Morgunblaðið - 06.07.1985, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 6. JÚLÍ 1985
"1
Nýtt tæki til
sjúkdómsgreiningar
16. ársþing norrænna ónæmisfræðinga var haldið fyrir nokkru í Menntaskólanum við
Hamrahlíö í Reykjavík, en þetta var í fyrsta sinn, sem slík fundahöld fóru fram hér á landi. í
tengslum við þingið var haldiö þriggja daga námskeið um sameindaerfðafræði og ónæmis-
fræði og hvernig þessar greinar skarast, en í sameiningu mynda þær burðarás svonefndrar
nýlíftækni. Margir telja, að nýlíftækni sé í þann veginn aö valda byltingu á ýmsum sviðum
heilbrigðisþjónustu og þá sérstaklega í baráttunni við krabbamein, hjarta- og æðasjúkdór
ofnæmi og liðagigt. Má nefna, að skyldleiki AIDS-veirunnar og visnuveiru í sauðfé uppjjotv-
aðist með aðferðum nýlíftækninnar, sem efldi skilning á báðum sjúkdómunum.
Þátttakendur á þinginu voru
alls um 300, þar af um 70 íslend-
ingar. Fjöldi fyrirlesara var á
námskeiðinu, þar á meðal ýmsir af
fremstu vísindamönnum heims á
sviði nýlíftækni.
BECTON DICKINSON
Á meðan á 16. ársþingi nor-
rænna ónæmisfræðinga stóð, voru
ýmis fyrirtæki með sýningu á
lækningatækjum í Menntaskólan-
um við Hamrahlíð. Eitt þeirra var
fyrirtækið Becton-Dickinson, en
það var stofnað 1897 í Bandaríkj-
unum af H.W. Becton og F.S.
Dickinson. Upphaf þess má rekja
til framleiðslu hitamæla fyrir
heilbrigðisþjónustuna. Dótturfyr-
irtæki Becton-Dickinson eru nú
yfir 30 og verksmiðjur á sjöunda
tug. Fyrirtækið starfar að rann-
sóknum og framleiðslu tækja fyrir
læknavísindin. Becton-Dickinson
hefur m.a. haslað sér völl á sviði
ónæmisfræði. Dr. Noel L. Werner
er tæknilegur framkvæmdastjóri
þessa hluta fyrirtækisins, en hann
var staddur á ársþingi norrænu
ónæmisfræðinganna. Aðrir full-
trúar Becton-Dickinson á þinginu
voru Peter Áberg markaðsstjóri
Norðurlanda og Carmen Rousso
markaðsstjóri annarra landa Evr-
ópu, en umboðsmaður þeirra á ís-
landi um 20 ára skeið er íslensk-
Ameríska verslunarfélagið hf.
Um miðjan október 1984 til-
kynnti sænska Nóbelsverðlauna-
nefndin, að verðlaun á sviði lækn-
isfræði yrðu veitt þremur vísinda-
mönnum, sem væru brautryðj-
endur á sviði ónæmisfræði. Nefnd-
in veitti Dananum Niels K. Jerne
verðlaun fyrir kenningar sínar um
sérhæfni ónæmissvörunar og
stjórnun ónæmiskerfis mannslík-
amans. Þá veitti nefndin Þjóðverj-
anum George Köhler og Argen-
tínumanninum César Milstein
saman verðlaun fyrir aðferð
þeirra til framleiðslu á einstofna
mótefnum (monoclonal antibodi-
es). Það er einmitt aðferð Köhler
og Milstein sem Becton-Dickinson
nýtir til framleiðslu einstofna
mótefna, sem fyrirtækið selur til
rannsókna um víða veröld.
ÓNÆMISKERFIÐ
ónæmiskerfi mannslikamans er
margslungið og verða aðeins allra
grófustu drættir þess dregnir upp
hér auk þess sem aðferð Köhler og
Milstein verður lítillega lýst. Er
slíkt nauðsynlegt til þess að gefa
betri mynd af Becton-Dickinson,
en fyrirtækið er alþekkt fyrir
framleiðslu sína á sviði ónæmis-
fræði.
ónæmiskerfið ver líkamann
gegn utanaðkomandi efnum, sem
tekst að brjótast í gegnum aðrar
víggirðingar hans s.s. húð. Niður-
staðan er ónæmissvar. Mótefnis-
vaki (antigen — mætti einnig
nefna áreiti) eru þau fyrirbrigði
nefnd, sem vekja ónæmissvar
kerfisins. Hluti mótefnisvaka
binst sérstökum viðtökum
svonefndra eitilfrumna (lymphoc-
ytes) líkamans. Afleiðing teng-
ingarinnar er tvenns konar. Ef
tenging verður milli mótefnisvaka
og T eitilfrumu eyðir eitilfruman
efninu. Hér er því um staðbundið
Morgunblaöið/ Árni Sæberg
„Vacutainer“ er nú notaður i Borg-
arspítalanum í Reykjavfk, en spítal-
inn er fyrstur íslenskra sjúkrahúsa
til að taka í þjónustu sína þessa
tækni.
Myndin er tekin i 16. irsþingi norrænna ónæmisfræðinga i Hamrahlíðarskóla fyrir stuttu. Á myndinni er Egill
Ágústsson framkvæmdastjóri Islensk-Ameríska verslunarfélagsins hf. (til vinstri) isamt Peter Áberg markaðsstjóra
Norðurlanda. Á milli þeirra er mynd af FACS-vélinni auk tölvu. Morgunblaðíð/ Ói.K.M.
ónæmissvar að ræða. Hins vegar
ef tenging verður milli mótefnis-
vaka og B-eitilfrumu verður ónæm-
issvarið annað. B-eitilfruman um-
breytist i svonefnda plasma-
frumu. Hinar siðarnefndu geta
framleitt mótefni (antibody, eða
immunoglobulin — skammstafað
Ig). Mótefnin eru sérhæfð gegn
þeim mótefnisvaka, er vakti fram-
leiðslu þeirra. Þau bindast honum.
Mótefni hafa ýmis áhrif, sem
byggjast á hæfni þeirra til að
tengjast mótefnisvaka, en þau
geta einnig virkjað aðra þætti og
frumur ónæmiskerfisins. í flest-
um tilfellum eru áreitin samsett,
sem ónæmiskerfið fæst við. Það er
því ákveðinn hópur eitilfrumna,
sem verður virkur í baráttunni
gegn áreitinu.
FIMM MEGINGERÐIR
MÓTEFNA
í mannslíkamanum eru fimm
megingerðir mótefna. Þær eru
táknaðar með stöfunum G, A, M,
E og D. IgG er algengast og er
eina mótefnið, sem kemst gegnum
legköku yfir i blóðrás fósturs og
ver það. IgA er m.a. í tárum,
munnvatni og öndunar- og melt-
ingarvegum. IgM virkjar m.a.
hvata (ensím), sem geta eytt
frumum í blóði (s.s. bakteríum).
IgE veldur ofnæmissvari er
ofnæmisvakar tengjast því. IgD er
enn að mestu hulin ráðgáta.
Ef veira er mótefnisvakinn, þá
tengist mótefni veirunni og kemur
í veg fyrir það, að hún setjist á
frumur líkamans og sýki þær.
Mótefni tengjast einnig bakteríum
og gera þær að auðveldri bráð
fyrir átfrumur líkamans.
Áður en Köhler og Milstein gátu
framleitt einstofna mótefni var
unnt að framleiða fjölstofna mót-
efni (polyclonal antibodies). Fjöl-
stofna mótefni voru vakin í til-
raunadýrum. Þar myndast blanda
mótefna, sem hvert um sig beinist
gegn aðeins einu efnamynstri.
Mótefnin myndast í mörgum mis-
munandi B-eitilfrumum og því
nefnd fjölstofna. Má nefna sem
dæmi, að við það að sprauta rauð-
um blóðkornum kindar í kanínu
myndar kanínan ýmis mótefni,
sem hvert um sig beinist gegn
einu efnamynstri á rauða blóð-
korninu. Með þessari aðferð er
unnt að fá mótefni, sem greina
rauð blóðkorn kindar. Hins vegar
er ekki unnt að greina einstaka
þætti á hverju þeirra. Það var ekki
fyrr en Milstein og Köhler tókst
að rækta hóp eitilfrumna út frá
einni stofnfrumu, að hægt var að
fá hreint mótefni gegn einungis
einu ákveðnu áreiti, þ.e. einstofna
mótefni.
E1N!Í1WI>A MUlKf lNl
Með því að splæsa saman
skammlífum eitilfrumum úr milta
tilraunamúsar, sem hafði verið
sprautuð með rauðum blóðkornum
kindar, og langlífum illkynja eit-
ilfrumum úr beinmergsæxli (my-
eloma, illkynja eitilfrumur) fást
blendingsfrumur (hybridoma).
Hybridoma-frumurnar framleiða
hver um sig eitt ákveðið mótefni,
en blandan öll framleiðir sæg
mótefna. Myelomafrumurnar eiga
upphaf sitt i æxlum i dýrum eða
mönnum, en æxlin rekja ættir sin-
ar til einnar móðurfrumu. Þau eru
þvi einstofna og framleiða mót-
efni, en mótefnamyndun er oft á
tíðum gölluð. Þær hafa hins vegar
einn kost fram yfir eðlilegar eit-
ilfrumur músamiltans: langlífi.
Köhler og Milstein sameinuðu þvi
þá eiginleika beggja aðila blend-
ingsfrumunnar sem eru langlífi og
framleiðsla nothæfra mótefna.
Aðferð þeirra er ekki svo flókin:
mótefnasvörun er vakin i milta
músar með þvi að sprauta í hana
mótefnisvaka. Þá er frumum
milta hennar blandað við
myelomafrumur, sem framleiða
ekki mótefni. í ræktun verður
samruni eitil- og myelomafrumna,
en það eru einungis blendings-
frumurnar, sem lifa við þau skil-
yrði. Að lokum eru einstakar
blendingsfrumúr tíndar út til
framhaldsræktunar og fengin
áhugaverð mótefni.
TELUR ALLT AÐ 10 ÞÚS.
FRUMUR Á SEKÚNDU
Becton-Dickinson er eitt af
mörgum fyrirtækjum heims, sem
nýtir aðferð Nóbelsverðlaunahaf-
anna til framleiðslu einstofna
mótefna. Þau eru mikilvæg í líf-
fræði og læknisfræði. Þau geta
greint mjög nákvæmlega einstaka
mótefnisvaka og hafa eflt skilning
manna á byggingu frumna og
sýkla, en oft er ekki um aðra að-
ferð að velja til greiningar
frumna. Þau eru nýtt til einangr-
unar og hreinsunar ákveðinna
mótefnisvaka. Má nefna, að unnið
er að tilraunum til þess að hreinsa
ákveðna mótefnisvaka, er síðan
mætti nota sem bóluefni. Þá eru
einstofna mótefni notuð við grein-
ingu eitilfrumna í undirflokka.
Becton-Dickinson framleiðir
ercroN

1111017'

DICKINSCN