Morgunblaðið - 05.12.1982, Blaðsíða 20
68
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. DESEMBER 1982
í sumar leið komu hingað út-
varpsmenn frá Noregi og höfðu
með sér bók. Afhenti Magne
Misje, stjórnandi vesturstöðvar,
NRK undirrituðum bókina með
kveðju höfundar. Bók þessi er rit-
uð á ensku og nefnist Stave
Churches and Viking ships (Dreyer,
Oslo, 1980). Hefur bókin valdið all-
miklum heilabrotum í Noregi. Er
hún eftir Else Christie Kielland,
sem er menningarsagnfræðingur
og raunar þekktur listamaður að
auki. Eru listir Forn-Grrkkja og
Forn-Egypta sérfræði Kielland.
Hefur þessi fræðakona árum sam-
an setið á launum frá norska rík-
inu við að rannsaka form og hlut-
föll í forn-norsku handverki og
myndlist. Að auki hafa bankar og
fyrirtæki styrkt rannsóknirnar.
Er bókin um stafkirkjurnar og
víkingaskipin sú þriðja í ritröð, er
Kielland skilar á 60 ára starfs-
ferli. Sú fyrsta, Geometry in Egypti-
an Art var gefin út árið 1955 (Tir-
anti, London), en sú önnur, Geo-
metry in Greek Art Based on Egypti-
an Methods er enn óútgefin, þótt
lokið hafi verið 1971. Er útgáfa
þeirrar bókar boðuð innan
skamms. En inn á milli skýtur
mála um það, að helztu hugmynd-
ir íslenzka goðaveldisins eru ná-
tengdar speki Forn-Grikkja og
Forn-Egypta.
Greint hafði verið frá þessum
niðurstöðum í norska útvarpinu
1980. Hinn 11,—19. júní það ár var
undirrituðum boðið að flytja er-
indi og reifa forna hugmynda-
fræði að Körmt á Rogalandi, kon-
ungssetri þeirra Ólafs Tryggva-
sonar og ðlafs helga. Voru þar
staddir áhugamenn um sagnfræði
og fornleifafræði frá Vestur-
Noregi. Eyjan Körmt nefnist nú
Karmoy, og setur þeirra konung-
anna Avaldsnes (áður ögvalds-
nes). Þarna starfaði Þormóður
Torfason (Torfæus) (1636—1719),
og þar var sá mikli fræðasjór ís-
lenzkrar menningarsögu grafinn.
Var það einkenniíeg tilfinning að
standa yfir moldum Torfæusar í
kór kirkju þeirrar er Hákon gamli
lét reisa nokkrum árum áður en
íslendingar gengu honum á hönd.
En svo tvinnuðust örlög vor forð-
um. Erindið, sem sagnfræðingarn-
ir áttu við kirkjuna að þessu sinni
var þó eldra Hákoni: Hvernig stóð
á staðsetningu konungssetursins
þarna á eynni — lá hugsanlega til
Hurum-kirkja í Valdres, byggð um 1200 e.Kr.
og víkingaskip
eftir Einar Pálsson
Kielland breiðspjóti að
Norðurlandabúum: Ekkert sem
vér áður hugðum rétt um ÓHÁÐA
list og verkkunnáttu norrænna
manna á víkingaöld stenzt rann
sókn. Allt á sér hliðstæður sunnar
í álfu: „the Egyptian-Greek met-
hods were fundamental to the
construction of the Norwegian
stave churches and the Viking
ships." (s. 3)
Ekki er að furða þótt Norðmenn
setji hljóða.
Hví hafa norskir útvarpsmenn
slíka bók með sér upp hingað?
Vegna þess, að bókin þykir frétt.
Ef nafni rannsóknarefnisins er
breytt örlítið — ef í stað „bygg-
ingaraðferða" kemur „mælingar
og hugmyndafræði" — er niður-
staða Kielland um kunnáttu Norð-
urlandabúa í stærðfræði og geó-
metríu sú sama og niðurstaða rit-
safnsins Rætur íslenzkrar menning-
ar. Þetta var Norðmönnunum
kunnugt. Ekkert fer lengur milli
grundvallar að Körmt svipuð
hugsun og í staðsetningu kon-
ungssetra að Uppsölum í Svíþjóð
og Jalangri í Danmörku?
Svo háttar til, að Norðmaður að
nafni H.R. Skre hafði fyrir um
hálfri öld talið sig finna „línur",
sem af einhverjum orsökum runnu
gegnum konungssetrið að Körmt.
En bronzaldarhaugar liggja við
setrið, svo að staðurinn virðist
hafa verið ginnheilagur í 3—4000
ár. Var tilgáta Skre löngu gleymd,
enda hafði hún birzt í ársriti forn-
leifafræðinga (Haugesunds Mus-
eum) árið 1935, og því fáum
aðgengileg. En þegar Skre tók að
gruna tilvist „línanna" þekktist
ekkert svipað fyrirbæri á Norður-
löndum. Var tilgátan því lögð í
salt. En þegar fram höfðu komið
tilgátur ritsafnsins RÍM um kon-
ungssetur sem Miðju Hjóls — þar
sem línur runnu gegnum Miðjuna
— þótti vissum menntamönnum
rétt að taka hugboð Skre til at-
hugunar að nýju. Sjálfur hafði ég
aldrei heyrt Skre getið fyrr en ár-
ið 1980 — er boðið barst — og
hafði því enga hugmynd um
vangaveltur hans, þá er ég vann
að rannsóknum á mörkun Alþing-
is árin 1960-70.
Á fyrrgreindri ráðstefnu var frá
því skýrt, að samkvæmt frum-
rannsóknum RÍM hefðu land-
námsmenn Rangárhverfis kunnað
nokkur stærðfræðihugtök, sem
jafnan voru kennd við gríska
hugsuðinn Pýþagóras að fornu.
Stóð svo á, þegar erindin voru
flutt að Körmt, að nýlokið var
samanburði þeim á mörkun ís-
ienzka goðaveldisins og borgríkis-
ins Flórenz á Ítalíu sem lýst er í
bókinni The Dome of Heaven
(„Hvolfþak himins"). En, eins og
sagt hefur verið frá í útvarpser-
indum, reyndust megin tilgátur
ritsafnsins RÍM um innbyrðis af-
stöðu helztu hugmynda ÞÆR
SÖMU í Flórenz og í áætlaðri
mörkun Alþingis. Þær rannsóknir
eru á tilgátustigi bæði hér og þar
— en niðurstöðunum ber saman.
Samkvæmt RÍM var hið svo-
nefnda „Gullinsnið" ríkjandi í
hugarheimi íslenzkra landnáms-
manna. Sjálfur hafði ég aldrei
fundið Gullinsnið sem geó-
metrískt form í fornleifum, aðeins
reiknað út tilvist formsins af
landfræðilegum líkum. En svo
sterkar voru líkurnar — mörgum
árum fyrir athuganirnar í Flórenz
— að 13. tilgáta Steinkross (1976)
var alveg afdráttarlaus: '
„Landnámsmenn þekktu stærð-
fræðihugtök þau sem nefnd eru
Pýþagórasarregla og PÍ, einnig
gullinsniðið PHI. Þessi hugtök
voru bundin heiðinni þrenningu og
konungdæmi."
Ofangreind kenning þótti djörf
árið 1976, og skildist mér helzt á
fornleifafræðingum, að hún gæti
ekki staðizt, af þeirri einföldu
ástæðu, að Gullinsniðið hefði aldr-
ei fundizt í norrænum fornleifum
frá heiðni. Er svo að heyra eftirá,
sem ýmsir hafi þar fullyrt meira
en þeir vissu. Spurningin var því:
Hafði verið leitað af fullri alvöru?
Því miður eru flestir fornleifa-
fræðingar undir sömu sök seldir
og félagar þeirra í móðurmáls-
kennslu, bókmenntarýni og sagn-
fræði — þeir eru illa að sér í fræð-
um forma og hlutfalla. Gjáin milli
raunvísinda og bollalegginga
norrænumanna hefur reynzt flest-
um þeirra óyfirstíganleg torfæra.
Hvað er Gullinsnið?
Guðmundur Finnbogason lýsti
GuIIinsniði ágæta vel á sinni tíð í
grein er nefndist „Satt, fagurt og
gott“ (Huganir, Rvk 1943, s.
290—306). Um dálæti kynslóðanna
á formi þessu kemst hann meðal
annars svo að orði: „Fegurðin var
fólgin í hlutföllum partanna inn-
byrðis og parts og heildar." Guð-
mundur skildi m.ö.o. að fegurð bjó
í hlutföllum. Og hann bætir því
við, að vér „tökum eina lögun fram
yfir aðra, af því að oss þykir hún
fegri". Þar er þá komin skýring á
því hví menn hafa virt þetta sér-
staka form öðrum fremur kynslóð
eftir kynslóð. Nú skýra stærð-
fræðingar þetta að vísu á annan
hátt, en það er sönnur saga. Guð-
mundur Finnbogason var sú und-
antekning er sannaði, að hugvís-
indamaður GAT SKILIÐ form og
hlutföll, enda þótt upp væri alinn
Skipið, sem varðveitzt hefur og kennt er við Gokstad.
Frægt víkingadjásn í Þjóðminjasafninu í Osló (nr. 19858).