Morgunblaðið - 11.09.1985, Blaðsíða 29

28
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 11. SEPTEMBER 1985
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR II. SEPTEMBER 1985
29

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ftitstjórar
Aöstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
aistræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 400 kr. á mánuöi innanlsnds. í lausasölu 35 kr. eintakið.
Vandi ríkisstjórnarinnar
Isjónvarpsþætti í síðustu
viku þar sem Albert Guð-
mundsson fjármálaráðherra
sat fyrir svörum, kom fram
að við fjárlagagerð fyrir
næsta ár verður líklega lagt
til að skattheimta ríkisins
verði aukin, frá því sem gert
var ráð fyrir. Af orðum fjár-
málaráðherra mátti þó ráða
að ríkisstjórnin ætlar að efna
fyrirheit sitt um að fella
niður þriðjung af tekjuskatti
á næsta ári. Þegar hefur
jafnstór hluti, eða 600 millj-
ónir króna, verið felldur
niður.
í stefnuskrá Sjálfstæðis-
flokksins fyrir kosningarnar
1983 var því heitið að fella
niður tekjuskatt af almenn-
um Iaunatekjum. Vitaskuld
er það svo, þegar um sam-
steypustjórnir tveggja flokka
er að ræða, þá þurfa báðir að
gefa eftir. Vegna andstöðu
innan Framsóknarflokksins
var sæst á að fella þennan
rangláta skatt niður á þrem-
ur árum.
Fyrir kosningarnar 1979
gaf Sjálfstæðisflokkurinn
þau loforð að fella niður
ýmsa skatta, er nefndir voru
í kosningabaráttunni vinstri
skattar. Sumir þeirra eru
hins vegar enn við líði, svo
sem skattar af verslunar- og
skrifstofuhúsnæði.
Sjálfstæðisflokkurinn hét
því fyrir síðustu kosningar
að draga úr eyðslu og út-
gjöldum ríkisins, kæmist
hann til valda í ríkisstjórn.
Við þetta var staðið á síðasta
ári þegar útgjöld ríkisins,
sem hlutfall af vergri þjóðar-
framleiðslu lækkaði úr tæp-
um 30% á fyrra ári í 26,5%.
Á þessu ári er aftur á móti
Ijóst að það hefur sigið á
ógæfuhliðina og er reiknað
með að þetta hlutfall fari yf-
ir 28%. Auk þess er gert ráð
fyrir að halli á fjárlögum
verði um 2,5 milljarðar króna
og því er ríkisstjórnin neydd
til að grípa til ráðstafana.
Hvort tveggja kemur til
greina: Niðurskurður á út-
gjöldum ríkisins og aukin
skattheimta. Leið erlendrar
skuldasöfnunar er útilokuð,
en stjórnarflokkunum hefur
ekki tekist að standa við lof-
orð sín um að stofna ekki til
erlendra eyðsluskulda. í tíð
þessarar ríkisstjórnar hafa
skuldir íslendinga erlendis
aukist. Við síðustu áramót
námu löng erlend lán 42,6
milljörðum króna og höfðu
aukist um 3,2 milljarða á ár-
inu 1984. Svarar þetta til
rúmlega 55,3% af vergri
þjóðarframleiðslu, sam-
kvæmt nýjum reiknireglum
Þjóðhagsstofnunar, en var
áður talið 61,9%. 1982 var
þetta hlutfall rúmlega 42,1%
og eftir gömlu reglunum
47,8%.
Þá setti ríkisstjórnin í
upphafi starfsferils síns, sér
það markmið að miða gengi
íslensku krónunnar við stöðu
atvinnuveganna og jafnvægi
í milliríkjaviðskiptum. Þetta
hefur ekki náð fram að
ganga.
Vandi ríkisstjórnarinnar
er mikill. Þrátt fyrir góða
áfangasigra á ýmsum sviðum
efnahagslífsins, hefur henni
ekki tekist að halda aukn-
ingu ríkisútgjaldanna í skefj-
um. Hvað þá að draga úr
þeim, eins og að var stefnt.
Svo virðist ef marka má
fréttir, að ráð ríkisstjórnar-
innar sé að afla þess fjár sem
nauðsynlegt er til að endar
nái saman, með auknum
sköttum, en það gengur þvert
á stefnu Sjálfstæðisflokks-
ins. Helst beinast augu
manna að hækkun tolla og
aðflutningsgjalda, en sú
hækkun mun íþyngja al-
menningi og atvinnulífinu í
landinu.
Ágreiningur er milli
stjórnarflokkanna um hvort
hækka skuli eignarskatt.
Sjálfstæðismenn eru því and-
vígir, enda eitt af kosninga-
fyrirheitum þeirra að eign-
arskattur á íbúðarhúsnæði
skuli lækkaður. Það var gert
á síðasta ári, með lækkandi
verðbólgu. í vor var hins veg-
ar settur á sérstakur eign-
arskattsauki, auk þess sem
1% húsnæðisgjaldi var bætt
við söluskattinn, til að mæta
erfiðleikum húsbyggjenda.
Ekki verður séð á hvern
hátt ríkisstjórnin ætlar að
mæta aðsteðjandi vanda í
ríkisfjármálunum. Markmið
hennar um samdrátt í ríkis-
útgjöldum hafa ekki náðst,
eins og áður hefur verið vikið
að. Tíminn einn mun leiða í
ljós hvort stjórnin freistast
til að feta hinn breiða veg
skattheimtunnar til lausnar
vandamálum sínum. Eða hún
reyni að fara bil beggja:
draga úr útgjöldunum að ein-
hverju leyti, en hækka skatta
einnig. En eitt er ljóst að
braut skattheimtunnar hefur
þegar verið gengin til enda,
heimili og fyrirtæki landsins
þola ekki meiri byrðar, en
þau bera nú þegar.
Hvað er að gerast í Kína?
Hvernig
er kötturinn á litinn?
— eftir Geir H.
Haarde
Þær fréttir sem borist hafa um
hugsanlegan áhuga Kínverja á
fjárfestingum í áliðnaði hérlendis,
leiða hugann að þeim breytingum
sem orðið hafa í efnahagsmálum
og utanríkisstefnu Kínverja und-
anfarin ár.
Snemma í sumar var 11 manna
hópur frá Sambandi ungra sjálf-
stæðismanna á ferð í Kína í 16
daga og kynnti sér m.a. þessi mál.
Geir H. Haarde hagfræðingur og
þáverandi formaður SUS var far-
arstjóri í þessari ferð. Hann hefur
kennt alþjóðleg hagkerfi við Há-
skóla fslands og var einnig í Kína
í tvær vikur fyrir tveimur árum.
Morgunblaðið hefur fengið Geir
til að segja nokkuð frá þeim breyt-
ingum sem orðið hafa á efna-
hagssviðinu í Kína.
„Það skiptir ekki máli hvernig
kötturinn er á litinn. Bara að
hann veiði mýs.“ Þessi fræga til-
vitnun í Deng Hsiao Pi'ng er ein-
föld og auðskiljanleg. Hún er jafn-
framt lýsandi fyrir það viðhorf
sem nú er ríkjandi meðal ráða-
manna í Kína og afstöðu þeirra til
efnahagsúrræða. Það sem skilar
árangri er gott og gilt. Hitt ekki.
Þessi stefna þýðir sjálfkrafa, að
aðferðum markaðskerfisins er
rudd braut, en miðstýrði áætlun-
arbúskapurinn verður að þoka. Yf-
irburðir markaðsbúskapar yfir hið
miðstýrða hagkerfi eru alþekktir,
bæði fræðilega og í framkvæmd.
Þetta eru kínverskir ráðamenn nú
að viðurkenna á borði, þótt enn
skorti nokkuð á viðurkenningu í
orði.
Stefnubreyting Kínverja á efna-
hagssviðinu, sem hófst með ýms-
um umbótum á árinu 1979, ber
vott um mikinn kjark til að horf-
ast í augu við staðreyndir og þor
til að hverfa frá gömlum kreddum
sem ekki fengu staðist. Hvort hinn
pólitíski styrkur þeirra, sem nú
ráða ferðinni, er nægur til að
tryggja að efnahagsumbæturnar
nái varanlegri fótfestu veit auð-
vitað enginn. Margt bendir þó til
þess að svo sé. Þá má vænta þess
að hinu aukna frelsi á efnahags-
sviðinu fylgi aukið pólitískt frelsi
almennings í Kína. Því hljóta allir
lýðræðissinnaðir menn að fagna.
En í hverju felst hin marg-
umrædda stefnubreyting Kín-
verja? Því ætla ég að reyna að
svara hér á eftir. Auk þeirra upp-
lýsinga sem við fengum með við-
tölum og á prenti í Kína hef ég
stuðst við ýmis gögn frá Alþjóða-
gjaldeyrissjóðnum, en aðildin að
honum og Alþjóðabankanum er
raunar einn af hornsteinum hinn-
ar nýju stefnu Kínverja gagnvart
umheiminum á sviði viðskipta- og
gjaldeyrismála. Hefur þessi aðild
þegar leitt til þess, að allar hag-
skýrslur Kínverja eru nú áreiðan-
legri en áður og aðgangur að þeim
jafnframt greiðari.
t sem stytztu máli miða breyt-
ingarnar allar að því að draga úr
miðstýrðri áætlanagerð í kín-
verska hagkerfinu en auka í þess
stað hlut svokallaðra leiðbeinandi
áætlana. Slíkar áætlanir eru
þekktar víða á Vesturlöndum.
Ætlun Kínverja er að auka veru-
lega þann hluta þjóðarframleiðsl-
unnar, sem markaðsöflunum er
ætlað að skapa og skipta. Breyt-
ingarnar eru því allar í átt til
frjálsara hagkerfis, þar sem stefnt
er að minni afskiptum yfirvalda af
efnahagsstarfseminni.
Komið hefur verið á kerfi frjáls-
ra samninga um framleiðslumagn
og verð í stað fyrirskipana að ofan
um þau efni. Bezt þekkt í þessu
sambandi er svonefnt „ábyrgð-
arskipulag" í landbúnaðarframl-
eiðslunni. Það grundvallast á því
að ríkið gerir samning við hverja
framleiðslueiningu í landbúnaði
um framleiðslu á tilteknu magni,
sem framleiðandinn ber ábyrgð á
að skila gegn ákveðnu, umsömdu
verði. Umframframleiðslu getur
hann selt á frjálsum markaði á því
verði sem þar fæst sér og sínum til
hagsbóta. Áður tók ríkið nær alla
framleiðsluna á lágu verði, þannig
að það var ekki hagur framleið-
endanna að framleiða mikið. Jafn-
hliða þessu hefur búsetuskipan í
sveitum, þar sem 80% þjóðarinnar
býr, verið breytt og hinar risast-
óru „kommúnur" hlutaðar niður í
smærri einingar. Þessar breyt-
ingar hafa gefið góða raun og leitt
til mjög aukins og fjölbreyttara
framboðs á landbúnaðarvöru.
í iðnaðarframleiðslunni hefur
svigrúm til stjórnenda til að taka
sjálfstæðar ákvarðanir verið stór-
aukið og þeir jafnframt gerðir
ábyrgir fyrir fjárhagslegri af-
komu fyrirtækjanna. Útboð fara
nú fram í byggingarframkvæmdir,
þar sem boðið er fast verð í tiltek-
in verk. Lítil einkafyrirtæki hafa
verið heimiluð í verzlun og þjón-
ustugreinum. Tálmanir í sam-
göngum og flutningum milli hér-
aða hafa verið fjarlægðar. Við-
skipti við útlönd eru ekki lengur
miðstýrð frá Peking heldur hafa
einstök héruð og fyrirtæki númar
heimildir til viðskipta við önnur
Geir H. Haarde
„Og þær breytingar sem
sýnilegar eru á þeim
fimm árum sem liðu
milli þess sem ég var í
landinu bera vott um
mikinn árangur. AIls
staðar er gífurlega mik-
ið byggt og áberandi
mikið af stórhýsum.
Vestrænir bflar, mest
japanskir, hafa rutt
gömlu rússnesku farar-
tækjunum úr vegi.“
lönd. Yfirvöld sækjast eftir bein-
um fjárfestingum erlendra fyrir-
tækja á kínverskri grund og hafa
mörg stærstu og þekktustu fyrir-
tæki heims þegar hafið starfsemi
sína og önnur á leiðinni.
Skattlagningu fyrirtækja hefur
verið breytt í grundvallaratriðum.
Nú greiða ríkisfyrirtækin ekki
lengur allan sinn tekjuafgang
beint í ríkissjóð heldur greiða þau
aðeins hluta hans í skatt en geta
ráðstafað afgangnum eftir vild til
fjárfestinga eða bónusgreiðslna til
starfsfólks. Á sama hátt hafa hér-
aðs- og sveitarstjórnir fengið
meira sjálfstæði til að ákveða út-
gjöld sín. Skipulagi bankakerfis-
ins hefur og verið breytt.
Viljum gera fólkið ríkt
Stjórnvöld í Kína virðast ekki
hafa neitt allsherjarvegakort að
styðjast við á hinni nýju leið efna-
hagsumbóta. Þau fara fetið, fikra
sig áfram hægt og hægt, halda sig
við þær nýjungar sem gefast vel
en hætta við aðrar. Á hinn bóginn
er alveg skýrt í hvaða átt breyt-
ingarnar ganga.
Þær ganga allar í þá átt að hag-
nýta sér kosti markaðskerfisins
með því að ýta undir frjálsari
verðmyndun, draga úr miðstýring-
unni í atvinnulífinu og hvetja
menn til aukinnar hagkvæmni
með því að leyfa þeim sjálfum að
njóta hluta af ávöxtum hennar.
Hugtök eins og hagnaður, arð-
semi og hagsýni virðast vera lykil-
orð í Kína um þessar mundir. „Við
viljum gera fólkið í landinu ríkt,“
sagði einn frammámanna í efna-
hagsmálaráðuneytinu í Peking við
okkur. Hann útskýrði jafnframt
nauðsyn þess, að einstakir þátt-
takendur í efnahagslífinu bæru
i meiri ábyrgð á eigin störfum, nytu
þess sem vel væri gert, en gyldu
j þess sem miður færi. Til þess að
þeir væru færir um að bera þessa
ábyrgð, þyrftu þeir auðvitað að
hafa meiri áhrif á ákvarðanir
varðandi framleiðsluna og þau
störf sem henni tengjast.
Markmiðin sem Kínverjar hafa
sett sér eru háleit. Þeir hyggjast
fjórfalda þjóðarframleiðsluna á
tuttugu ára tímabili, frá 1980 til
2000. Um aldamót ætla þeir einnig
að vera búnir að komast fyrir
frekari fólksfjölgun í landinu, en
þá er gert ráð fyrir að í Kína búi
1.200 milljónir manna. Nú er talið
að í landinu búi u.þ.b. 1.040 millj-
ónir manna.
Áherzla er lögð á öran lífskjara-
bata almennings í stað uppbygg-
ingar þungaiðnaðar. Til þess að
gera þetta kleift hefur verið nauð-
synlegt að draga úr þætti fjárfest-
ingar og framleiðslu þungavarn-
ings ýmiss konar gögn þ.m.t. herg-
ögn. 1 staðinn hefur verið lögð
áherzla á aukið framboð neyzlu-
varnings.
Meiri áherzla er lögð á hag-
kvæmni og bætta nýtingu í fram-
leiðslunni. Af þeim sökum hefur
notkun hvatningarkerfa verið
aukin og ákvarðanir verið fluttar
frá stjórnvöldum til einstakra
fyrirtækja og framleiðenda.
Sú ákvörðun að auka utanrík-
isviðskipti Kínverja hefur fært
þeim mikinn ávinning, eins og
viðskipti milli landa gera raunar
alltaf. Þetta sést glöggt á þeim
fjölda innfluttra bíla og annars
slíks varnings, sem fyrir augu ber
í landinu. En stóraukinn innflutn-
ingur hefur ekki leitt til viðskipta-
halla eða greiðsluerfiðleika við út-
lönd, því útflutningur hefur sömu-
leiðis stórvaxið. Þannig hefur
gjaldeyrisvarasjóður Kínverja
farið vaxandi á síðustu árum og
erlendar skuldbindingar þeirra
eru enn litlar svo og greiðslubyrði
af erlendum lánum. Af þessum
sökum hafa Kínverjar gott láns-
traust á alþjóðavettvangi um
þessar mundir sem þeir hagnýta
sér þó í litlum mæli og af mikilli
varfærni.
UmtalsverÖur árangur
hefur þegar náðst
Þegar spurt er hvernig unnt sé
að samræma þær efnahagsum-
bætur, sem ég hef lýst og ganga út
á aukin markaðsviðskipti og meira
einkaframtak, þeim hugmyndum
sameignarskipulagsins, sem enn
eru að sjálfsögðu opinber hug-
myndafræði í Kína, yppta Kín-
verjarnir öxlum og setja upp
undrunarsvip. „Þið þessir vest-
rænu hagfræðingar hafið miklu
meiri áhyggjur af þessu en við.
Þetta er ekkert mál.“ Og síðan er
útskýrt að markaðir á ýmsum
sviðum, þ.m.t. í framleiðsluvörum
og aðföngum til framleiðslunnar,
eigi fullan rétt á sér. Jafnvel
einkaeignarréttur geti að vissu
marki átt heima í hinum nýja
kínverska sósíalisma.
Auðvitað er hér verið að skil-
greina hlutina upp á nýtt og kalla
þá öðrum nöfnum, en Kínverjum
er auðvitað frjálst að kalla ýmis
grundvallareinkenni markaðs-
skipulagsins sósíalisma ef þeim
sýnist svo. Við hin vitum betur.
En hver hefur árangurinn orðið
á þeim sex árum sem liðin eru frá
því hafizt var handa um efnahags-
umbætur í Kína?
Enginn vafi er á því að hann
hefur orðið mjög mikill. í Kína var
okkur tjáð að lífskjör smábænd-
anna hefðu batnað um 100% á
þessum tíma en afkoma manna í
borgum var sögð 60% betri. Þess-
ar tölur koma í aðalatriðum heim
og saman við aðrar heimildir,
enda verða prósenturnar háar,
þegar reiknað er frá lágum upp-
hafstölum.
Og þær breytingar sem sýni-
legar eru á þeim fimm árum sem
liðu milli þess sem ég var í landinu
bera vott um mikinn árangur. Alls
staðar er gífurlega mikið byggt og
áberandi mikið af stórhýsum.
Vestrænir bílar, mest japanskir,
hafa rutt gömlu rússnesku farar-
tækjunum úr vegi. Víða sjást
heimamenn vera að drösla heim
til sín nýtízkulegum heimilistækj-
um, sjónvörpum, ísskápum og
jafnvel píanóum. Sagt er að sala á
sjónvarpstækjum hafi aukizt um
50% á þessu ári og sala ísskápa
um 800%.
Hvar sem komið er reyna far-
andsalar, smákaupmenn og aðrir
slíkir að græða peninga á ferða-
mönnunum. Slíkt var harla sjald-
séð fyrir fimm árum.
Útimarkaðir Kínverja hafa
einnig náð varanlegri fótfestu, að
því er virðist, en þar selja smá-
bændur og handverksmenn afurð-
ir sínar bæjarbúum á verði, sem
að mestu leyti virðist stjórna sér
sjálft.
En kannski er það hugarfars-
breytingin sem er mest áberandi
og lýsir sér í því m.a. að formaður
Æskulýðssambands Kína stærir
sig af því, að nýjasti félagsskapur-
inn í sambandinu skuli vera félág
ungra kaupsýslumanna; að svína-
bóndinn grobbar hástöfum af því
að hafa margfaldað persónulegan
gróða sinn á skömmum tíma; að
ensku- og frönskukennsla í sjón-
varpi, sem er mikil og góð, gengur
út á að kenna fólki hugtök úr
verzlunar- og viðskiptafræðum,
hugtök eins og hámarksafköst,
jaðararðsemi, hagkvæmnisrann-
sókn og afborgunarskilmálar.
Ráðamenn í fyrirtækjum sem
við hittum í Kína sögðu mjög
opinskátt, að þeir vilji hafa sem
mest samstarf við erlend fyrir-
tæki og skilji vel að þau vilji hagn-
ast. „Það skiptir ekki máli hvaða
form er haft á samstarfi við út-
lendinga, bara ef báðir aðilar
hagnast á samstarfinu," var sagt
við okkur. Okkur var einnig sagt
fullum fetum, að það sem Kína
hefði sér helzt til framdráttar í
alþjóðlegri samkeppni væri hið
ódýra vinnuafl sem stórfyrirtækj-
um, sem þar hæfu starfsemi, byð-
ist.
Kínverjar hafa komið upp
nokkrum svokölluðum „sérstökum
efnahagssvæðum” (Special Econ-
omic Zones) við ströndina og kom-
um við til eins slíks í ferðinni. Þar
eru erlendum fyrirtækjum boðnir
fjárfestingarmöguleikar með ýms-
um fríðindum að því er varðar
skatta, tolla og annað er ráðið get-
ur úrslitum um hag nýrra fyrir-
tækja. Er þegar orðin mjög blóm-
leg starfsemi á þessum svæðum og
mest framleiddar vörur til út-
flutnings, en að hluta til einnig til
nota í Kína.
Fær hægri höndin
starfsfrið
fyrir þeirri vinstri?
En þótt allar þessar breytingar
séu umfangsmiklar og geti haft
víðtækar afleiðingar er samt mik-
ilvægt að missa ekki sjónar á því
grundvallaratriði að í Kína er enn
ríkisrekinn áætlunarbúskapur og
sameignarskipulag.
Það sem skiptir mestu máli að
mínum dómi er það, hvert verður
framhald þróunar undanfarinna
ára. í því sambandi vakna tvær
spurningar.
Hin fyrri er einfaldlega: Fær
þessi þróun að halda áfram? Með
öðrum orðum, mun þessi atburðarás
verða stöðvuð af pólitískum ástæð-
um vegna innri deilna meðal ráða-
manna í Kína? Fær hægri höndin
vinnufrið fyrir þeirri vinstri?
Þessi spurning er ofur eðlileg í
ljósi þeirra öfgakenndu stefnu-
breytinga, sem orðið hafa með
nokkuð reglulegu millibili í Kína
allt frá byltingunni 1949.
Það er ljóst, að ábyrgari menn í
landinu eru bæði varkárir við að
spá um framhaldið og á verði
gagnvart því að breytt verði um
stefnu á ný. Það er viðurkennt að
nokkur hluti forystumanna kín-
verska kommúnistaflokksins, þeir
sem taldir eru lengst til vinstri,
hefur aldrei sætt sig við þær
breytingar í frjálsræðisátt, sem
Deng hefur beitt sér fyrir. Þessi
hópur manna bíður auðvitað eftir
því að eitthvað fari úrskeiðis, að
Deng misstígi sig, svo þeir geti
hrifsað völdin og breytt um stefnu
á ný.
Það er þess vegna ekki bara með
tilvísun til efnahagsbreytinganna
sem áðurnefndur ráðamaður í
efnahagsráðuneytinu sagði við
okkur: „Við göngum á þunnum ís
og verðum að taka hvert skref
fram á við af mikilli varfærni."
Hann átti að sjálfsögðu einnig við
það, að afdrifaríkt gæti verið að
misstíga sig pólitískt á þessari
braut.
En einmitt vegna þessarar
hættu hefur Deng Hsiao Ping
kannski farið hraðar fram með
efnahagsumbæturnar en ella, ekki
sízt vegna þess að hann gerir sér
grein fyrir því, að hann sjálfur
hefur lítinn tíma fyrir sér, orðinn
81 árs að aldri, með langan og
litskrúðugan feril að baki.
Það er hins vegar nokkuð sam-
dóma álit þeirra Vesturlandabúa,
sem ég ræddi við í Kína, að Deng
væri nú búinn að koma ár sinni
það vel fyrir borð, bæði meðal al-
mennings, sem mjög hefur notið
góðs af umbótunum, og innan
flokks og stjórnkerfis, þar sem
hann hefur komið fylgismönnum
sínum vel fyrir, að erfitt yrði að
hverfa frá þeirri braut, sem hann
hefur markað.
Afturhvarf til fátæktarstefn-
unnar, sem áður var fylgt, er því
ólíklegt og getur auðvitað ekki
verið á dagskrá, ef Kínverjum er
alvara með þeim markmiðum, sem
þeir hafa sett sér varðandi hag-
vöxt til aldamóta.
Ég tel því að óhætt sé að svara
þessari spurningu með varfærnis-
Kosningarnar í Svíþjóð:
Frjálslyndi þjóðarflokk-
urinn styrkir stöðu sína
Sá flokkur sem fyrst og fremst
kennir sig við hina klassísku
frjálshyggju hér í Svíþjóð er Þjóð-
arflokkurinn (Folkpartiet) — í
daglegu tali eru fylgismenn hans
kallaðir hinir frjálslyndu. Þessi
flokkur hefur undanfarin ár átt
við vaxandi erfiðleika að stríða,
mikið fylgishrun og innri átök.
í siðustu kosningum fékk flokk-
urinn aðeins 5,9% atkvæða, en það
er lægsta hlutfall sem flokkurinn
hefur fengið í sögu sinni.
Þetta ástand hefur komið hvað
skýrast fram í sambandi við for-
ystuhlutverkið. Á minna en 10
árum hafa þrír ungir menn gegnt
formannshlutverkinu. Sá, sem nú
stendur við stjórnvölinn, heitir
Bengt Westerberg og er rétt um
fertugt. Hann var valinn haustið
1983 nokkuð óvænt því hann átti
ekki þá sæti á þingi og hafði nýlega
verið valinn í stjórn flokksins. Á
sínum stutta ferli sem flokksfor-
ingi hefur Westberg tekist að
sameina flokkinn sem nú virðist
standa einhuga að baki leiðtoga
sínum og ekki er nokkur vafi á því
að miklar vonir eru bundnar við
hann af flokksfélögum hans.
Harmsaga flokks
1 kosningunum árið 1976 fengu
borgaraflokkarnir þrír meirihluta
og mynduðu samstjórn. Formaður
Þjóðarflokksins var þá Per
Ahlmark sem varð atvinnumála-
ráðherra. Hann var einkar snjall
málafylgjumaður og sá af leið-
togum borgaraflokkanna sem
hafði í fullu tré við höfuðand-
stæðinginn Olof Palme á kosninga-
fundum og í umræðum í fjölmiðl-
um. Þarna var greinilega á ferð-
inni maður sem var líklegur til að
vinna flokknum mikið gagn.
Ahlmark varð hins vegar fljótt
leiður á atvinnumennskunni í
stjórnmálum og sætti sig ekki við
að gefa formannshlutverkinu allan
tíma sinn. Hann sagði af sér for-
mennskunni og þingsætinu einnig
til að geta gefið sig að fjölskyldu
sinni og áhugamálum.
Þá tók Ola Ullsten við og þar
með hefst sorgarsaga flokksins.
Sambúðin milli borgaraflokkanna
í stjórninni brást og Þjóðarflokk-
urinn tók einn að sér að mynda
stjórn sem sat í nokkra mánuði
fram að kosningum 1979. Flokkur-
Bengt Westerberg núverandi for-
maður.
Ola Ullsten, fyrrverandi formaður.
inn hafði þá aðeins 39 þingsæti af
350 og tók þar með á sig of mikla
ábyrgð, án þess að geta í raun og
veru komið í gegn sínum eigin
málum. í augum kjósenda varð
stefna flokksins óljós og það var í
raun erfitt að átta sig á því hvar
flokkurinn stóð miðað við hina
flokkana. Ullsten var að mörgu
leyti hallur undir sósíaldemókrata
og gat vel hugsað sér meiri sam-
vinnu við þá um einstök mál.
Þannig tók Þjóðarflokkurinn þátt
í breytingum á skattakerfinu
ásamt sósíaldemókrötum og gerði
við hann samkomulag sem sósíal-
demókratar hafa síðan brotið að
dómi frjálslyndra. Þetta varð ekki
til að auka hróður flokksins og
efla trú manna á sjálfstæðri stefnu
hans. Flokkurinn hefur jafnan lagt
áherslu á frjálshyggju og félags-
legt öryggi (socialliberalisma) og
mörkin milli hans og sósíalisma
voru ekki nógu ákveðin til þess að
hann gæti kynnt sig sem ábyrgan
borgaraflokk.
Forystan gagnrýnd
— endurskoöun
Eftir hinn mikla ósigur í kosn-
ingunum 1982 beindist gagnrýnin
aðallega að formanni flokksins og
leiðtogahæfileikar hans voru al-
varlega dregnir í efa. Ullsten var
að flestra dómi mjög hæfur stjórn-
málamaður, harðduglegur og vel
inni í mörgum málaflokkum. En
hann skorti átakanlega þá per-
sónutöfra sem leiðtogi þarf á að
halda til þess að styrkja áhrifavald
sitt inn á við og auka fylgið út á
við. f trássi við formanninn var
sérstök nefnd sett á laggirnar til
þess að leggja á ráðin um það hvað
bæri að gera. Framkvæmdastjóri
Volvo-fyrirtækjanna, Per Gyllen-
hammar, var valinn inn í stjórn
flokksins og lét hann mikið til sín
taka í þeirri endurskoðun sem
fram fór í kjölfar kosningaúrslit-
anna. Stefnuskrá flokksins var
endurskoðuð og tók nú greinilega
mið af nýlíberalismanum með
minni áherslu á hið félagslega og
meiri áherslu á frelsi markaðsafl-
anna. Þar kom að því að Ullsten
sá að staða hans var vonlaus. Hann
gafst upp þegar hann varð þess
var að hans eigin flokksmenn voru
farnir að forðast hann. Talið er
að Per Gyllenhammar og ýmsir
aðrir forystumenn flokksins hafi
áður verið búnir að gefa Ullsten
eitt ár til þess að snúa vörn í sókn.
Hann er nú sendiherra Svíþjóðar
í Kanada.
í klemmu milli hægri
og vinstri
Vandi Þjóðarflokksins er sá að
hann er lítill flokkur í klemmu
milli stærri flokkanna, til hægri
og vinstri, sem mest ber á í þessari
kosningabaráttu. Áður átti flokk-
urinn erfitt með að gera kjósend-
um grein fyrir sérstöðu sinni gagn-
vart sósíaldemókrötum, en nú er
það Móderataflokkurinn sem mest
talar um frelsi fyrirtækja og ein-
staklinga. Menn spyrja nú hver sé
raunverulegur munur á frjáls-
hyggju móderata og Frjálslynda
flokksins. Þetta er e.t.v. orsökin
fyrir því að Westerberg hefur sett
fram ákveðin mál sem flokkur
hans setji sem skilyrði fyrir þátt-
töku í borgaralegri stjórn ef borg-
legu jái, með þeim fyrirvörum,
sem hið lokaða stjórnkerfi í Kína
setur vitneskju erlendra manna
um það sem fram fer á hinu póli-
tíska sviði í landinu.
Hin spurningin er í raun og veru
fróðlegri og snýr um leið að al-
varlegri hliðum kínversks samfé-
lags. Hún er þessi: Mun hið aukna
efnahagslega frelsi í Kína fæða af
sér aukið pólitískt frelsi? Verður
e.t.v. hægt að tala um að „leiðin til
ánauðar" hafi verið gengin í öfuga
átt?
Auðvitað hljóta allir lýðræðis-
sinnar að vona að svo verði, þótt
um það viti enginn á þessari
stundu. En í trausti þess að svo
verði er það ekkert áhorfsmál
fyrir Vesturlandabúa, að leggja
þeirri viðleitni lið, sem birtist í
efnahagsstefnu núverandi vald-
hafa. Ánnað væri bæði skamm-
sýni og ábyrgðarleysi gagnvart
þeim fjórðungi mannkyns sem býr
í Kína.
En hitt er jafnljóst, aö Kínverj-
ar koma óhjákvæmilega að ör-
lagaríkum krossgötum í þessu efni
von bráðar, þvi auðvitað fær
markaðskerfið ekki staðizt til
lengdar án þess að einstaklingarn-
ir, sem innan þess starfa, hafi
frelsi til að taka nauðsynlegar
ákvarðanir um eigin hagi. En til
þess að svo megi verða þurfa þeir
á endanum að hafa pólitískt frelsi.
Þarna kann því að verða óþyrmi-
legur árekstur, því pólitískt frelsi
á vestræna vísu þekkja Kínverjar
hvorki úr eigin menningararfi né
pólitískum veruleika síðustu ára-
tuga.
En kjarni málsins er sá, að Kín-
verjar hafa tekið um það mark-
vissa ákvörðun, að beina sínum
miklu kröftum að því að bæta hag
síns eigin fólks. Og þeir hafa
endurskilgreint utanríkisstefnu
sína í þessu skyni og ákveðið að
fækka í hernum um eina milljón
manna, þar sem þeir telja þá bet-
ur komna í framleiðslunni.
Kínverski varautanríkisráð-
herrann, Qian Quichen, sem við
áttum viðræður við í Peking, sagði
ósköp hreinskilnislega við okkur,
þegar við spurðum um muninn a
utanríkisstefnunni nú og fyrir
fimm árum, að þeir greindu vand-
ann með öðrum hætti nú en þá.
Stríð væri nú ekki jafnóumflýjan-
legt og það hefði verið þá.
Eflaust væri friðvænlegra í
heiminum, ef fleiri þjóðir færu að
dæmi Kínverja og endurmætu við-
horf sín til alþjóðamála. Það væri
til að mynda gagnlegt ef Sov-
étríkin létu sér þetta fordæmi að
kenningu verða og sneru sér að því
meginyerkefni hvers ríkis að sjá
þegnum sínum sæmilega farborða
og drægju úr hergagnaframleiðsl-
unni í staðinn. Ráðabreytni Kin-
verja yrði þá að þessu leyti ekki til
einskis,
Höíundur er hngfrædingur og ad-
stoðarmaður fjármálaráðherra.
araflokkarnir fái meirihluta. Það
er m.a. réttur aldraðra til sérher-
bergis á elli- og hjúkrunarheimil-
um svo og aukin aðstoð við þróun-
arlöndin.
Málefnalegur
flokksleiötogi
Ræðustíll og framkoma Wester-
bergs í þessari kosningabaráttu er
önnur en formanna stóru flokk-
anna, Ulfs Adelsohns og Olofs
Palme. Hann er málefnalegur,
spilar ekki á tilfinningar eða for-
dóma hlustenda og forðast per-
sónulegar ásakanir. Þetta er lík-
legt til að styrkja traust manna á
honum og þeirri stefnu sem hann
er fulltrúi fyrir.
Stóra spurningin er sú hvort
persónutöfrar hans bíta á aðra en
eigin flokksmenn og þá sem þegar
hafa gert upp hug sinn. Hann þarf
að ná til þeirra sem enn eru
óákveðnir til þess að rétta við hag
flokksins — en þeir hafa aldrei
verið jafn margir og nú við þessar
kosningar.
Höfundur er fréttaritari Mbl. í
Lundi Svíþjóð.