Morgunblaðið - 30.05.1982, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. MAÍ1982
71
skar upp herör gegn spillingu inn-
an hennar og jók baráttuna með
mönnum og efldi siðferðÍ9þrekið.
Tveimur árum síðar útnefndi
McKinley, Bandaríkjaforseti,
hann aðstoðarflotamálaráðherra.
Roosevelt vildi efla bandaríska
flotann með öllum tiltækum ráð-
um, jafnframt sem hann talaði
fyrir stríði gegn Spánverjum.
Hann vildi koma Spánverjum sem
fyrst burt úr hinum nýja heimi og
gera Bandaríkin að heimsveldi.
Arið 1898 sagði hann af sér í flota-
málaráðuneytinu og stóð fyrir
sveit sjálfboðaliða til Kúbu ásamt
Wood hershöfðingja, að berja
uppá Spánverjum, sem þar höfðu
hreiðrað um sig og beitt Kúbubúa
harðræði, sökkt bandarísku her-
skipi og vildu eigna sér miklar
fjárfestingar Bandaríkjamanna á
eynni. Sveitin gekk undir nafninu
„The Rough Riders" og þótti hin
vasklegasta.
Roosevelt kallaði spænsk-amr-
íska stríðið jafnan „þetta indæla
litla stríð". Hann sagði með stolti
við fréttamenn á Kúbu:
„Ég kálaði einum Spánverjan-
um, ja, rétt eins og hverri annarri
kanínu."
Og þegar Teddi reið um vígvöll-
inn eitt sinn eftir orustu, sagði
hann og benti á líkin:
„Sjáiði þessa fjandans Spán-
verja dauða!"
Þremur árum síðar varð hann
forseti Bandaríkjanna.
Roosevelt naut sín í samvistum
við grófa menn og harðgera, sem
létu sér ekki allt fyrir brjósti
brenna. Kúrekar voru hans menn,
hann dáði frumbyggjana í vestr-
inu og talaði kuldalega um indí-
ána:
„Ég geng ekki svo langt að
segja, að dauðir indíánar séu einu
almennilegu indíánarnir, en ég
segi að níu af hverjum tíu séu það.
Spilltasti kúreki hefur meira sið-
ferðisþrek en venjulegur indíáni."
Skoðanir Tedda á stríðsrekstri
tilheyra einnig gamla tímanum.
viðhorfið endurspeglast í þessum
orðum hans:
„Enginn sigur í friði kemst í
hálfkvisti við sigur í stríði. Við
Bandaríkjamenn höfum lifað í
friði í þessu landi og getum þakk-
að gjöfulu iandinu auðsæld okkar,
en engu að síður finnst okkur, að
stríðshetjur okkar eigi einar skilið
að njóta þess besta sem landið
OTfur...“
Þegar Roosevelt kom frá Kúbu
var hann stríðshetja í
Bandaríkjunum. Forystumenn
Repúblikanaflokksins hugðust
nota sér frægð hans til að dreifa
athyglinni frá hneykslismáli sem
frammámenn flokksins höfðu þá
nýlega lent í. Teddi var tilnefndur
borgarstjóraefni flokksins í New
York í kosningunum 1898. Teddi
sigraði með herkjum og lét strax
að sér kveða með óvenjulegum
hætti, svo íhaldssömum repúbli-
könum rann kalt vatn milli skinns
og hörunds. Roosevelt lagði nýja
skatta á stóru fyrirtækin, kom af
stað víðtækri landverndaráætlun,
hækkaði laun kennara og bætti
aðstæður verkafólks í ýmsum iðn-
aði. Þvílíkar endurbætur fóru
fyrir brjóstið á mörgum aftur-
haldssömum flokksbræðrum hans
og þeir reyndu að hrekja hann úr
embætti og hófu baráttu fyrir því
að hann yrði útnefndur varafor-
setaefni McKinleys í kosningunum
1900. í þann tíma jafngilti það
pólitískum dauðadómi að verða
varaforseti. Varaforsetinn hafði
nær engin völd og lítil áhrif. Þess
vegna var stundum brugðið á það
ráð að reyna að koma mönnum,
sem voru óþægir í taumi og til
vandræða, í þetta embætti, því þá
voru þeir jafnan úr sögunni og
þurfti ekki að óttast þá meir.
Roosevelt tók við útnefningunni
og hefur vafalaust hugsað sér að
hefja embættið til vegs og virð-
ingar, svo sem gerist um atkvæða-
mikla menn að þeir gera mikið úr
litlu. Teddi Roosevelt hefði aldrei
orðið venjulegur varaforseti, aldr-
ei auðsveip undirtylla. Á það
reyndi samt aldrei.
McKinley og Roosevelt unnu
kosningarnar, en haustið 1901
varð McKinley fyrir skotárás
pólsks stjórnleysingja og lést af
völdum sáranna. Theodore Roose-
velt tekur þá við forsetaembætti
Bandaríkjanna, sá yngsti í sög-
unni, aðeins 43ja ára. Mark Hanna
varð þá að orði:
„Now look! Þessi fjandans kú-
reki orðinn forseti Bandaríkj-
anna.“
Þessi fjandans kúreki, já. En
Teddi Roosevelt var annað og
meira en venjulegur kúreki. Hann
var afburða skýr í hugsun og fljót-
ur að átta sig. Á sumum sviðum
voru gáfur hans hreint undraverð-
ar. Hann las með ótrúlegum hraða
og hafði einstakt minni. Honum
var létt um að skrifa, eins og kom-
ið hefur verið inná, og skrifaði í
allt 30 stórar bækur um ýmis efni.
Hann var viðurkenndur sagnfræð-
ingur og náttúrufræðingur. Þar að
auki er hann talinn einhver af-
kastamesti bréfaskrifari sem sög-
ur fara af. Fróðum mönnum
reiknast svo til að hann hafi skrif-
að um 150 þúsund bréf á anna-
samri ævi. Hann lék það, segir
sagan, að lesa bréf fyrir tvo hrað-
ritara, svo báðir sátu sveittir, og
skrifaði sjálfur þriðja bréfið.
Hann var ótrúlegur afkastamað-
ur. Ræðuskörungur, orðheppinn
með afbrigðum og snjall í rökræð-
um og varð margt fleygt sem hann
sagði og auðgaði orðabók stjórn-
málamanna.
Það var fátt sem fór framhjá
Tedda Roosevelt. Hann var geysi-
vel að sér og las léttilega fræði-
bækur á fjórum tungumálum.
Hann var kunnugur norrænum
fræðum og líklega eini forseti
Bandaríkjanna sem hefur lesið um
Leif heppna og Vínlandsför hans.
Eitthvert sinn skrifaði hann vini
SJÁ NÆSTU SÍÐU
Hugprúöi víkingurinn
meö barnshjartaö
Aðalsteinn Kristjánsson, Vestur-
íslendingur, fasteignasali og rithöf-
undur, híýddi eitt sinn á Theodore
Roosevelt flytja ræðu og hefur lýst
þeim fundi í bók.
Aðalsteinn fæddist að Bessa-
stöðum í Öxnadal 14da apríl 1878.
Foreldrar hans voru Kristján
Jónasson frá Engimýri og Guð-
björg Þorsteinsdóttir frá Mýrar-
lóni. Hann fluttist ungur til Vest-
urheims, „ötull, framgjarn,
óskólagenginn æskumaður", eins
og séra Jónas A. Sigurðsson
kemst að orði í formála að Svip-
leiftri samtíðarmanna, og heldur
áfram: Aðalsteinn „hefir reynst
hinn mesti atorkumaður við
starfsmál, átt bólstað langvistum
í New York-borg og Winnipeg, en
jafnframt iðjuríku starfslífi hefir
honum unnist tími til ótrúlegrar
sjálfsmenntunar og stundað nám
við „The Brooklyn Institute of
Arts and Science" og varið hvíld-
arstundum til að rita á móður-
máli sínu um ættland sitt og
Bandaríkin og hina þjóðnýtu
Vesturheimsmenn." Aðalsteinn
var í breska hernum árið 1918, en
stundaði verslunarstörf og fékkst
nokkuð við ritstörf. Meðal bóka
hans má nefna Austur í blámóðu
fjalla, ferðaminningar frá íslandi;
gefnar út í Winnipeg árið 1917. I
bókinni Svipleiftur samtíðarmanna,
sem Columbia Press Ltd. gaf út í
Winnipeg árið 1927, og Aðalsteinn
tileinkaði foreldrum sínum, skrif-
ar hann um nokkra „þjóðnýta
Vesturheimsmenn" og þar á með-
al Theodore Roosevelt. Kaflinn
um hann heitir „Hugprúði víking-
urinn með barnshjartað" og þar
er meðal annars að finna frásögn
af því þegar „forseti Bandaríkj-
anna bjargar kettlingi á leið til
kirkju".
Hér fer á eftir lýsing Aðalsteins
Lýsing íslendings
af því þegar hann sá Theodore
Roosevelt í fyrsta og eina sinn:
„Eftir ytra útliti að dæma, sam-
anborið við hinn afkastamikla
æfiferil, — og skoðanir þeirra,
sem honum voru persónulega
kunnugir, þá var Theodore Roose-
velt sá sérkennilegasti maður,
sem eg hefi nokkurn tíma séð.
Hann var nærri sextugur, þegar
mér fyrst og síðast gafst tækifæri
til að hlusta á hann halda ræðu.
Roosevelt var þá búinn að
standa á vígvelli stjórnmálanna í
þrjátíu og fimm ár. Hann var
fyrst kosinn á þing í New York
ríki 1881, þá rúmlega tvítugur.
Eftir svo langa, ábyrgðarfulla og
erfiða baráttu, er flestra fjör far-
ið að dofna. — Það var ekki sjá-
anlegt, að Theodore Roosevelt
væri einn í þeirra tölu. Eg sat í
sjöundu röð frá ræðupalli, hafði
þess vegna gott tækifæri til þess
Aðalsteinn Kristjánsson
að fylgjast með hverri hans hreyf-
ingu. Eg hafði í mörg ár lesið alt,
sem eg náði til, ritað af Roosevelt
eða um hann.
Það, sem einkendi hann fyrst af
öllu, var hans dæmafáa einlægni,
æskumanns áhugi, sem næstum
því á öllum sviðum mannlegrar
starfsemi virtist eiga ítök — virt-
ist eiga ríkjum að ráða. Allar
hreyfingar Roosevelts voru svo
tilgerðarlausar og djarflegar.
Manni kom til hugar vængjuð
vera, þegar hann kom fram á
ræðupallinn. „Eg hefi aldrei mætt
neinum, sem hefir haft eins mikið
heillandi segulmagn,“ sagði einn
hámentaður maður, sem starfaði
með Roosevelt í mörg ár. Allir,
sem hlustuðu á hann, jafnvel mót-
stöðumenn hans, gleymdu öllum
ágreiningi. Eru til margar sögur
um það; menn, sem hötuðu hann,
klöppuðu sem ákafast fyrir ræð-
um hans.
Eg þóttist finna ástæðu fyrir
því, að Roosevelt hafði þetta
takmarkalausa vald — jafnvel yf-
ir óvinum sínum — fram yfir
flesta aðra samtímismenn sína.
Hans dæmafái æskumannsáhugi
veitti tilheyrendum hans bæði
fjölbreytt og óvænt umhugsunar-
efni; — enginn meðalmaður hafði
tíma til að geispa. Hann var allra
manna fljótastur að skilja, fyrir
hvaða málefnum fólk hafði mest-
an áhuga. Hann saddi forvitni
fjöldans áður en grein hafði verið
gerð fyrir því, hvar þörfin var
sárust. Hann var fljótur að sjá
hvert stefndi, fljótur að sjá hið
rétta og ranga, í störfum og fyrir-
tækjum þjóða og einstaklinga, og
gerast talsmaður þeirra, sem hon-
um virtust vera hafðir fyrir
rangri sök. Hann gleymdi ekki
þeirri fögru dygð í þetta skifti.
Efni þessarar ræðu var meðal
annars um loforð og framkvæmd-
ir stórþjóðanna í utanríkismálum
— að vernda réttindi smærri
þjóða, hvernig Bandaríkin hefðu
brugðist við gefnum loforðum, að
verja hlutleysi Belgíu, eftir samn-
ingum undirrituðum í Hague.
Hann mintist þess í upphafi ræð-
unnar, að það væri oft sagt, að
hann vildi ætíð fara í stríð, hvað
lítið sem á milli bæri. „Það er eng-
inn maður í þessu landi, sem hat-
ar stríð meira en eg. Eg á fjóra
syni, sem allir færu í stríðið — og
tengdasynir mínir tveir. Þið hljót-
ið að sjá, að móðir þeirra og eg
tökum nærri okkur að sjá þá fara
í stríðið, en eg vildi mikið heldur
fylgja þeim til grafar en að vera
mér þess meðvitandi, að þeir hörfi
undan þegar skyldan kallar. Það
var skylda okkar að mótmæla að-
förum Þjóðverja í Belgíu 1914,
eftir Hague samningunum, sem
Bandaríkin höfðu undirskrifað
ásamt fleirum, að vernda hlut-
leysi Belgíu. Það geta verið skift-
ar skoðanir um það, á hvern hátt
heppilegast hefði verið að frelsa
Belgíu, en við gátum ekki sóma
okkar vegna setið hjá aðgerða-
lausir. Við höfum hagað okkur
eins og Micawber, í hinni frægu
sögu Charles Dickens. Þegar ávís-
anir hans féllu í gjalddaga, þá rit-
aði hann ætíð aðrar í staðinn. Það
er óþarfi að skýra þetta dæmi
frekar; þeir, sem fylgst hafa með
stefnu og framkvæmdum stjórn-
arinnar hér í landi, þurfa þess
ekki með.“