Morgunblaðið - 13.09.1985, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 13. SEPTEMBER 1985
Opinbert fé og
heilbrigÖ skynsemi
Um framtíðarskipulag Kvikmyndasjóðs íslands
— eftir Þráin
Bertelsson
Mér þykir leitt ef örstutt út-
varpsviðtal við mig hefur orðið til
þess að móðga formann úthlutun-
arnefndar Kvikmyndasjóðs ís-
lands.
Ætlun mín var ekki að móðga
einn né neinn heldur var meining-
in að gagnrýna það stefnuleysi
sem einkennir stjórn Kvikmynda-
sjóðs. Reyndar er ég sjálfur hör-
undssár eins og flestir þegar gagn-
rýni er annars vegar, ekki síst
þegar ég er gagnrýndur fyrir
eitthvað sem ég ber enga ábyrgð á.
Þess vegna skil ég vel, að formað-
ur úthlutunarnefndar skuli taka
nærri sér gagnrýni á úthlutanir
Kvikmyndasjóðs, því að þótt hann
sé formaður þeirrar nefndar ber
honum engin skylda til að fara
eftir neinni stefnu eða fyrirmæl-
um við úthlutanir, ef undan eru
skilin þau lög sem gilda í landinu
um eflingu kvikmyndagerðar. Það
er að sjálfsögðu stjórn Kvik-
myndasjóðs íslands sem á að móta
stefnuna og það hefur hún ekki
gert, heldur afhent úthlutunar-
nefnd ráðstöfunarfé sjóðsins og
sagt henni að úthluta eins og
henni sýndist.
Þetta stefnuleysi finnst mér
vera kjánaskapur, hugsunarleysi
og leti og mér finnst að þeir fram-
sýnu stjórnmálamenn sem settu
lög um Kvikmyndasjóð, almenn-
ingur í landinu og síðast en ekki
síst kvikmyndagerðarmenn eigi
heimtingu á því að stjórn sjóðsins
taki sig saman i andlitinu og móti
skýra og skynsamlega stefnu til að
nýta sem best þá gersemi sem
Kvikmyndasjóður getur verið i
menningarlífi landsins.
Enginn gerir svo öllum líki utan
guð í himnaríki. Þetta hefur út-
hlutunarnefndin fengið að reyna,
enda segir formaður hennar, að
það sé „vandasamt verk og van-
þákklátt að úthluta svona styrkj-
um“. Þetta er laukrétt. Hins vegar
held ég að starfið væri vanda-
minna ef því fylgdu einhverjar
leiðbeiningar um hvernig standa
bæri að því. (Hitt er svo vafamál
hvort úthlutunarstarf getur nokk-
urn tímann orðið verulega þakk-
látt, því að mennirnir eru nú einu
sinni svo vanþakklátir að þeir
krossfestu sjálfan frelsarann.
Reyndar er ekki ástæðan til að
fjölyrða hér um þakklæti, en ég
held þó að kvikmyndagerðarmenn
kunni núverandi menntamála-
ráðherra og reyndar fleiri stjórn-
málamönnum kæra þökk og svo
öllum almenningi, og einhverjir
eru sennilega þakklátir úthlutun-
arnefndinni líka).
En lítum nú á kjarna málSins:
Höfuðvandamál íslenskra
kvikmyndagerðarmanna er lítill
markaður. Þjóðin er fámenn og
aðrar þjóðir ekki ginnkeyptar
fyrir því að hefja í stórum stíl inn-
flutning kvikmynda frá íslandi.
Þess vegna verðum við í svipinn að
miða innlenda kvikmyndagerð við
innanlandsmarkað — þótt ekkert
mæli gegn því að á Islandi geti
með tímanum risið upp einhver
angi alþjóðlegrar kvikmyndagerð-
ar, það er að segja kvikmynda-
framleiðsla sem miðar vöru sína
við alþjóðamarkað.
íslensk stjórnvöld hafa nú þeg-
ar gert tvennt til að bæta kvik-
myndagerðarmönnum upp smæð
markaðarins. í fyrsta lagi er inn-
lend kvikmyndagerð undanþegin
söluskatti — og sú undanþága er
kvikmyndagerðinni lífsspursmál,
ekki síður en Kvikmyndasjóður ís-
lands, sem er annar þátturinn í
stuðningi stjórnvalda við kvik-
myndagerðina.
Ýmsar leiðir eru til að reka
kvikmyndasjóði og ástæða til að
læra af reynslu annarra þegar
marka skal stefnu handa Kvik-
myndasjóði íslands.
í Skandinaviu og Vestur-Þýska-
landi hefur fengist nokkur reynsla
af því að láta úthlutunarnefndir
velja verkefni og úthluta síðan há-
um styrkjum til handrita/-
hugmynda sem falla í kramið hjá
nefndarmönnum. Oft er árangur-
inn af þessu kallaður ónefninu
„listrænar myndir" sem kemur list
ekkert við og er orðið samheiti
kvikmynda sem fáir nenna að sjá.
Þessi stefna hefur orðið til þess að
kvikmyndagerð í þessum löndum
hefur öðlast alþjóðlega frægð
fyrir deyfð og drunga, þó að fólkið
í löndunum sé hvorki leiðinlegra
né svartsýnna en annars staðar.
Kvikmyndagerðarmenn í þess-
um löndum hafa hætt að skrifa
handrit eftir sínu eigin höfði og
hafa snúið sér að því að setja sam-
an svartagallsraus handa úthlut-
unarnefndum. Áhorfandinn hefur
gleymst, þvi að það er ekki lengur
aðgangseyrir hans sem skiptir
máli, heldur skattpeningar hans,
sem hann ráðstafar ekki sjálfur,
heldur úthlutunarnefnd sem er
sannfærð um að skattborgarinn
hafi vondan smekk og heimtar að
kvikmyndagerðarmenn búi til
„listrænar myndir" til að betr-
umbæta aumingja skattborgar-
ann, sem auðvitað er hættur að
nenna í bíó. Og undir þessu rísa
ekki kvikmyndagerðarmennirnir
sem eru iðnaðarmenn og/eða
listamenn og kunna ekki að starfa
sem sálfræðingar eða þjóðfélags-
legir viðgerðarmenn.
Ég held meira að segja að nú-
verandi ástand við úthlutanir úr
Kvikmyndasjóði íslands sé skárra
en skandinavíska bölið. Handa-
hófsúthlutanir geta stundum lent
á réttum stað. Hins vegar ætti það
ekki að vera ofverkið okkar að
finna almennilegt kerfi.
Ég sting upp á því að Kvik-
myndasjóður starfi eftir þeirri
meginreglu að hann leggi fram
ákveðna prósentu af kostnaði við
þær kvikmyndir sem menn ætla
að gera — að því tilskildu að þeir
sem ætla að gera myndina taki
meirihluta áhættunnar með því að
leggja fram það fjármagn sem upp
á vantar.
Dæmi: Mynd kostar tíu milljón-
ir. Kvikmyndasjóður leggur fram
rúmar þrjár milljónir, og fram-
leiðendur myndarinnar rúmar sex
milljónir.
Séu til peningar í Kvikmynda-
sjóði umfram það sem þarf til að
fullnægja eftirspurn má þá auka
hlutdeild sjóðsins í framleiðslu-
kostnaði — en þó aldrei umfram
49%.
Um endurgreiðslu gildi einfald-
ar reglur: Standi kvikmynd ekki
undir sér sé fjárframlag sjóðsins
óafturkræft. Skili mynd hins veg-
ar hagnaði skipti Kvikmyndasjóð-
ur og framleiðendur með sér inn-
tektinni eftir að myndin hefur náð
„break-even“ í sömu hlutföllum og
myndin var styrkt uns framlag
Kvikmyndasjóðs er að fullu end-
urgreitt.
Dæmi: Kvikmynd kostar 9
milljónir. Kvikmyndasjóður legg-
ur frar.i 3 milljónir. Myndin geng-
ur vel og tekur inn 12 milljónir
nettó. Fyrstu 9 milljónirnar renna
til framleiðenda, en af næstu 3
fær Kvikmyndasjóður 30% eða
900 þúsund. Framleiðandinn fær
2,1 milljón. Kvikmyndasjóður fær
hluta styrksins endurgreiddan og
getur notað sömu peninga til að
styrkja fleiri myndir. Framleið-
andinn hagnast og getur sannað
fyrir bönkum og lánastofnunum
að kvikmyndagerð geti verið arð-
bær og leggur út í gerð fleiri kvik-
mynda.
Raunsærra dæmi: Kvikmynd
kostar 10 milljónir. Kvikmynda-
sjóður leggur fram 3,5 milljónir og
framleiðandinn 6,5 milljónir.
Nettóinntekt er 4 milljónir. Fram-
leiðandinn tapar 2,5 milljónum og
kemst að þeirri niðurstöðu, að
hann verði að gera ódýrari myndir
í framtíðinni ef markhópur hans
er svona litill, eða gera kvikmynd-
ir sem komi inn á áhugasvið
stærra hóps.
Kvikmyndasjóður ætti aldrei að
fá hlutdeild í ágóða umfram sitt
Ný vörumerki fataverksmiðjunnar Heklu:
Hugmyndasamkeppni meðal almennings
Skilafrestur rennur út 15. september
Fataverksmiðjan Hekla á Akur-
eyri gengst um þessar mundir fyrir
hugmyndasamkeppni um vöru-
merki á framleiðsluvörur verk-
smiðjunnar og er öllum heimil
þátttaka. Skilafrestur rennur út
sunnudaginn 15. september.
Þriggja manna dómnefnd, sem
í eiga sæti Sigurður Hannesson
sölustjóri fatadeildar SÍS, Guð-
mundur Jónsson auglýsingastjóri
SÍS og Sigurður G. Tómasson ís-
lenskufræðingur, munu fara yfir
allar tillögur sem berast og velja
þrjár þær bestu. Verðlaun verða
sem hér segir: 1. verðlaun kr.
4Ó.000. 2. verðlaun kr. 20.000 og 3.
v^rðlaun kr. 10.000. Réttur er
áskilinn til að nota og útfæra þau
merki sem valin verða og einnig
er áskilinn réttur til að hafna öll-
um tillögunum. Farið verður með
allar tillögur sem trúnaðarmál og
þeim sem ekki verða valdar verður
skilað til höfundanna. Stefnt er
að því að dómnefndin ljúki störfum
um næstu mánaðamót og verða
niðurstöður þá kynntar opinber-
lega.
Að sögn Sigurðar Hannessonar
sölustjóra hefur SÍS rekið verk-
smiðjuna Heklu frá árinu 1948.
Verksmiðjan framleiðir fjöl-
breyttan fatnað og má þar nefna
úlpur og kuldajakka, buxur,
íþróttagalla, peysur, sokka og
vinnufatnað af ýmsu tagi. Meðal
vörumerkja sem notuð hafa verið
undanfarin ár eru ACT og
DUFFY’S.
Sigurður sagði að í kjölfar þeirr-
ar miklu umræðu sem verið hefði
í þjóðfélaginu að undanförnu um
vörumerki hefði verið ákveðið að
leita til almennings með það fyrir
augum að virkja hið auðuga
ímyndunarafl fólks í þessu skyni.
Sigurður sagði að hverskonar
merki kæmu til greina bæði mynd-
ir og orð. Síðar yrði ákveðið hvort
eitt merki yrði valið á allar vörur
verksmiðjunnar eða hvort þau
yrðu notuð hvert á sinn vöruflokk.
Sigurður gat þess að lokum að
undirtektir almennings lofuðu
mjög góðu og hefðu þegar mörg
umslög með tillögum borist til
nefndarinnar. „Það verður því
spennandi fyrir dómnefndina að
opna umslögin og fara yfir hug-
myndirnar í næstu viku,“ sagði
Sigurður Hannesson að lokum.
Þráinn Bertelsson
„Ég sting upp á því að
Kvikmyndasjóður starfi
eftir þeirri meginreglu
að hann leggi fram
ákveðna prósentu af
kostnaði við þær kvik-
myndir sem menn ætla
að gera — að því til-
skildu að þeir sem ætla
að gera myndina taki
meirihluta áhættunnar
með því að leggja fram
það fjármagn sem upp á
vantar.“
framlag, því að tilgangur sjóðsins
er sá að vera kvikmyndagerðinni
til styrktar en ekki að hagnast á
henni. Ábatavon framleiðandans
er þá helst fólgin í því að myndin
skili inn peningum umfram hans
upphaflega framlag og styrkur
Kvikmyndasjóðs kemur þeim
möguleika inn í dæmið. Verði
hagnaðurinn sæmilegur tekur
hann að skiptast milli Kvik-
myndasjóðs og framleiðanda.
Skattgreiðendur styrkja ekki
kvikmyndir nema um ákveðið
hlutfall kostnaðar. Vilji þeir
styrkja þær meira fara þeir ein-
faldlega og kaupa sér aðgöngu-
miða.
Þetta kerfi er lýðræðislegt og
laust við miðstýringu fárra útval-
inna aðila. Hins vegar byggist það
á framboði og eftirspurn að miklu
leyti. Og vissulega fer slíkur kap-
ítalismi fyrir brjóstið á mörgum.
En kostur þess er sá að það tekur
mið af því hagkerfi sem við búum
við, hvort sem okkur Iíkar það
hagkerfi betur eða verr — og auk-
ið raunsæi ætti ekki að skaða
okkur.
Ekki er hætta á því að kvik-
myndaframleiðsla aukist við þetta
umfram það sem markaðurinn
þolir, a.m.k. ekki meðan framleið-
endur sitja uppi með meira en
helming áhættunnar á þessum
dvergvaxna markaði.
Segja má með fullum rétti að
þetta kerfi nýtist best þeim
kvikmyndum sem ætlaðar eru
fyrir stóran áhorfendahóp. En þá
er þess að gæta að slíkt er eðli
kvikmynda. Það er þó huggun
harmi gegn að núorðið er hægt að
búa til lifandi myndir í tilrauna-
skyni handa örsmáum hópum með
minni tilkostnaði en nokkru sinni
fyrr og kemur þar til þróun
myndbanda. Útbúnaður til slíkrar
vinnslu kostar á annaðhundrað
þúsund, þegar útbúnaður til
kvikmyndagerðar hleypur á millj-
ónum. Enda tíðkast orðið í hinum
smæstu byggðarlögum að taka
upp merkisatburði á myndbönd til
sýninga í heimahúsum.
Tillaga mín er sem sé sú að
Kvikmyndasjóður taki að sér að
fjármagna íslenskar kvikmyndir
með ákveðnu fjárframlagi sem sé
fastur prósentuhluti af heildar-
kostnaði myndarinnar á móti fjár-
framlagi framleiðenda án tillits
til flokkunar mynda í óljósa hópa
eins og „listræn", „ólistræn",
„tragísk”, „kómísk“ og þar fram
eftir götunum.
Ennfremur er nauðsynlegt að
hafa ákveðna stefnu þegar um er
að ræða kvikmyndagerð sem fjár-
mögnuð er í samvinnu við erlenda
aðila. Þar væri sanngjarnast að
fylgja áfram sömu reglu: Meta
framlag hinna innlendu aðila og
leggja fram hið fasta prósentu-
hlutfall á móti. Auk þessa þarf að
hafa í huga að íslenskir kvik-
myndagerðarmenn starfi við slík-
ar myndir að minnsta kosti í hlut-
falli við hina innlendu fjármögn-
un.
Óviðunandi er að Kvikmynda-
sjóður úthluti aðeins einu sinni á
ári eða í besta falli tvisvar (eins og
komið hefur fyrir mest vegna
tregðu fjármálaráðuneytisins).
Ennfremur er það óskynsamlegt í
litlu landi að leggja þá ábyrgð á
sömu þremenningana að úthluta
öllu fjármagni Kvikmyndasjóðs.
Rétt væri að láta tvær nefndir
hverju sinni skipta með sér
ábyrgðinni og fyrirbyggja þannig
að persónulegir straumar geti
komið við sögu þegar úthlutað er.
Einnig væri þá rétt að skipta um
menn í úhlutunarnefndunum ann-
að hvert ár.
Það mætti hugsa sér að nefnd-
irnar skiptu með sér verkum
þannig að Nefnd A sæi um úthlut-
un 1. janúar, Nefnd B 1. mars,
Nefnd A 1. maí, Nefnd B 1. júlí,
Nefnd A 1. september og Nefnd B
1. nóvember. Þeir sem ekki fengju
fyrirgreiðslu hjá Nefnd A gætu
sótt um hjá Nefnd B, en að sjálf-
sögðu kæmi ekki til greina að báð-
ar nefndirnar úthlutuðu til sama
verkefnis.
Um kynningarstyrki er það að
segja að úthlutun þeirra til þessa
hefur verið hörmulega ómarkviss.
Einfalt væri að hver bíómynd
fengi til dæmis 500 þúsund krónur
við frumsýningu til að aðstoða
framleiðendur til markaðsöflunar
erlendis. Kynningarstyrkur fyrir
60 mínútna heimildarmynd gæti
til dæmis verið 200 þúsund krónur
eða eftir umfangi verksins. öflug
aðstoð Kvikmyndasjóðs við dreif-
ingu og markaðsöflun fælist þó
fyrst og fremst i því að gefa út
kynningarrit, afla sambanda og
reka upplýsingamiðstöð.
Verkefni Kvikmyndasjóðs eru
óþrjótandi. En mikilvægast er þó
að móta einhverja stefnu svo að
því fjármagni sem ætlað er að efla
íslenska kvikmyndagerð verði
komið til kvikmyndagerðarmanna
samkvæmt einhverju skynsam-
legu kerfi í stað þess að spreða út
peningum stefnulaust. Það þarf að
móta stefnu, það þarf að prófa
stefnuna og það þarf að endur-
skoða hana nákvæmlega frá ári til
árs.
Það er ekki tilgangur minn með
þessum skrifum að fara fram á
sérstaka fyrirgreiðslu hjá Kvik-
myndasjóði íslands — heldur
þvert á móti. Ég vil beiðast undan
þeirri sérstöðu sem er fólgin í því
að kvikmyndir frá Nýju lífi skuli
ævinlega hljóta lægri styrki en
aðrar bíómyndir sem hér eru
framleiddar og teljast til leikinna
kvikmynda. Sömuleiðis vil ég
losna við þá sérstöðu Nýs lífs að
kvikmyndir fyrirtækisins skuli
útilokaðar frá kynningarstyrkjum
sem aðrir framleiðendur eiga
sjálfsagðan aðgang að.
Kvikmyndasjóður Islands er
ekki ætlaður til að mismuna ís-
lenskum kvikmyndagerðarmönn-
um heldur til að efla kvik-
myndagerð í landinu handa þeim
almenningi sem borgar í sjóðinn.
Að lokum vil ég biðja stjórn
Kvikmyndasjóðs að kíkja í bréfa-
möppuna sína og athuga þar bréf
frá mér dagsett 20. janúar og 26.
febrúar sl. og ganga þar með úr
skugga um að fullyrðingar for-
manns úthlutunarnefndar um aö
Nýtt líf hafi ekki átt umsókn hjá
sjóðnum og þess vegna ekki komið
til greina við fyrri úthlutun eru á
misskilningi byggðar.
Ennfremur vil ég taka fram, að
ég ætlast engan veginn til þess að
þessar hugmyndir mínar um
stefnumörkun fyrir Kvikmynda-
sjóð íslands séu gleyptar með
haus og hala, heldur vonast ég til
þess að þær geti orðið upphaf
löngu tímabærrar umræðu.
Með þökk fyrir birtinguna,
Þráinn Bertelsson.
Höfundur er leikstjóri og kvik-
myndaframleiAandi