanna allt bilið frá
brauðum yfir í kökur. í þau eru
auk peranna stundum notaðir
aðrir þurrkaðir ávextir, valhnet-
ur, möndlur og krydd, allt eftir
því hver sveitasiðurinn er.
I frönsku Dijon kunna þeir
fleira fyrir sér en að búa til gott
sinnep. Kryddbrauð Dijonbúa,
pain d’épice, er víðfrægt. I það er
notaður rúgur og hunang, auk
þess súkkat, möndlur, anísfræ,
kanell, negulnaglar og börkur af
sítrónum eða appeisínum.
Ef við fikrum okkur niður
jólabrauðalandakortið í Ítalíu-
áttina er forvitnilegt að líta á
borgina Mílanó. Panettone er
þeirra hátíðabrauð, bakað á
stórhátiðunum jólum og pásk-
um. Það er úr gerdeigi með
smjöri og eggjum, auk rúsína og
súkkats, bakað í uppháum, sívöl-
um formum.
Af þessari brauðrollu sjáum
við að gerdeig bætt með eggjum,
smjöri, þurrkuðum ávöxtum og
kryddi, sætt frekar með hunangi
er býsna jólalegt brauð, og upp-
skrift að slíku brauði fylgir ein-
mitt hér á eftir ...
Góða skemmtun!
Hálfsætt
jólabrauð
Þetta brauð getið þið hvort
heldur borðað sem köku eða
smurt það með smjöri. Það er
bezt volgt eða þá 3—4 daga gam-
alt, þegar bragðið hefur aðeins
fengið að blandast. Pakkið því
þá vel inn í álpappír og látið
standa á svölum stað, kæliskáp-
urinn er kannski í það kaldasta,
en gengur þó. Látið brauðið ná
stofuhita áður en það er borið
fram eftir geymsluna.
Þið getið hvort sem er mótað
það í bollur (kannski fryst og átt
um jólin?), mótað hleifa eða kök-
3 dl köld eða volg mjólk, eftir því
hvort deigið á að lyfta sér hægt
eða hratt
50 gr ger
4 msk hunang
1 dl púðursykur
1 msk kanell
1 tsk engiferduft eða 2 rifin engi-
ferhnýði, sultuð
'/2 tsk negulnaglar, nýsteyttir, eða
negulduft
1 snúningur úr piparkvörninni (í
minningu þess að einu sinni var
pipar eitt eftirsóttast krydd ...)
2—3 egg (eftir ástæðum)
2 dl rúsínur
100 gr brætt smjör
100—200 gr. súkkat, eftir smekk
2 dl heilhveiti eða rúgmjöl, eftir
smekk
10—12 dl hveiti, gjarnan óbleikt
1 Leysið gerið upp í mjólkinni.
Bræðið smjörið.
2 Blandið öllu nema mjöli sam-
an við gerblönduna. Hellið heil-
hveiti eða rúgmjöli í. Hellið 10 dl
af hveiti í deigið og hnoðið vel.
Bætið hveiti í eftir því sem þarf,
til þess að hægt sé að hnoða
deigið og það verði fjaðrandi,
slétt og sprungulaust. Látið það
nú lyfta sér á volgum eða köld-
um stað, eftir því hvað það á að
lyftast lengi. Breiðið yfir deigið,
eða látið það í rúman plastpoka.
Nú á það að lyfta sér þar til það
hefur um tvöfaldast að rúmmáli.
E.t.v. nær það því ekki alveg, því
feitt gerdeig lyftir sér sjaldnast
mjög vel.
3 Þegar deigið hefur lyft sér vel,
mótið það þá. Þið getið tekið til
íþróttar ykkar og mótað það á
fagurlegan hátt. Bollur, hnútar
(takið litlar deiglengjur og hnýt-
ið einfaldan hnút á), stórar og
litlar fléttur, bollur sem þið rað-
ið saman í kökur, gjarnan í
formum, lengjur sem þið klippið
eða skerið hök í. Þið getið einnig
sett flatan botn í form eða á
plötu og litlar fléttúr og kúlur
ofan á hann ... Já, það er sann-
arlega ástæða til að láta sköp-
unrgleðina taka völdin. Nú á
deigið enn að lyfta sér vel, í um
30—45 mín. á hlýjum og trekk-
lausum stað, undir yfirbreiðslu.
Látið listilega mótað deig ekki
lyfta sér um of, því þá missir það
lögunina að nokkru leyti.
4 Kveikið á ofninum. Lítil eða
flöt brauð eru bökuð við 250° en
stærri brauð og kökur eru bökuð
við 200°.
5 Setjið háreist deigið inn í
heitan ofninn. Bakið þar til
brauðin eru gullin að utan, ilm-
andi og holhljóð heyrist þegar í
þau er bankað. Ef þið ætlið að
borða brauðin volg, er fallegt og
bragðgott að pensla þau með
hunangi þegar þau koma úr
ofninum. Dýfið pensli í kalt vatn
og síðan í hunangskrúsina og
penslið þau. Ef brauðin standa
til næsta dags hefur brauðið
sogið hunangið í sig.
Ef brauðin eiga að geymast,
getið þið penslað þau með eggi
eða eggjablöndu áður en þau
fara í ofninn. Mjólk gefur líka
fallega áferð. Til að fá fallegan
glerung getið þið soðið saman
svolítið vatn og svo sykur þar til
þetta verður nokkuð þykkt síróp.
Penslið brauðin heit með síróp-
inu.
Ef þið viljið fikra ykkur í
kökuáttina getið þið fyllt brauð-
ið með marsipani og/eða eplum.
Þá er reyndar komin kaka, sem
ilmar vel og færir jólalyktina í
húsiö.
Ef ykkur sýnist svo, getið þið
bætt saffrani í deigið. Um xk gr
er hæfilegur skammtur. Of mik-
ið saffran gefur brauðinu nokk-
uð beizkt bragð.
Þeim sem vilja sneiða hjá
eggjum og/eða mjólkurafurðum
ætti að geta samið vel við þetta
brauð. Þið sleppið þá einfaldlega
eggjum en bætið 2 dl af vatni
eða mjólk í staðinn. I staðinn
fyrir mjólk getið þið notað vatn.
I staðinn fyrir smjör getið þið
notað matarolíu, jurtasmjörlíki
eða 1 dl af vatni.
Síðan njótið þið brauðsins
sem bezt, kannski einhvern að-
ventusunnudaginn í ró og næði.
Og ef ykkur finnst jólagaura-
gangurinn vera að keyra úr hófi,
þá munið að þið ráðið væntan-
lega ferðinni á eigin heimili.
Látið engan utanaðkomandi
neyða ykkur til að stússast
meira fyrir jólin en ykkur þykir
við hæfi. Finnið ykkar eigin jóla-
takt og dansið eftir honum án
tillits til hvernig aðrir dansa ...
Niöjatai
Guörúnar Þóröardóttur
or) Bjorns Auöunssonar Blöndals
syslumanns í Hvammi i Vatnsdai
SKUGGSJA
Lárus Jóhannesson: BLÖNDALSÆTTIN
Niðjatal Björns Auöunssonar Blöndals, sýslumanns í Hvammi i Vatnsdal,
og Guðrúnar Þórðardóttur, konu hans.
Lárus heitinn Jóhannesson, hæstaróttardómari, tók aö fást við ættfrædi á efri árum
og safnadi saman óhemju fróóleik. Blöndalsættin ber þess merki, hún er eitt mesta
ættfræöirit, sem gefió hefur veriö út hér á landi, og nær fram til ársins 1977 og í sum-
um tilfellum lengra. Þetta niójatal er aó ýmsu frábrugóió öórum siíkum ritum, m.a. eru
ættir þeirra, sem tengjast Blöndalsættinni, oft raktar í marga liói og víóa eru umsagnir
um menn frá höfundi sjálfum eóa eftir öórum heimildum.
Biöndalsættin er á sjötta hundraó þéttsettar blaósíóur og í ritinu eru á áttunda hundr-
aó myndir, eóa á annaó þúsund myndir af einstaklingum, ef þannig er talió. ítarleg
nafnaskrá er í bókinni og einnig er þar prentuó æviminníng Björns Blöndals eftir séra
Svein Nielsson á Staðastaö, sem og ættartala hans handskrifuó.

SKUGGSJÁ
BÓKABÚÐ OUVERS STEINS SE