Morgunblaðið - 27.11.1983, Blaðsíða 28

76
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. NÓVEMBER 1983
Leikritið „Guð gaf mér eyra“ um aðskilda
heima þeirra sem heyra og hinna sem láðst
hefur að veita heyrn, hafa að undanförnu
vakið athygli og umræðu um samskipta-
möguleika þeirra og samskiptaleiðir. En
þar hefur einmitt orðið mikil þróun og við-
horfsbreyting í heiminum á einum áratug. Nú er að
koma út hér á landi bók sem hafði mikil áhrif, met-
sölubókin bandaríska In this sign eða Fingramál eftir
skáldkonuna Joanne Greenberg. Og eru bæði leikritið
og þessi skáldsaga góðir liðsmenn til að veita innsýn í
erfiðleika þeirra sem skortir heyrn, þar sem það eru
ekki aðeins hinir heyrnarlausu sem misskilja heldur
engu síður heyrandi, eins og segir á bókarkápu. Þýð-
andinn Bryndís Víglundsdóttir, skólastjóri Þroska-
þjálfaskólans, kynntist bókinni og höfundi hennar um
það leyti sem hún kom út 1970, er hún var sjálf að
reyna að finna leiðir til samskipta og kennslu blindrar
og heyrnarlausrar mormónastúlku við hinn kunna
Perkins-skóla í Boston, og ákvað þá að koma bókinni á
framfæri hér. En Bryndís hefur lifað í deiglu þessara
viðhorfsbreytinga. Það varð tilefni þess að leitað var
eftir viðtali við hana.
Bryndís Vfglundsdótlir, skólastjóri Þroskaþjálfaskólans. Bókina Fingramál, sem hún heldur á, hefur hún
þýtt. En Bryndís hefur lifaó í deiglu mikilla vióhorfsbreytinga á samskiptaleióum heyrnarlausra. Ljóun.: köe
Við erum heymarlaus,
hvað með það!
Elín Pálmadóttir ræðir við Bryndísi
Víglundsdóttur í tilefni af útkomu bókar og leikrits á
fjölunum um heim þeirra sem ekki heyra
Þegar bók Joanne Greenberg kom
út og vakti svona mikla athygli í
Bandaríkjunum um 1970 var Bryn-
dís Víglundsdóttir kennari við
Perkins School for the Blind í Bost-
on og hafði verið þar frá 1961, með
hléi þó. Joanne Greenberg hafði áð-
ur hlotið Pulitzer-verðlaunin fyrir
bók sína „Ég lofaði þér aldrei rósa-
garði“. Höfundurinn kom fram í
sjónvarpi og hreif Bryndísi strax
með innsýn sinni í málefni heyrnar-
lausra. Joanne Greenberg var alin
upp á bóndabæ í Ulinois. Næstu
nágrannar og vinir var fjölskylda,
þar sem maðurinn var heyrnarlaus
í heyrandi umhverfi og gat lítið tal-
að. Þegar börn hans uxu úr grasi,
urðu þau til þess að hann fór að
læra mál. Og hún sá að þessi maður
átti eftir alit saman hugsanir og
gat nú allt í einu farið að koma
þeim til skila. Konan, maðurinn og
börnin gátu farið að eiga tjáskipti.
Þetta varð til þess að Joanne
Greenberg fór til náms í Gaullau-
det-skólann í Washington, sem er
æðsta menntastofnun heyrnar-
lausra í Bandaríkjunum með mörg-
um háskóladeildum. Þar er nú ís-
lendingur við nám, Haukur Vil-
hjálmsson, sem ekki hefur heyrn.
Og Joanne Greenberg gerðist dóm-
túlkur heyrnarlausra. Hún er því til
köiluð þegar mál heyrnariausra
koma fyrir rétt. Það kemur raunar
strax fram í bókinni um heyrnar-
lausu hjónin Jennu og Abel að ekki
er nóg að kunna táknin til að túlka
orð heldur er engu síður mikilvægt
að skilja og þekkja hugarheim
þeirra sem búa við vangetu til að
tjá sig og skilja mál.
— Ég var nógu rómantísk til að
hrífast af þessari konu og hug-
myndum hennar, segir Bryndís. Þá
var hún sem fyrr segir að basla við
að kenna stúlku sem bæði var blind
og heyrnarlaus. í Perkins-skólanum
var þá aigerlega bannað að nota
fingra- eða merkjamái, en Bryndís
reyndi það samt í ákafri leit sinni
til að fá Mormónastúlkuna til að
skynja málið. — Við vorum nokkrir
kennarar við skólann farin að nota
tákn í kennsiu okkar í trássi við
yfirlýsta kennslustefnu skólans.
Yfirkennarinn, mjög mæt kona og
duglegur kennari, trúði staðfast-
lega eins og mjög margir á þeim
tíma að talmálið eitt dygði. Annað
yrði aðeins til að auka fötlunina,
eins og hún orðaði það. Það er allt í
lagi að segja frá því núna, segir
Bryndís, af því að það sýnir ljóslega
breytinguna á viðhorfunum sem
orðið hafa til notkunar fingramáls
að yfirkennarinn lagði til við skóla-
stjóra minn að ég yrði rekin frá
skólanum vegna þess að ég notaði
fingramál í kennslu minni og sam-
skiptum við telpuna. En ég hafði
iíka mína sannfæringu og fékk
einkaviötai við skólastjórann, sem
veitti mér undanþágu til að nota
táknmál við þennan nemanda. Úr
því við minnumst á Elísabetu, telp-
una sem ég var að kenna og átökin
urðu um, þá langar mig til að segja
frá því að það var fróðlegt og hríf-
andi að sjá hvernig hún hreinlega
reif í sig málið. Hún fékk aldrei
nóg! Og hún tók gagnfræðapróf
(High School) — hið sama og sjá-
andi og heyrandi nemendur í Bost-
on og var aðeins tveimur árum á
eftir jafnöldrum sínum. Við álitum
að táknmálið, þ.e. fingramálið, hafi
gert þar gæfumuninn. Og nú verða
allir kennarar við þennan sama
skóla að læra hið kerfisbundna ar-
íska táknmál og nota það í kennsl-
unni. Kennarar fengu frest til að
aðlaga sig þessum breyttu aðstæð-
um. Ef þeir ekki vildu það, urðu
þeir að fara. Nú er notað í Banda-
ríkjunum „American Standard Sign
Language", mjög fullkomið mál og
málfræðilega rétt merkjamál með
sína málfegurð. Alltaf er unniö að
því að búa til ný hugtök og setja í
kerfi.
Viðhorfsbreyting
eftir spútnik
Mörgu hefur spútnik breytt, segir
Bryndís. Og þegar blaðamaðurinn
hváir, og skilur ekki samhengið
milli þróunar merkjamáls fyrir
heyrnarlausa og gervihnattaskota
út í geiminn, útskýrir hún það. —
Þegar farið var að skjóta gervi-
hnöttum út í geiminn, fiæddu áhrif-
in um allt og ollu miklum þjóðfé-
lagsbreytingum. Þessa gætti ekki
síst í skólakerfinu. Alls staðar var
farið að endurmeta gamiar aðferð-
ir. Gömlum aðferðum var hafnað og
nýjar myndaðar. Upp úr þeirri
gagnrýni á gömlu aðferðirnar
ákváðu kennarar heyrnleysingja að
fara að nota fingramál — mál sem
komið er til skila með fingrunum,
markvisst og kerfisbundið. Um það
leyti kom bók Joanne Greenberg út
í Bandaríkjunum og varð góður
liðsmaður til að fá fólk til að með-
taka og sætta sig við þá sem ekki
hafa heyrn.
Bryndís bendir í þessu sambandi
á orð Margrétar dóttur Jennu og
Abels í bókinni, sem segir: Allt
þetta bjánalega krot út í loftið. Hún
skammast sín fyrir foreldrana. Og
sama er með hjónin sem ekki hafa
náð fullum málþroska af því að þau
eru heynarlaus og lenda í óendan-
legum erfiðleikum þess vegna. Þau
reyna að fara í felur með það þegar
þau eru með fingramáli að tala
saman á almannafæri. Og hún
bendir á það hve heimur þeirra Ab-
els og Jennu er efniskenndur. Þegar
þau eru að rífast sem oft gerist, því
þau þurfa að gera upp sín mál
þannig, þá lítur Jenna undan ef hún
vill ekki hlusta, en dóttirin Margrét
sem talar lokar augunum til að
heyra ekki í þeim. Abel kvartar
undan því að Jenna sé svo lengi aö
þvo upp að hann geti aldrei talað
við hana þegar þau eru heima á
kvöldin. Sama kemur fram i leikrit-
inu „Guð gaf mér eyra“ þegar unga
parið er í faðmlögum. Þá segir sá
sem heyrir: Við skulum slökkva
ljósið. En hún segir: Nei, ekki
slökkva, svo við getum talað saman.
1 báðum þessum verkum kemur
fram á svo margvíslegan hátt
hversu dýrmætt er að ná með
fingramerkjum sambandi við aðra.
Þegar Jenna og Abel loks hafa sig
upp í það að fara í kirkju heyrnar-
lausra, þá kemur fram að fólkið er
ekki bara að koma til guðsþjónust-
unnar, heldur miklu fremur af
hinni miklu þörf fyrir að hittast.
Jenna og Abel eru þarna fulltrúar
eldri kynslóðar heyrnarlausra. Abel
hefur verið í skóla og lært eftir
hefðbundnum aðferðum. Jenna,
sem hefur gengið í sérskóla, hefur
staðnað af því að hún fyrirverður
sig fyrir að vera heyrnarlaus.
Margrét dóttir þeirra staðnar líka
þótt hún tali af því að hún skamm-
ast sín. En Sara í leikritinu Guð gaf
mér eyra, sem er fulltrúi nútíma-
kynslóðarinnar sem kom eftir
geimskotið, vill vera meðtekin eins
og hún er og berst fyrir því. —
Unga fólkið í dag segir: Við erum
heyrnarlaus, hvað með það! Og ég
hrópa húrra fyrir því, segir Bryn-
dís. Bæði þessi verk, bókin Fingra-
mál og leikritið í Iðnó, ættu að geta
hjálpað fólki til að skilja þetta.
Raunar hefur þegar gætt hér á
landi sem annars staðar aukins
skilnings. Það eitt að ekki þykir
neinum tíðindum sæta að heyrnar-
laust barn sé á dagvistarheimili í
Breiðholti og nokkrum krökkum
þar sé kennt táknmálið með því,
bendir til þess að svo sé. Bókin
Táknmál, sem Bjallan gaf út, hefur
líka selst vel, sem bendir til þess að
margir telji sig þurfa og vilji læra
táknmál til samskipta við heyrnar-
lausa. — Minn draumur er nú að
táknmálið verði kennt í skólum allt
upp í menntaskóla, segir Bryndís.
Áhuga fólks kvaðst hún hafa
kynnst þegar hún las þessa sögu í
útvarpið síðdegis fyrir nokkrum ár-
um. Þá hringdu margir og létu í ljós
áhuga sinn.
Aðstööumunurinn vex fljótt
Bryndís segir það beinlínis
ómannúðlegt að neita þeim sem
láðst hefur að gefa heyrn að hafa
samskipti á sínu máli sem mótað er
með fingrunum. — Það sem skilur
okkur mannfólkið frá öðrum skepn-
um jarðar er að við skiptumst á
hugsunum gegn um það kerfi sem
heitir mál, segir hún. Enginn getur
skýrt hvernig stendur á því að
manneskja lærir einmitt svo mikið
á þvi og þroskast. Þetta sér maður
þó svo vel þegar maður hefur barn
sem er líka skert á fleiri vegu og
tekist hefur að láta það skilja eina
setningu. Þá sést hvernig hver setn-
ing hleður utan á sig eins og snjó-
bolti og til verður mál. Og þegar við
veltum upp þeirri spurningu hvort
ekki megi þá allt eins byrja með
myndun setninga með talfærunum,
eins og áður var talið rétt, þá svar-
ar hún. — Þetta er bara svo óend-
anlega dýrmætur tími hjá börnun-
um meðan þau eru ung. Hætt er við
að sá mikli tími sem fer í að kenna
þeim varaleikfimi verði á kostnað
þess að skilja hugsun, sem þroskar
þau. En ef búið er að leggja inn mál,
þá kemur málskilningur. Þá hafa
þau eitthvað til að tala um, finna
þörfina fyrir að tala og þá er miklu
auðveldara að kenna þeim talað
mál. Þau eru þá þroskaðri og hvat-
Leikfélag Reykjavíkur sýnir nú leikritió „Guó gaf mér
eyra“, sem getur innaýn í erfióleika sem eru afleióing
heyrnarleysis, þar sem þaó eru ekki einungia heyrn-
arlausir sem miaskilja heldur og heyrandi. Hér er
heyrnarlauaa atúlkan og heyrandi kennari hennar aó
tala aaman.