Morgunblaðið - 05.12.1982, Blaðsíða 8
56
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. DESEMBER 1982
4
Miklar umræður urðu um sprungusvæðið á Keykjanesskaga
fyrr á þessu ári eða réttara sagt um anga af því, sprungurnar
sem teygja sig inn á Rauðavatnssvæðið. Síðan hefur ýmislegt
skondið verið um þetta sagt. T.d. að séu sprungur varhuga-
verðar undir nýbyggingar við Rauðavatn, þá hljóti öll hús í
Reykjavík að vera meira og minna á sprungum, eða að ekki
geti verið um neinar slíkar sprungur að ræða á Rauðavatns-
svæðinu, því enginn hafi dottið ofan í þær á síðdegisgöngu
sinni. En einhver slík ummæli urðu kveikjan að því að blaða-
maður Mbl. ákvað að leita eftir viðtali við Jón Jónsson
jarðfræðing, þegar frá liði og deilur um þetta ákveðna svæði
lægði. En Jón hefur í áratugi unnið að rannsóknum á eld-
virkni og jarðlögum á skaganum og gert jarðfræðikort af
honum. Ekki viðtal um sprungurnar sérstaklega, heldur al-
mennt um jarðfræðirannsóknir hans á Reykjanesskaga, þar
sem meirihluti íslenzku þjóðarinnar býr.
Jón Jónsson jutðcóinpir.
Um 200 virkar eldstöðvar
á Reykjanesi frá ísöld
Viðtal við Jón Jónsson jarðfræðing sem hefur kortlagt
eldstöðvar, jarðhitasvæði og sprungur á Reykjanesskaga
— Kveikjan að þessum rann-
sóknum var vitanlega jarðhitinn,
sagði Jón í upphafi samtalsins, er
hann var spurður að því hvað
hefði leitt hann á þessa braut. —
Þegar dr. Gunnar Böðvarsson var
forstöðumaður Jarðhitadeildar
Orkustofnunar, sendi hann mig til
Krýsuvíkur vegna rannsókna á
jarðhitanum þar. Út frá Krýsuvík
beindist athyglin út á Reykjanesið
sjálft. Jarðhiti á Reykjanestánni
varð þvínæst til athugunar. Þá
voru menn farnir að velta fyrir sér
hitaveitu þaðan til Keflavíkur og
flugvallarins. Að þessu unnu þeir
dr. Gunnar Böðvarson og Sveinn
S. Einarsson verkfræðingur. En
þegar þeir fóru utan til starfa,
misstum við af tveimur okkar
bestu jarðhitamönnum. Þeir hafa
að vísu unnið ágæt störf erlendis á
vegum Sameinuðu þjóðanna, en
æskilegra hefði verið að þeir hefðu
getað haldið áfram hér. Mitt
fyrsta verkefni var semsagt að
kortleggja jarðhitann á báðum
þessum stöðum. Og út frá því fór
ég að velta vöngum yfir jarðhitan-
um almennt á Reykjanesskaga.
— Þar er jarðhiti víða, ekki
rétt?
— Jú, ef við byrjum vestan frá,
þá er jarðhiti austan við Reykja-
nesvita og í Eldvörpum, sem er
gígaröð yfir háskagann norðvest-
ur af Grindavík, þar sem nú er
fyrirhuguð borun á vegum hita-
veitu Suðurnesja. Næst kom svo
til athugunar Svartsengi. Þar bar
nú ekki mikið á jarðhitanum áður
en farið var að bora. Hitablettur
var á einum stað, sem sýndi að
þarna var háhiti fyrir hendi. En
þegar betur var að gáð við hag-
stæð veðurskilyrði kom í ljós að
þarna komu gufur víðsvegar upp
úr hrauninu, sem runnið hafði yfir
háhitasvæði. Það hraun reyndist
um 2400 ára gamalt. í hrauninu
mældist 70—80 stiga hiti. Jarð-
hitaummyndun var allmikil, bæði
í Svartsengisfellinu og Þorbjarn-
arfelli. í sóknarlýsingu Grindavík-
ursóknar eru sagnir um að íaug
hafi verið þarna hjá, en hún er nú
horfin. Næsta svæði fyrir austan
Grindavík er þá Trölladyngju-
svæðið, sem við köllum raunar
Krýsuvíkursvæðið. Sláum saman í
eitt Krýsuvík og Trölladyngju.
Það er að sjálfsögðu háhitasvæði,
eins og öll hin.
— Og eru þessi svæði þá sam-
hangandi eða samtengd?
— Maður fór að sjálfsögðu að
velta því fyrir sér hvort ekki væri
líklegt að hiti væri meira eða
minna samhangandi frá Reykja-
nestá og austur eftir öllum skag-
anum, allt austur undir Hengil.
Og eftir allar þessar margra ára
vangaveltur er ég enn þeirrar
skoðunar að svo sé.
Um 2000 virkar
eldstödvar
— Ct frá þessu fannst mér
nauðsynlegt að kortleggja allt
þetta svæði eins nákvæmlega og
unnt væri og gera jarðfræðikort af
skaganum í heild, hélt Jón áfram.
Fyrst og fremst kortlagði ég svæð-
ið eftir loftmyndum. Unnið var
kort í mælikvarða 1:25000. Þá kom
í ljós, eftir að búið var að setja á
kort allar þessar eldstöðvar, sem
virkar hafa verið frá því ísöld lauk
fyrir um það bil 10—12.000 árum,
að á þessu svæði eru um 200 eld-
stöðvar. Og að bæst hafa sem næst
42 teningskílómetrar af hraunum
ofan á skagann. Og það held ég að
sé frekar of lágt áætlað en of hátt.
Sem næst 200 eldstöðvar hafa sem
sagt verið virkar á svæðinu á þess-
um tíma. Sumar hafa gosið oftar
en einu sinni. Mesta hraunmagnið
hefur komið frá dyngjunum, en
stærsta dyngjan er Heiðin há. Frá
henni hafa runnið um það bil 6
teningskílómetri af hrauni. Nálg-
ast það að vera um helmingur á
við Skaftáreldahraun.
— Hafa þessi eldgos komið
þétt?
ELDSTÖÐVAR A REYKJANESSKAGA
TILLÖGUR UM FRIÐUN
M
t ' . . fcÆ 'N. '
SkAIsM.' Víku,
^OBlAKSHOf-N
0 t 2 J 4 S
Kort af Reykjanesskaga úr fjölriti Náttúruverndarráðs: Eldstöðvar á Reykjanesskaga, sem Jón Jónsson vann. Þarna má sjá eldstöðvar og tillögur um friðun.
Á kortinu eru Bláfjallafólkvangur og Reykjanesfólkvangur skyggðir.
— Það kom í ljós að aldursmun-
ur er á þessum gosstöðvum. Fyrst
hafa dyngjurnar verið virkar um
langan tíma, en síðan taka við
sprungugosin. Þarna virðist hafa
orðið einhver tímabundin breyting
á gosunum. öll síðustu gosin, sem
við vitum um, hafa verið sprungu-
gos. í raun er um að ræða þrjá
flokka eldgosa. Litlar dyngjur,
sem hafa dálítið sérstaka berg-
fræðilega samsetningu, en þær
eru elstar, myndast fyrst eftir ís-
öld. Næst koma svo stóru dyngj-
urnar og síðast sprungugosin. Á
þessu svæði hafa orðið a.m.k. 12
eldgos eftir landnám, þótt við höf-
um ekki sagnir af nema örfáum
þeirra. Ekki er nákvæmlega vitað
hvenær síðasta gosið varð, en ekki
ólíklegt að það hafi verið um 1340,
þótt ekki hafi það verið sannað.
— Hvaða hraun er það?
— Það hefur komið úr Brenni-
steinsfjöllum og runnið niður í
Selvog. ögmundarhraun, sem tal-
ið hefur verið frá því um 1340, er
örugglega miklu eldra. Það sýnist
vera frá fyrri hluta 11. aldar. Ald-
ursákvarðanir, sem ég hefi, benda
til þess að ögmundarhraun, Kap-
elluhraun og lítið hraun fyrir ofan
Kaldárbotna, sem ég hefi kallað
Gvendarselshraun, hafi runnið í
einni goshrinu. Fleiri gos gætu
hafa orðið á sama tíma, en um það
veit ég ekki annað en að þau hafa
runnið eftir um 900, því öskulag,
landnámslagið svokallaða, er und-
ir þessum hraunum. Mér hefur
ekki tekist að finna undir nema
nokkrum gróðurleifar sem hægt
er að aldursákvarða. En undir
nokkuð mörgum hraunanna, svo
sem Kapelluhrauni, ögmundar-
hrauni, Grindavíkurhraunum og
Eldvarpahrauninu, hafa fundist
gróðurleifar. Einnig undir Leit-
arhrauninu, sem rann út í Elliða-
vog. Hafa gróðurleifar fundist
bæði austan og vestan megin á
skaganum. Og kemur býsna vel
heim að þau séu um 4600 ára göm-
ul.
— Þið hafið þá orðið nokkuð
góða mynd af þessu?
— Já, við vitum nú að veruleg
eldvirkni hefur verið hér skömmu
eftir landnám og eins virðist hafa
verið talsverð eldvirkni skömmu
fyrir landnám. Það má marka af
því hve lítill jarðvegur hefur verið
kominn á hraunin þegar land-
námslagið féll. Um nokkur hraun
er hægt að vita, að þau hafa runn-
ið frá því um 900 og fram að 1500.
Undir þeim er landnámslagið og
ofan á þeim svart öskulag frá
Kötlu, sem Sigurður Þórarinsson
telur hafa verið frá 1495 eða svo.
Sprungurnar á ská
yfir hitalínuna
— Ertu enn að vinna að þessum
rannsóknum?
— Ég er alltaf að skjótast í þær
og bæta við. Alltaf finnst eitthvert
smáræði, sem ástæða er til að leið-
rétta, en heildarmyndin er ótrufl-
uð. Það er svo um jarðfræðikortin
að þau verða aldrei fullkomin
fremur en önnur mannanna verk.
Lengi hægt að bæta við þekkingu.
— Eru eldstöðvarnar tengdar
um sprungur?
— Ég held að þær séu tengdar
um beina línu, sem liggur sem
næst austur-vestur stefnu. En
sprungurnar liggja raunverulega
á ská yfir þessa hitalínu. Sam-
bandið milli eldvirkni og sprungu-
myndana í efstu lögunum er afar
ljós. En óvissara er hvernig þetta
er svo tengt í djúpinu. Jarð-
skjálftavirknin virðist vera tengd
um línu, sem liggur nánast í aust-
ur og vestur. Trúlegt að hún eigi
rætur að rekja til sprungu, sem er
þá í dýpri jarðlögum. Samkvæmt
kennipgum er hér um að ræða
hliðrun á þessum hluta af Mið-
Atlantshafshryggnum, sem liggur,
sem kunnugt er, þvert yfir landið.
Og Reykjanesskaginn er einmitt
svo sérstæður og stórmerkilegur
vegna þess að þetta er eini hlutinn
af Mið-Atlantshafshryggnum,
sem hægt er að ganga um í ró og
næði og virða fyrir sér. Og virka