Morgunblaðið - 13.05.1984, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. MAÍ 1984
pJtripii Útgefandi nMnfeife hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
alstræti 6, simi 22480. Afgreiðsla: Skeifunni 19, sími 83033. Áskrift-
argjald 250 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 20 kr. eintakiö.
Verktakar fyrir
varnarliðið
Skýrsla Geirs Hallgríms-
sonar, utanríkisráðherra,
um verktakastarfsemi fyrir
varnarliðið á Keflavíkurflug-
velli er ítarlegasta opinbera
greinargerð sem birst hefur
um þetta efni frá því að þessir
innlendu verktakar gerðust
beinir samningsaðilar við
Bandaríkjastjórn með stofnun
íslenskra aðalverkataka á ár-
inu 1954. Kveikjan að skýrsl-
unni voru spurningar frá þing-
mönnum Alþýðuflokksins og
Bandalags jafnaðarmanna,
hins vegar fór varnarmála-
deild við skýrslugerðina langt
út fyrir þann ramma sem
spurningarnar mótuðu. Verk-
taka fyrir varnarliðið hefur
lengi verið til umræðu og
oftast í þeim tilgangi að gera
þau fyrirtæki tortryggileg sem
heimild hafa til að semja við
bandarísk stjórnvöld um þessi
efni en þau eru íslenskir aðal-
verktakar og Keflavíkurverk-
takar.
Eins og skýrsla utanríkis-
ráðherra ber með sér starfa
þessi tvö verktakafyrirtæki
samkvæmt ákvörðun íslenskra
stjórnvalda, ríkið á raunar
25% í íslenskum aðalverktök-
um og utanríkisráðherra skip-
ar stjórnarformann í fyrir-
tækinu. Á því langa árabili
sem liðið er síðan sú skipan
sem enn er í megindráttum við
lýði komst á hafa sjálfstæð-
ismenn ekki farið með stjórn
utanríkbmála fyrr en nú og þá
fyrst er jafn ítarleg skýrsla
gefin út og raun ber vitni. Þar
kemur glöggt fram hve mikil
umsvif eru í framkvæmdum
fyrir varnarliðið og þar sést
einnig að frá því að varnarlið-
ið kom hingað til lands 1951
hafa framkvæmdir í þess þágu
aldrei verið meiri en á þeim
árum sem vinstri stjórnirnar
sátu á árunum 1978 til 1983.
Þá var hafist handa við þær
stórframkvæmdir sem nú er
unnið að, smíði nýrra flug-
skýla fyrir orrustuþotur varn-
arliðsins og gerð olíustöðvar-
innar í Helguvík.
Enginn vafi leikur á því að
íslenskir aðalverktakar eru
með öflugustu fyrirtækjum í
landinu og geta tekið að sér
verkefni sem tæplega er á
annarra færi. Oftar en einu
sinni hefur verið um það rætt
að afnema beri þá skipan að
þeir og Keflavíkurverktakar
sitji einir að samningum um
framkvæmdir fyrir varnarlið-
ið. í þessu efni er ekki allt sem
sýnist því að samhliða fram-
kvæmdunum hafa íslenskir
aðalverktakar tekið að sér að
veita varnarliðinu ýmsa þjón-
I ustu sem tæplega verður
dreift á margar hendur. Hitt
er ljóst að í þessu efni sem
öðrum hefur ekki tekist að
koma á skipan sem er hafin
yfir gagnrýni. í skýrslu utan-
ríkisráðherra kemur og fram,
að hann hefur falið nefnd
manna að kanna hvort ekki sé
unnt að búa þannig um hnút-
ana að fleiri aðilar geti tekið
að sér verkefni í auknum mæli
fyrir íslenska aðalverktaka og
Keflavíkurverktaka. Á hinn
bóginn er tekið af skarið í
skýrslunni um það að hvorki
sé heppilegt né hagkvæmt að
fjölga beinum viðsemjendum
varnarliðsins frá því sem nú
er.
Fyrir forgöngu Geirs Hall-
grímssonar hafa nú allir auð-
veldan aðgang að upplýsingum
um það hvernig verktöku fyrir
varnarliðið er háttað, ráðherr-
ann hefur einnig lýst því á
hvern hátt hann telur skyn-
samlegast að standa að
breyttu fyrirkomulagi. Jafn-
framt hefur hann ýtt því máli
úr vör. Síðar kemur í ljós
hvort menn sætta sig við
niðurstöðuna.
Málrækt
og Alþingi
ingmenn allra flokka
nema Kvennalistans (full-
trúi hans tók til máls í um-
ræðunni og lýsti yfir stuðningi
við málið eins og raunar allir
sem til máls tóku) hafa flutt
um það tillögu til þings-
ályktunar að ríkisstjórnin
hlutist til um að í ríkisfjöl-
miðlum og í grunnskólanámi
verði stóraukin rækt lögð við
kennslu í framburði íslenskrar
tungu og málvöndun svo að
grundvöllur tungunnar raskist
ekki, „en hann varðar megin-
þátt íslenskrar menningar og
varðveislu tungunnar að öðru
leyti“, eins og segir í tillög-
unni.
Hér er hreyft þörfu máli
sem vakið hefur athygli langt
út fyrir veggi þinghússins og
er í góðu samræmi við þann
málræktaráhuga sem svo víða
verður vart. Það mun ekki síð-
ur vekja mikla athygli ef svo
fer að tillaga þessi sofni í
þingnefnd og hljóti ekki þá af-
greiðslu sem ber. Slíkt áhuga-
leysi á þingi á 40 ára afmæli
lýðveldisins og 400 ára afmæli
Guðbrandsbiblíu yrði í and-
stöðu við reisn Alþingis fyrr
og síðar.
nnt væri að kenna 20. öldina við
læknis- og geimvísindi, eins og
19. öldina við iðnbyltinguna; á 19.
öldinni blómstraði stóra skáld-
sagan, en blaðaútgáfa og fjöl-
miðlun alis konar á okkar öld.
Alþýða manna hefur að sjálf-
sögðu haft áhrif á fjölmiðlaþróunina. Fjölmiðlar
hafa haft afdrifarík áhrif á þjóðlífið, hugsunarhátt
fólks og sögu mannkyns á þessari öld. Þeir hafa í
senn farið að alþýðusmekk, sbr. sjónvarp, og skap-
að verðmæti, ekki síður en merkar bókmenntir.
Þeir hafa borið tækninni fagurt vitni, en lotið jafn-
framt að litlu.
Hismið verður vonandi skilið frá, þegar tímar
líða, en verðmætin varðveitt. Þannig hefur það
ávallt verið í bókmenntum, tónlist og málaralist. Á
þessari öld hefur tæknin haft meiri áhrif á alþýðu-
tónlist en aðrar greinar þjóðlífs, til að mynda ritað
mái. Stundum hefur verið erfitt að greina milli
gervitónlistar og alvörutónlistar, gervilistar og al-
vörulistar yfirleitt. Bókmenntir og blaðamennska
hafa runnið saman á þessari öld. Það minnir á 13.
öldina, þegar íslendinga sögur og konunga sögur
voru ritaðar hér á landi, auk annarra afreka í
ritlist, sagnfræði-, trúar- og skemmtirita alls kon-
ar í formi Sturlunga sögu, kveðskapar og þýðinga
helgra, svo að ekki sé gleymt fornaldar sögum og
riddara sögum.
Á landnámsöld voru munnmæli óskráð og rúna-
ristur áhugaefni manna á Norðurlöndum, kveð-
skapur í hávegum hafður, svo og sagnalist, en síðar
kom bókin til sögunnar. Að vísu alkunn með
Grikkjum og Rómverjum mörgum öldum áður, en
nýlunda hér norðurfrá. En þróunin í þessari fjöl-
miðlun var svipuð hér og við Eyjahaf. Fyrsti
kveðskapur Grikkja var vakinn upp löngu fyrir
ritöld, til að mynda kviður Hómers frá 1000 til 700
fyrir Krist, en ritaðar heilli öld síðar, um 600 f.Kr.
Síðan kemur Heródót, fæddur um 409 fyrir Krist
og verður faðir grískrar sagnaritunar. Ari fróði fer
í spor hans á fyrstu árum ritaldar á íslandi, en
síðar Snorri og má rekja áhrif í ritum hans frá
Sallust og allt aftur til Grikkja, eins og kunnugt er.
Þúkidides (um 466—400), meistari grískrar sagna-
ritunar og ef til vill fyrirmynd Snorra Sturlusonar,
er einnig uppi á þessu blómaskeiði í upphafi grískr-
ar ritlistar. Hundrað ár líða milli þess sem Ari
ritar fslendinga bók og Snorri Heimskringlu, en
Njála er samin um hálfri öld síðar. Þá tekur hnign-
unin við eins og í Grikklandi.
Þetta eru stutt blómaskeið. Nú vitum við ekki,
hvert verður blómaskeið örtölvubyltingarinnar, né
hvort hún hefur í för með sér jafnafdrifarík menn-
ingarskil og ritlist, en víst er um það, að nú gerist
fleira á stuttum tíma en áður.
íslenzk menning
Við íslendingar þurfum að gæta okkar vel og slá
skjaldborg um menningu okkar og tungu, nú þegar
sú öld gengur í garð að erlend áhrif flæða úr gervi-
hnöttum yfir stórar þjóðir sem litlar. Vonandi lif-
um við byltinguna af. En það verður að sjálfsögðu
ekki undir öðrum komið en okkur sjálfum. Höfum
við þrek til þess að vinna svo úr fortíðinni, að við
stöndumst framtíðina? Vonandi verður menning
íslenzkrar fortíðar leiðarljós okkar inn í framtíð-
ina, svo að við slitnum ekki úr tengslum við rætur
okkar, þá er voðinn vís. Blómið deyr á rótlausum
stilk. Án íslenzkrar tungu og fornra bókmennta
munum við sogast inn í þjóðahafið mikla, hverfa;
verða ósýnileg eins og örverurnar. Við trúum því,
að hlutverk okkar verði annað og meira í framtíð-
inni. Að örveruþjóð eins og íslendingar eigi miklu
hlutverki að gegna vegna menningar sinnar og
þekkingar — og þá ekki sízt vegna þess efnahags-
lega sjálfstæðis, sem mun fylgja í kjölfar stórauk-
innar nýtingar hráefnis í matvæla- og örveruiðn-
aði. Vonandi erum við ekki á leið inn í nýja stein-
öld, þótt svo geti virzt, þegar litið er á vígbúnaðar-
kapphlaupið, heldur þangað sem mannkynið getur
náð mestum mögulegum þroska og afrekin í sam-
ræmi við það. Þess er að vænta, að tæknibyltingin
nú á dögum gangi ekki af öllum fjölbreytileika
dauðum, heldur sé einnig unnt að rækta hann í
síminnkandi örveröld nútíma samgangna sem hef-
ur tilhneigingu til einföldunar á öllum sviðum.
Við höfum hlotið mikinn arf. Samanburðurinn
við Grikki er athyglisverður. Á sama hátt og þeir
snillingar voru allir uppi á einni öld sem skópu
íslendinga sögur, konunga sögur og önnur bók-
menntaleg stórvirki, voru þeir allir samtímamenn
Sókrates (d. 399 f.Kr.)’, Platon, lærisveinn hans,
Æskylos, Sófókles, Euripides og Aristófanes. Á
sama hátt og tækniafrek Norðmanna, víkingaskip-
ið, var forsenda landnámsafreka þeirra og land-
vinninga, þannig var kálfskinnið tækniforsenda
ritaldar á íslandi, ef svo mætti segja. Bókin var
spennandi nýjung. Hún var tímamótin miklu í sögu
þjóðarinnar.
Örtölvubylting
Nú er örtölvubyltingin þessi spennandi nýjung.
Menn greinir á um framtíð bókarinnar. Það gerðu
þeir einnig, þegar útvarpið kom til sögunnar, bók
og blöð héldu samt velli. Bókin hefur verið lífseigur
förunautur mannkynsins. Flestir eru þeirrar skoð-
unar, að bækur og blöð haldi velli í örtölvubylting-
unni, en þau verða líklega ekki notuð með sama
hætti og áður. Á næstu öld verða tölvur og mynd-
skermar alls ráðandi, jafnvel á heimilum manna.
Þannig verður einnig hægt að lesa bækur, hvort
sem þær halda nafni sínu eða ekki. Bókin styrkti and-
legt þrek og þekkingu einstaklinga og þjóða. Við
skulum vona, að örtölvubyltingin eigi einnig eftir
að gera það: að hún verði upphaf að nýju, fögru og
eftirsóknarverðu ævintýri i lífi mannsins, en ekki
upphafið að endalokum hans; upphaf þess, að mað-
urinn verði einungis hugsunarlaus viðtakandi, þol-
andi eða fórnardýr í spennandi tækniþróun; ólæs
og illa upplýstur og hefur einungis gaman af að horfa
á myndskerma í öllum regnbogans litum, láta mata
sig eingöngu, viðbragða- og andsvarslaust fyrir-
brigði eins og lýst er í 1984, skáldsögu George
Orwells. Viðtakandi auvirðilegs áróðurs, en ekki
kröfuharður neytandi þekkingar og fegurðar; von-
andi að maðurinn verði ekki á öld örtölvubyltingar
fórnardýr einhliða alhæfingar, sem George Orwell
lýsir í 1984, ekki ófyrirsynju.
Vonandi verður sagt í framtíðinni um merka og
athyglisverða menn: Þar var yndi hans, þar sem
bókin og örtölvurnar eru — ekki síður en sagt var
um Ingimund, fóstra Guðmundar biskups Arason-
ar, en um hann segir í biskupa sögum: „Þá saknaði
Ingimundr bókakistu sinnar, ok var hon drepin
fyrir borð. Þá þótti honum hart um höggvast, því at
þá var farit yndi hans, er bækrnar váru farnar, en
maðrinn sá meiddr, er hann unni mest...“ Þannig
eru þeir einkenndir, forfeður okkar, sem fremstir
voru að andlegu atgervi, og er það í senn upplýs-
andi og athyglisvert fyrir okkur, sem nú lifum —
og hvatning þeim, sem við okkur taka á örtölvuöld.
Ófrelsi
Frelsi er þrældómur, boðaði Stóri bróðir í 1984
eftir George Orwell. Hann trúði því, að við yrðum
harðstjórn að bráð. Vel má vera, að efasemdir hans
hafi verið öfgafullar, en % hlutar mannkynsins
búa nú við harðstjórn. Tveir til þrír milljarðar
manna verða að una því að vera handteknir eða
lokaðir inni í fangelsum án yfirheyrslna og jafnvel
án þess að vita, hvaða „glæpi" þeir hafa framið.
Þúsundir manna eru pyntaðar eða drepnar fyrir
það, sem þær trúa á. Ekkert menningarsvæði, eng-
inn partur af heiminum er laus við mannréttinda-
brot:
í Angóla hlaut kennari fjögurra ára fangelsis-
dóm fyrir að segja, að fyrrverandi forseti landsins,
marxistinn Neto, væri ekki bezta ljóðskáld í heim-
inum. Móðganir við forseta eru einnig glæpur í
Gabon og Malí. f yfir 30 Afríkulöndum geta gagn-
rýnendur stjórnvalda átt yfir höfði sér að vera
handteknir í langan tíma án annarra brota.
Fjórðungur íbúa heimsins býr i Kína. Simon
Leys, sérfræðingur í Kínafræðum, hefur skrifað, að
Kína undir Maó Tse Tung líkist 1984 „í hverju
smáatriði daglegs lífs“, eins og hann hefur komizt
að orði. Maó lét drepa þúsundir menntamanna und-
ir vígorðinu hugsanastjórnun og hreykti sér af því.
En ástandið hefur eitthvað batnað í Kína eftir
dauða Maós, en óvíst hvað lengi það stendur. Bænd-
ur, sem fengu sjálfir að bera áþyrgð á landbúnað-
arframleiðslu sinni, hafa þrefaldað framleiðsluna
og tekjur sínar frá 1978. En rithöfundar njóta þess
ekki að bera slíka ábyrgð, eins og Amnesty Inter-
national hefur bent á. Þeir, sem birta gagnbylt-
ingarkenndar skoðanir í óleyfilegum blöðum, eru
umsvifalaust handteknir og dæmdir án réttarhalda
til að fara í „endurmenntun".
Glæpur og refsing
Ekki þarf að ræða um handtökur í Sovétríkjun-
um. Þeir, sem láta í ljós skoðanir, sem eru and-
stæðar því, sem stjórnvöld og Stóri bróðir telja
æskilegt, eru umsvifalaust handteknir. Fjöldi
manna hefur verið sendur á geðveikrahæli á fölsk-
um læknisfræðilegum forsendum og hefur Amn-
esty International mörg dæmi þess efnis. Sakharov
er útlagi í Gorkí og hefur mestar áhyggjur af því,
að kona hans fái ekki þá læknishjálp, sem hún þarf
á að halda. Leikstjóranum kunna, Yuri Lyubimov,