Morgunblaðið - 30.03.1984, Blaðsíða 38

38
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 30. MARZ 1984
Furður á flatlendi
Gráa húsið á fjönikambinum óbreytt á sínum stað.
— eftir Níels
Hermannsson
Panorama mesdag
Hollenska borgin Den Haag er
lesendum e.t.v. efst í huga sem að-
setur alþjóðadómstólsins. Hitt er
færrum kunnugt að þar hefur
varðveist Panorama í sinni upp-
runalegu myund. Panorama var
fyrsti sjónræni fjölmiðillinn og í
því efni undanfari ljósmynda og
kvikmynda, risastórt málverk en
umfram allt dýrðleg sjónhverfing,
undraland sem að enn hefur ekki
fyllilega tekist að endurgera á
hinu tvíræða hvíta tjaldi kvik-
myndanna.
Til hvers panorama?
Hversu hugvitsamlega sem að
dráttlistarmenn leituðust við að
túlka og endurgera hið þrívíða
umhverfi á myndfleti sínum,
hvort sem það var hellisveggur,
strigapjatla, sviðsmynd eða
kirkjuhvelfing, tókst þeim aldrei
að skapa hið algera umhverfi.
Áhorfandinn stóð ævinlega föst-
um fótum í sinum eigin ytri
raunveruleika og horfði á verkið
rammað af í tré, af leiktjaldi eða
veggjum.
Þar til að írski málarinn Robert
Barker datt niður á eins konar
lausn og fékk á henni einkaleyfi í
London 1787. Uppfinningu sína
kallaði hann „La nature a coup
d’oeil". Lausnin felst í því að baða
360° myndflöt í birtu frá ósýni-
legum ljósgjafa á loftinu. Orðið
panorama, sem er gríska og mætti
e.t.v. þýða sem óskerta útsýn, þótti
henta prýðilega fyrir þá ramma-
lausu sýn sem tekist hafði að
skapa.
Grundvallaratriði
panorama
Áhorfandinn skyldi skynja
myndina sem raunverulegt um-
hverfi. í þessu skyni er hann
leiddur inn í miðju myndarinnar
sem umlykur hann ófæran um að
skotra augunum til gólfs, lofts eða
veggja til að sannfæra sjálfan sig
um takmörk myndarinnar. Segja
má að í stað þess að ramma mynd-
ina inn sé öíl viðmiðun við raun-
veruleikann römmuð út. En
hverning?
Gesturinn gengur gegnum
dimman gang þar sem augun
verða að venjast rökkrinu og
dagsbirtan úti fyrir „gleymist".
Síðan liggur leiðin upp hringstiga
þar sem hann tapar áttum og
skyndilega stendur hann á útsýn-
ispalli, deplandi augunum við upp-
ljómuðu risamálverki sem umlyk-
ur hann á alla vegu. Hann getur
ekki „litið undan”, þar er ekkert
horn eða veggur, aðeins víðátta
„útsýnisins". Ekki fær hann
hvarflað augunum til gólfs því
ytri mörk „sjónarhólsins" varna
honum að sjá að veggflöturinn
mætir gólfi. Líti hann til lofts
þjónar risasólhlíf sama hlutverki
auk þess að fela ljósgjafann.
Hvert sem hann lítur blasa við
hlutir heildarmyndarinnar, pall-
urinn, sjónarhóllinn, sólhlífin og
sjálft „útsýnið", sem verður við
þetta furðulega raunverulegt.
Nútíma hljómtækni hefur svo
gætt sjónhverfinguna í Den Haag
fuglagargi og öldunið. Það liggur
við að áhorfandinn finni lyktina af
þara og seltu, það eina sem á vant-
ar.
Panorama Mesdag
Panorama Mesdag við Zeestraat
65b í Den Haag er með albest
varðveittu panórmömum og hið
eina uppistandandi í Hollandi. Til-
urð þess og varðveisla ber höfund-
inum vitni sem dugmiklum mál-
ara og athafnamanni sem lagði al-
úð og alvöru í starf sitt. Hafið og
sjávarsíðan voru uppáhaldsvið-
fangsefni hans og í anddyri panor-
amans getur að líta mörg verka
hans. Sögusýning í hliðarsal leiðir
áhorfandann skref fyrir skref
andsælis, aftur í horfna tíð pan-
orama-fyrirbærisins.
En að setja upp panorama var
meiriháttar fyrirtæki. Félagið
sem að þessu verki stóð var stofn-
að í Brússel 20 apríl 1880. 1. maí
undirritaði Mesdag samning um
að mála 1665 fermetra mynd af
Schevening en eins og þorpið leit
út frá „Seinpost Duin“, sandöldu
sem var uppáhaldssjónarhóll hans
en sem átti nú bráðlega að jafna
við jörðu. Mesdag fékk til liðs við
sig konu sína og fjóra aðra málara
og hófst handa. Hið nauðsynlega
hringhýsi var byggt í snatri þar
sem það stendur í dag. 28. mars
1881 var lokið við að draga mynd-
ina á veggtjöldin og næsta dag var
byrjað að mála af kappi, a.m.k. 13
— eftir Kristin Jón
Guómundsson
Það var í desembermánuði sem
ég féll fyrir þeirri freistingu að
hefja orðaskak við dr. Gunnlaug
Þórðarson um hans hjartans mál-
efni, áfengi. Þá hafði hann í mán-
uði geyst um síður Mbl., gefið
læknisfræðilegar umsagnir á báða
bóga og nánst bannfært alla þá
fugla sem kenna sig við bindindi.
Til þess tíma hafði ég ekki vogað
að hræra penna, hef enda alls ekki
slíkt vit á læknisfræði sem lög-
fræðingar. En þá gerðist það, átt-
unda desember, að dr. Gunnlaugur
lét birta eftir sig grein hér í blaði,
sem að vísu var sigrihrósandi, en
einnig nokkru ljúfari og lempnari
en fyrri stríðsyfirlýsingar höfðu
verið. Var hinn löglærði meira að
segja f slíkum sáttahug að hann í
lokin hálfvegis bauð staðfastasta
bindindisfrömuði landsins upp á
drykk, „því það gæti alls ekki
spillt honum“, voru hans óbrengl-
uðu orð. Jafnframt þessum gam-
anmálum var doktorinn á kafi f
dánarskýrslum eins okkar stærsta
fermetra á dag. 4 mánuðum síðan
hafði verkinu verið lokið á met-
tíma og það opnað almenningi til
inngöngu. Við verkið notaði vinnu-
hópur vinnupalla sem unnt var að
færa til á járnbrautarspor og
komu síðar að notum við endur-
reisn verksins og varðveislu. Við
að draga myndina sem nákvæm-
ast á tjöldin virðist Mesdag hafa
varpað henni með sterku ljósi því
að fyrir ofan hringstigann í miðju
verksins getur að líta grunndrög
verksins á gagnsæum sívalningi.
(Sjá ljósmynd.)
Hvað getur þá að líta í Panor-
ama Mesdag? Sjónarhóllinn er
sem fyrr segir löngu horfin sand-
alda í fjörukambinum við þorpið
Scheveningen steinsnar fyrir utan
Den Haag. Aflíðandi pallurinn
sem hylur gólfið er því þakinn
hvítum sandi en netadruslur, úr-
sér gengin akkeri, spýtnabrak og
risatréskór á dreif gæða verkið
þrivídd á þaulhugsaðan hatt svo
að mörkin milli pallsins og vegg-
tjaldanna mást út og úr verður
órofin útsýn. Á ströndinni eru
fiskimenn, þjómiklar boldangs-
konur og krakkagrislingar innan
um kubblaga fiskikuggana sem
hafa sérkennilegt kjalarkríli sitt á
hvorri hlið. Úti fyrir ströndinni
eru skip að veiðum. Þrifaleg
múrsteinshús við beinar götur
mynda þorpið og kirkja stendur
milli bæjar og strandar. Líklega
hafa þeir Mesdag og félagar laum-
að sjálfum sér á lítt áberandi stað
á myndfletinum, en á þann hátt
„undirrituðu" panoramamálarar
gjarnan verk sín og má til gamans
benda á samsvörun í kvikmyndun
Hitchcocks.
Hringhýsin
voru ómissandi þáttur verksins,
stór og dýr en sum þeirra pærlur í
húsagerðarlist. Brautryðjandinn,
Barker, byggði hið fyrsta í London
við Leichester Square og opnaði á
tveimur hæðum árið 1793. Seinna
reis þriggja hæða Colosseum í
Regents park, opnað almenningi
árið 1829. Um og eftir 1870 spruttu
hringhýsin upp eins og gorkúlur í
helstu borgum. í París einni sam-
an voru 13 þegar best lét, þó að
ekkert þeirra finnist þar nú.
Stærðin varð fljótlega stöðluð svo
að unnt var að skiptast á mynd-
tjöldum, líkt og kvikmyndum nú-
tímans. En kostnaður við bygg-
ingarnar gerði Panorama að
áhættusömu fyrirtæki sem átti líf
sitt undir hylli fjöldans líkt og
kvikmyndir nútímans og margir
töpuðu sínu jafnvel á velmektar-
dögum fyrirtækisins.
og mesta skálds til að sanna að
það hefði ekki iátist af völdum
alkóhólneyslu. Það var svo í kjöl-
far þessara athugana sem kenn-
ingin margfræga var látin flakka:
„áfengi er aflvaki vestrænnar
menningar og lista“. Þá snart
doktorinn steng í hjarta mínu. Þó
ég léti því ómótmælt að læknar
dældu áfengi í sjúklinga sína þeim
til heilsubótar, var það of mikið af
því góða að menn þyrftu að fá sér
nokkra gráa áður en þeir skrifuðu
sæmilega texta. Þvi fór sem fór,
greinahernaður minn hófst með
„Aflvaka lögmannsins" sem birt-
ist í Mbl. fjórum dögum fyrir jól.
Þessi hugleiðing mín virtist setja
jóiaskap lögmannsins algjörlega
úr skorðum. Á Þorláksmessu fékk
ég í sama blaði eina þá svæsnustu
jólakveðju sem ég hef móttekið og
er þá mikið sagt. Var þar dr.
Gunnlaugur Þórðarson á ferð og
virtist helst sem himnarnir hefðu
hrunið yfir hann, slikur var jó-
reykurinn. Titlaði hann mig níð-
ing og óþverra en var annars að
ávarpa sína fyrri ritféndur mest-
an hluta greinarinnar. Hef ég síð-
Anddyrið við Zeestraat 65b.
Hvers vegna
svona vinsælt?
Á fyrri hluta 19. aldar var al-
menn sjónmennt harla klén og
uppfyllti alls ekki vaxandi kröfur
um sjónrænar upplýsingar þangað
til panoramað leysti þennan
vanda að hluta. Þau Jón og Gunna,
Pétur og Páll gátu nú í einu vet-
fangi horfið á vettvang fjarlægra
þjóða, staðið mitt á vígvelli stór-
orrustanna eða horfið aftur í ár-
daga tímatals okkar og horfst í
augu við Krist á krossinum um
leið og þau svipuðust um á Gol-
gata. Með öðrum orðum, viðfangs-
efnin voru í fyrstu heimabyggðin
lögð að fótum áhorfandans, siðan
fjarlægir staðir nokkurs konar
undanfari ferðamannaiðnaðar, þá
það sem efst var á baugi, gjarnan
stórorrustur. í fyrstu sem áróður,
þar sem skrautklædd hreysti-
menni í blóma lífsins féllu hetju-
lega fyrir föðurlandið en um síðir
málaði Svisslendingurinn Le
Castre eymd og hrylling styrjalda
„Þó ég léti því ómótmælt
að læknar dældu áfengi í
sjúklinga sína þeim til
heilsubótar, var það of
mikið af því góða að menn
þyrftu að fá sér nokkra
gráa áður en þeir skrifuðu
sæmilega texta.“
ar séð að aðför mín hefur komið
honum í svo opna skjöldu að varn-
arvirkin hafi brostið og flóð gam-
alla sárinda í garð bindindisstefn-
unnar hellst fram.
Síðan höfum við dr. Gunnlaugur
einir skipst á skothrinum og hefur
víst meiningin allan tímann verið
sú að ræða áfengismál. En það er
alveg rétt hjá doktornum að
mestu bleki höfum við eytt í ann-
að, sosum hamingjuríka æsku
hans sjálfs og meistaragráður
bandarísks mikilmennis. Mér hef-
ur að vissu leyti fundist þetta
ánægjulegur vitnisburður um
af flótta franska hersins yfir
svissnesku landamærin 1871. Úpp
úr 1880 tók biblíuefni að ryðja sér
til rúms og Kristur hékk uppi á
ekki færri en 15 stöðum. Þrjú
þeirra verka eru enn varðveitt.
Dregur að leikslokum
Hið viðamikla og hreyfingar-
lausa svið panoramans laut smám
saman í lægra haldi fyrir ljós-
myndum í dagblöðum og þó ekki
síst kvikmyndum. Með örfáum
undantekningum hurfu þau af
sjónarsviðinu, úrelt og afrækt
morknuðu þau í gleymsku og van-
rækslu eftir að hafa sinnt ákveðnu
hlutverki. Þó hafa um 20 eintök
varðveist nokkurn veginn og þjóna
nú sem minnisvarði um liðinn
kafla í sögu málaralistar. Eitt
þeirra er einmitt Panorama Mes-
dag í Den Haag sem þó fór ekki
varhluta af þrengingatímunum.
Félagið fór sem sagt á hausinn,
varð gjaldþrota og verkið var boð-
ið upp. En málarinn Mesag var
stoltur af verki sínu og hvergi af
baki dottinn, heldur safnaði í
skyndi hlutafé og keypti fyrirtæk-
ið. Slíkt var einsdæmi í panorama-
heiminum. Síðan pakkaði hann
saman og lagði land undir fót til
Múnchen og Amsterdam. Hann
hafði þót lítið upp úr krafsinu og
hélt fljótlega heim til Den Haag.
Þar kom hann á fót litlum félags-
skap sem tekist hefur að varðveita
verkið enn í dag. Þar við Zeestraat
65b getur að líta þessa fallegu
sjónhverfingum jafnvel skemmti-
legri fyrir þá sök að á innan við 10
mínútum getur maður komist því
sem næst á hinn raunverulega
vettvang. Þar er enn kirkjan, fáein
hús og jafnvel heilleg götumynd
frá dögum Mesdags.
NH
Níels llermannsson er sjúkraþjálfí
og starfar nú í Finnlandi.
stöðu vísindalegrar umræðu á
landinu í dag. Vísindamaðurinn
dr. Gunnlaugur hefir nefnilega af-
sannað með öllu að djúpar umræð-
ur þurfi að vera á plani sligandi
fræðibókardæma. Og raunar virð-
ist doktorinn lengi hafa verið
svona yfirmáta alþýðlegur í fræði-
mennsku sinni. Fyrir skömmu rak
t.d. á fjörur mfnar rúmlega þrett-
án ára gamalt 1. desember-blað
stúdenta, þar sem vinur minn læt-
ur gámminn geysa um eina af
mörgum sérgreinum sínum, en
segir langa raunasögu af sjálfum
sér í upphafi, svo tiltekin fræði-
grein virðist samofin tilveru hans
sjálfs í allri gerð. Láir mér nokkur
lengur þó hugur hafi víða reikað í
skiptum við dr. Gunnlaug Þórð-
arson?
En nú væri kannski tímabært
að drepa á aflvaka skrifa okkar,
elexírinn sjálfan, alkóhól. Því þó
áfengiskenning lögmannsins sé
mótmælanleg, þó ekki sé meira
sagt, hefur hann án vafa sínar
málsbætur. Eins og hann útbreiðir
sjalfur, stoltur af verðleikum, er
hann heimsmaður í húð og hár.
„Fagurt galaði fuglinn sá“