Morgunblaðið - 27.11.1983, Page 1

Boy George 52
Tónlistarltf 54
Svipmynd 56
Vala Kristjánsson 58/60
Heimsveldi ... 62/63
Pottarím 66
Ashkenazy 68/69
Sunnudagur 27. nóvember
Járnsiða 72/73
Myndasögur 78
Skák/bridge 78
Á förnum vegi 79
Dans/bfó/leikhús 80/83
Velvakandi 84/85
Ali 86/87
Tjörn í Svarfaðardal hinn 9.
mars 1887. í norðankalsanum
kveða við titrandi ómar klukkn-
anna frá litlu guðshúsi með
þilstafni og torfveggjum og
hlöðnum grjótgarði umhverfis kirkjugarð-
inn. Rétt fram undan kirkjudyrum er opin
gröf í fannbreiðunni. Þar verður Arngrím-
ur Gíslason málari lagður til hvíldar, þetta
er útfarardagur hans. Það er þungt yfir
sveitinni sem verið hefur fóstra hans síð-
ustu æviárin. Dalbúarnir hafa fjölmennt,
þeir vilja sýna hinum látna virðingu, finna
að hér er sá horfinn sem sett hefur nokk-
urn svip á sveitina um skeið. Uppi í brekk-
unum fyrir ofan prestssetrið kúrir kotið
hans, Gullbringa, lágreist hús, sem verið
hefur hinsta jarðneska skjól hans. Svipað-
ir bæir, flestir þó reisulegri en þessi, raða
sér með hlíðum fram. Á stöku stað glyttir
í veðraða þilstafna, en þó er þetta byggð úr
torfi, litlaus og móskuleg á þessum góu-
degi. Og sveitafólkið tínist inn í kirkjuna,
þögult og alvarlegt í bragði, þungbúið eins
og náttúran sjálf. Síðastur fer presturinn,
kirkjan lokast og athöfnin hefst.
Allt er þetta ekki annað en fáeinir
drættir í gamalkunnri mynd sem gat blas-
að við hvar sem var í íslenskri sveit á 19.
öld. Og ekki sætir heldur tíðindum þótt
presturinn hefji mál sitt með þessu versi
úr Annarri Samúelsbók:
„Vitið þér ekki, að í dag er fallinn höfð-
ingi og mikill maður í ísrael."
Þessi orð eru að vísu ekki valin af
handahófi, en þó er hitt athyglisverðara
og kynni einhverjum að þykja fjarstæðu-
kennt miðað við stað og stund, þegar
presturinn fer að tala frá eigin brjósti og
segir meðal annars:
„Vér vogum oss að fullyrða að þótt leitað
væri með logandi ljósi hornanna á milli
um allt ísland, mundi nú ekki sá maður
finnast, sem fyllt getur hans rúm í öllum
greinum ... Það veit hér hvert barnið
hvílíkur listamaður hinn framliðni var í
myndariti og málverki, þeir vita það að
hann í þeirri grein ekki átti nú sinn líka á
landi hér.“
Hvorki meira né minna. Það er þá
reyndar mesti myndlistarmaður þjóðar-
innar sem svarfdælskir sveitamenn eru að
bera til grafar á þessum góudegi norður
við íshaf. Og það er í því ljósi, ef ekki er
villuljós, að hversdagsleg mynd úr ís-
lensku sveitalífi fyrri tíðar verður stór og
merkingarmikil, enn eitt dæmi um skarp-
ar andstæður fátæklegs ytra gervis og
hárrar menningarviðleitni, íslensk örlaga-
mynd.
En eru þessi orð prestsins ekki eintóm
markleysa, eða þá ofmæli þau sem ekki
eru fáheyrð yfir moldum látinna? Von er
að spurt sé, en þó er þvi ekki þannig farið í
þetta sinn. Séra Kristján Eldjárn Þórar-
insson vissi vel hvað hann var að fara,
þegar hann mælti áðurgreind orð í líkræðu
við útför Arngríms Gíslasonar málara.
Séra Kristján hafði verið náinn vinur Sig-
urðar Guðmundssonar málara á skólaár-
um sínum í Reykjavík, hafði m.a. verið
með honum í Leikfélagi andans eða Kvöld-
félaginu. Sigurður var viðurkenndur
fremstur íslenskra listamanna, ef þannig
má að orði komast um svo fáskrúðugan
reit. Þegar Sigurður dó, árið 1874, var í
sannleika sagt enginn til á öllu landinu
sem nokkurnveginn stæði undir því að
vera kallaður málari, annar en þá Arn-
grímur Gíslason. Að vísu vissu menn að
Benedikt Gröndal fékkst talsvert við
myndlist, en nokkuð með sérstökum hætti,
og hann var í huga manna skáldið, en ekki
myndlistarmaðurinn. Þegar presturinn
segir yfir moldum Arngríms að hann ætti
„nú“ ekki sinn líka hér á landi, á hann
áreiðanlega við „þegar Sigurður Guð-
mundsson var ekki lengur“.
Hér var ekki farið með neitt fleipur. í
tómarúminu frá því að Sigurður málari
andast 1874 og þangað til Þórarinn B.
Þorláksson kemur fram á sjónarsviðið nær
Dr. Kristján Eldjárn hefur tyllt sér á brúsa-
pallinn við Tjörn í Svarfaöardal.
Hér birtast stuttir þætt-
ir úr þremur köflum
bókar dr. Kristjáns Eld-
járns um Arngrím Gísla-
son málara. — Fyrst
sjálft upphaf bókarinn-
ar, þá er gripið niður í
myndlistarkafla þar
sem fjallað er um sam-
band Arngríms við Sig-
urð málara Guðmunds-
son, en hjá honum gekk
Arngrímur um skeið í
einskonar bréfaskóla.
Síðustu sýnishornin eru
svo úr lokakaflanum.
Bókin um Arngrím mál-
ara er væntanleg í byrj-
un desember. Útgefandi
er IÐUNN.
aldarlokum er varla nokkrum myndlist-
armanni til að dreifa nema Arngrími
Gíslasyni, þótt aldrei fengi hann neina
listmenntun aðra en þá sem hann varð sér
úti um sjálfur á hriflingabjörgum. Saga
hans er á margan hátt heillandi og verk
hans vitna enn um viðleitni hans og árang-
ur. í þróunarsögu íslenskrar myndlistar
skipar hann víst ekki háan sess, en eigi að
síður hafði hann margvísleg áhrif á um-
hverfi sitt með listastarfi sinu á fleiri en
einu sviði. Og þegar hann dó, kominn und-
ir sextugt, var orðstír hans að vaxa. Þegar
Svarfdælingar gengu frá gröf hans í
Tjarnarkirkjugarði og héldu hver til síns
heima, velktust þeir ekki í vafa um að
snillingur var horfinn úr hópi þeirra. En
einnig fyrir sunnan fjöll voru vakandi
menn að byrja að gefa honum gaum. í
Fjallkonunni 18. mars 1887 segir Valdimar
Ásmundsson afdráttarlaust að látinn sé
nyrðra „Arngrímur Gíslason, málari og
listamaður mikill".
Á æskuárum mínum í Svarfaðardal á
þriðja og fjórða tug þessarar aldar var
minning Arngríms málara mjög rík í hug-
um manna þar í sveit og jafnvel kann hún
að vera það enn. Þá voru á lífi margir sem
mundu hann vel og höfðu verið vinir hans.
Það lék um hann einkennilegur ævintýra-
ljómi sem ekki fór fram hjá mér. Hann var
tengdur ættfólki mínu og leiðið hans með
járnkrossinum var framan við kirkjudyrn-
ar heima á Tjörn. Þegar ég gerðist starfs-
maður Þjóðminjasafnsins árið 1945 kynnt-
ist ég nokkrum verkum Arngríms og sú
löngun fór að kvikna hjá mér að reyna að
setja saman sem heillegasta mynd af lífi
„Þad veit hér
hvert bamið
hvílíkur listamaður
hinn framliðni var“
Úr bók dr. Kristjáns
Eldjárns um Amgrím málara
hans og starfi. Ég fór að halda til haga
ýmsu sem menn höfðu um hann að segja
og skrifa minnisseðla um þau verk hans
sem ég frétti til. En svo liðu ár og áratugir
og aldrei vannst mér tími til að koma
neinu af þessu í bönd, þangað til þá nú að
ég freista þess, þótt seint sé.
í bréfaskóla hjá
Siguröi málara
Það virðist liggja í hlutarins eðli að
Arngrímur hafi frá unga aldri haft gott
auga fyrir hverskonar myndum hvar sem
hann sá þær. Á mörgum heimilum voru til
myndir af einhverju tagi, ekki síst í út-
lendum bókum og blöðum, og í kirkjum
voru altaristöflur og minningartöflur og
fleira. Sjá má í bréfum Arngríms að hann
hefur gefið slíku gaum. Sjálfsnám hans, ef
svo mætti kalla það, hefur einmitt verið
fólgið í slíku: að skoða myndir sem kost-
gæfilegast og reyna að læra af þeim og
líkja eftir vinnubrögðunum þegar hann
var sjálfur að teikna. Smátt og smátt fóru
einnig ljósmyndir að koma til sögu og þær
hafa vitanlega haft sín áhrif.
Ætla má að Arngrímur hafi leitt hug-
ann að því hvort til væri einhver sá maður
sem veitt gæti honum einhverja tilsögn og
útvegað honum það sem hann þurfti á að
halda til myndlistarverka. Honum hefur
Arngrímur
Gíslason:
Sjálfsmvnd.