Morgunblaðið - 15.11.1985, Blaðsíða 12

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR15. NÓVEMBER1985
Athafnasaga
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Karvel Ögmunds-soii: Sjómannsævi.
III. bindi. Órn og Örlygur hf. Reykja-
vík, 1985.
Karvel Ögmundsson fór það sem
maður getur kallað eðlilega leið
frá árinni að skrifborðinu. »Sjó-
mannsævi* kallar hann endur-
minningar sínar. Það er réttnefni.
Hann ólst upp við sjó og stundaði
sjó. Og flestöll hafa störf hans
verið sónum tengd. Hann byrjaði
með árina. Síðan kom vélin. Því
lýsir hann í þessari bók. Menn
fengu vélar í árabátana. Það var
framtíðin. En tilhlökkunin var
strax kvíða blandin. Handaflið
brást mönnum sjaldan. Sama máli
gegndi um seglið. Vélin gat hins
vegar brugðist þegar verst gegndi.
Áraskipin gömlu voru ekki byggð
fyrir vélina, »þau þoldu ekki vélar-
aflið*. Karvel er Snæfellingur að
uppruna, ólst upp á Hellissandi.
Og þaðan stundaði hann sjóinn
framan af ævi. Þar kvæntist hann.
Klukkan þrjú á brúðkaupsnóttina
vaknaði hann við »það að komið
er austan stórviðri, og þegar ég llt
út sé ég að fjórir af hásetum
mínum koma heim að húsinu og
segja að stýrimaður hafi sent þá
í land, því vélin sé biluð, hún fari
ekki í gang og það vanti til viðgerð-
ar borvél og stálbora.« Sjómennsk-
an bauð ekki upp á værðarlíf á
þeim árum, fremur en líklega
nokkru sinni, ekki einu sinni á
brúðkaupsnóttina.
Svo gerist það að Karvel tekur
sig upp frá Hellissandi og flyst
með útgerð sína til Innri-Njarðvík-
ur. »Um annað var ekki að ræða,«
segir hann. í Njarðvíkunum átti
síðan eftir að verða starfsvett-
vangur hans. I vitund almennings
er nafn hans órjúfanlega tengt
þeim stöðum. í Njarðvíkunum tók
hann að sinna félagsmálum ýmiss
konar, bæði fyrir sveitarfélag sitt
og eins á víðtækari vettvangi. Sem
sjálfstæðismaður hafði hann lang-
varandi kynni af ólafi Thors, þing-
manni kjördæmisins. Lýsing hans
á ólafi er skemmtileg og mjög í
samræmi við það sem aðrir hafa
lýst honum. Eitt sinn heyrði Kar-
vel það haft eftir ólafi að hann
kysi Karvel helst sem eftirmann
sinn á þingi. Ekki varð það. Og
ekki er sú saga rakin gerr.
En Karvel starfaði með fleirum
Karvel Ögmundsson
en flokksbræðrum einum. Hann
var líka stofnandi Olíufélagsins
með Vilhjálmi Þór og fleiri góðum
mönnum. Einnig stóð hann að
stofnun Samvinnutrygginga. Kar-
vel hefur aldrei lokað sig inni i
flokki.
Sýnu mest mun þó hafa reynt á
Karvel í sveitastjórnarmálunum.
Upphaflega voru Njarðvíkur í
sveitarfélagi með Keflavík og telur
Karvel að þær hafi verið afskiptar
í því samfélagi vegna smæðar.
Árið 1938 var Karvel kosinn í
sveitarstjórn og var þess þá ekki
langt að bíða að spurningar tækju
að dynja á honum: »Hvenær fáum
við raflýsingu eins og Keflvíking-
ar? Hvenær fáum við almennileg-
an veg í gegnum plássið svo við
þurfum ekki að elta rútubílana upp
að þjóðvegi þegar við förum til
Reykjavíkur? Hvenær getum við
hætt að ramba með vatnsfötur
gegnum allt plássið? Og hvenær
fáum við skóla hér í Njarðvík fyrir
börn okkar eins og Keflvíkingar
hafa haft r.m langan aldur? Og
hvenær veróur byrjað á lendingar-
bótum og hafnargarði?* — Spurn-
ingar þessar eru tilfærðar hér
vegna þess að þær segja langa
sögu. Þótt Karvel hefði siglt marg-
an krappan sjó reyndist nú ekki
síður vandasamt að þræða skerj-
ótta leið á milli stjórnvalda og
fjármálastofnana. Áfallalaust
gekk sú sigling og hlaut Karvel oft
hagstæðari byrr ená horfðist í
fyrstu.
En vegna umsvifa þessara
kynntist Karvel fjölda manna og
hefur þá vafalaust notið þess að
hann var enginn strangtrúarmað-
ur í pólitík.
Fáir eru nú lífs sem þekkja
munu jafn vel og Karvel Ög-
mundsson alla þætti sjósóknar og
útgerðar hérlendis á þessari öld,
allt frá vinnubrögðum á áraskip-
um í byrjun aldarinnar til út-
gerðarstjórnunar eftir að þessi
atvinnuvegur tók á sig nokkurs
konar stóriðjusnið. En sjómennsk-
an felur í sér fleira en athafnir í
brú og á þilfari. Sjósókn við ís-
landsstrendur hefur alltaf verið
hættuleg. Og árangurinn byggist
í og með á heppni. Þess háttar
hvetur mann til að rýna út fyrir
hið augsýnilega. »Ég var mjög
berdreyminn og hef verið það allt
til þessa dags,« segir Karvel.
Nokkur dæmi þess koma fram í
bókinni. Alkunna er hversu sjó-
mönnum er illa við að dreyma
fyrirgang í kvenfólki þó þeim
kunni að vera konur kærar að öðru
leyti. Karvel segir líka frá hversu
sjá mátti og heyra á sjómönnum
hvort þá hafði dreymt vel eða illa,
enda þótt þeir flíkuðu ekki því sem
þá hafði dreymt.
Eins og fyrr segir eru mannlýs-
ingar margar í þessari bók. Ýms-
um kann að finnast sem þær séu
of einhliða bjartar, skuggana
vanti. Og satt er það, þetta er saga
af átökum við náttúruöfl — en
friðsamlegri sambúð við menn. Að
því leyti líkjast endurminningar
Karvels guðspjöllunum þar sem
enginn er bardaginn. En þjóðhátta
og þjóðlífslýsing er hér bæði
margvísleg og merkileg. Ævisaga
Karvels Ogmundssonar er því,
þegar öllu er á botninn hvolft,
meiri sagnfræði en afþreyingar-
bókmenntir. Hún er sjómanna-
skóli fortíðarinnar og vafalaust
einnig stórfróðleg fyrir þá sem
stjórna útgerð nú á dögum.
Nafnaskrá fylgir (yfir manna-
nöfn), einnig bátaskrá. Þá er í
bókinni sægur mynda af fólki sem
við sögu kemur.
Glöggt gestsauga
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
P.E. Kristian Kálund: íslenzkir sögu-
staðir. II. Þýð. Haraldur Matthías-
son. 221. bls. Örn og Örlygur hf.
1985.
Haustið 1872 kom Kristian Ká-
lund hingað til lands. Hann var
þá á besta aldri, tæplega þrítugur,
og vel lesinn í íslenskum fræðum.
Erindi hans hingað var að athuga
íslenska sögustaði. Hann dvaldist
hér í tvö ár, ferðaðist um landið á
sumrin og hélt dagbók. í Kaup-
mannahöfn skrifaði hann svo rit
sitt hið mikla sem kom út fáeinum
árum síðar og nú fyrst er verið að
gefa út á íslensku. Þótt áherslan
í riti Kálunds beinist mest að ís-
lenskum sögustöðum er ritið frem-
ur alhliða landlýsing og svo vel
samið sem slíkt að það stendur enn
vel fyrir sinu, röskum hundrað
árum síðar.
Kálund var réttur maður til að
skrifa rétta bók á réttum tíma.
Hann kom hingað á heppilegasta
andartaki. Áhugi á fræðum þeim,
sem hann hafði kjörið sér, var víða
mikill. íslendingar voru almennt
vel upplýstir um söguleg efni og
gátu leiðbeint honum. Árferði var
hér sæmilegt — og miklu beta en
næsta áratug á eftir. Síðasta árið,
sem Kálund dvaldist hér, lét kon-
ungur í fyrsta skipti svo lítið að
stíga fæti á þetta land sitt og færði
þjóðinni stjórnarskrá. Þá var jafn-
framt strikað yfir liðna tímann
með því að taka upp krónur og
aura í staðinn fyrir spesíur, dali
og skildinga. Kálund mun því hafa
hitt hér fyrir tiltölulega bjartsýna
þjóð. Þótt okkur, sem nú lifum,
þyki ekki mikið til um framfarim-
ar á nítjándu öld, voru þær samt
vel sýnilegar þeim sem þá lifðu.
Kálund sýnist líka hafa unað sér
hér vel. Og árangurinn af ferðum
hans var undraverður. Hann hefur
verið bæði duglegur og kjarkmikill
ferðamaður. Og hann hefur verið
flestum betur til þess fær að setja
sig inn í íslenskar aðstæður og
islenskan hugsunarhátt.
Ferðamaður mátti þá ekki vera
kresinn né gjarnt að klígja við mat
og híbýlum. Sætti hann sig við
allt slíkt hlaut honum hins vegar
að koma hér margt á óvart, t.d.
söguþekking og almenn menntun
fólks sem annars bjó við bág kjör.
í þessu öðru bindi er fjallað um
Vestfirðingafjórðung, það er að
segja Mýrasýslu til Strandasýslu
að báðum meðtöldum. Kálund
skiptir bókinni í kafla eftir sýslum
og er það í fyllsta máta eðlilegt.
Sýslan var ekki aðeins lögsagnar-
umdæmi og kjördæmi. Hún var
Kristian Kálund
líka þess háttar söguleg eining sem
átti sér lengsta og sterkasta hefð
í íslensku stjórnkerfi, og að nokkru
leyti i íslenskri menningu. Með
kaflaheitunum tilgreinir Kálund
ibúafjölda hverrar sýslu. Þegar
hann fer hér um er þegar hafin
sú tilfærsla byggðarinnar á
landinu sem siðan hefur haldið
áfram jafnt og þétt. Þá eru t.d.
7.300 i Gullbringu- og Kjósarsýslu,
en aðeins 1.700 i Strandasýslu.
Kálund skrifar misjafnlega mikið
og ýtarlega um sýslurnar. Hefur
það farið eftir fjölda sögustaða,
en einnig eftir aðstæðum til ferða
og skoðunar. Til að mynda skrifar
hann 32 síður um Dalasýslu, enda
sögufræg, en aðeins 11 síður um
Strandasýslu. Hann hefur verið
vel lesinn i fornritunum, ekki hvað
síst í íslendinga sögunum. Víða
endursegir hann smákafla úr þeim
þar sem hann telur nauðsyn krefja
vegna lýsingar á sögustöðum. Oft
finnur hann það sem hann leitar
að. Annars staðar getur hann þess
að örnefni muni hafa breyst ef
sögunöfn koma ekki heim við
samtímaheiti.
Sérstaklega getur Kálund þess
ef eitthvað horfir einhvers staðar
til framfara. Til dæmis áttar hann
sig vel á því að um þetta leyti er
þéttbýlismyndun að hefjast á ís-
landi. Og hann hefur verið fljótur
að skilja hvað því olli að ein jörð
var betri en önnur til búskapar.
Furðu má gegna hversu oft
Kálund talar um vegi, góða eða
vonda. Ófróður gæti ætlað að þá
þegar hefði verið búið að leggja
hér vegi um allar sveitir og héraða
mlli. En raunar voru fjölfarnar
leiðir þá kallaðar vegir þótt ekki
væri annað en mismunandi greini-
legir troðningar.
Ekki er mér fullkunnugt um
hvernig Danir tóku riti Kálunds
þegar það kom út á dönsku á árun-
um 1877—82. Hitt er merkilegra
að þýðing þess og útgáfa á íslensku
skuli nú þykja talsverður viðburð-
ur. Þótt Kálund væri ekki á undan
sinni samtíð var hann svo glöggur
að margar athuganir hans standa
í fullu gildi enn í dag.
Sú magnað-
asta til
þessa
Hljómplötur
Siguröur Sverrisson
Iron Maiden
Live after Death
EMI/Fálkinn
Eftir að hafa hlustað á þessa
tvöföldu tónleikaplötu Iron Maid-
en er mér sannarlega til efs að
nokkur þungarokkssveit hafi gert
betur á tónleikum. Það er alveg
sama hvar á er litið; söngur, hljóð-
færaleikur, stemmning og upp-
taka, allt er þetta skothelt. Söngur
Dickinson í raun magnaður, ekki
hvað síst í ljósi þess að plöturnar
voru að mestu teknar upp í Long
Beach Arena á miðri tónleikaferð
flokksins, en í henni léku strákarn-
ir á 191 tónleikum á 300 dögum í
24 löndum. Geri aðrir betur.
Platan (plöturnar væri kannski
nær að segja) hefst á broti úr
ræðu Winston Churchill, fyrrum
forsætisráðherra Breta, frá í fyrri
heimsstyrjöldinni þar sem hann
lýsir því yfir að Bretar muni berj-
ast til síðasta blóðdropa við varnir
eyjunnar sinnar. Rakleitt í kjölfar-
ið fylgir svo lagið Aces High, sem
samið er til heiðurs orrustuflug-
mönnum Breta frá í síðari heims-
styrjöldinni. Síðan rekur hvert
lagið annað og hápunkturinn á
hliðunum fjórum er tvímælalaust
á lokahliðinni, sem tekin er upp á
„heimavelli" Iron Maiden, Hamm-
ersmith Odeon í London. Eitt
hundrað mínútna tónleikakeyrslu
lýkur á laginu Phantom of the
Opera, frábær endir á frábærri
tónleikaplötu.
Á Live after Death er að finna
öll bestu lög Iron Maiden til þessa
af plötunum Iron Maiden, Killers,
Number of the Beast, Piece of
Mind og Powerslave. Þegar laga-
valið er jafn vel heppnað og á Live
after Death er útkoman ekkert
minna en mögnuð. Ég hafði þau
orð um tvöfalda tónleikaplötu
Scorpions, sem kom út fyrr á þessu
ári, að hún væri rafmögnuð. Live
after Death slær henni rækilega
við og er í mínum huga magnað-
asta tónleikaplata þungarokks-
sveitar fram til þessa dags.
Hrífandi söngdúettar
Hljómplötur
Árni Johnsen
Ef menn vilja lengja sumar-
stemmninguna þessa köldu daga
sem hafa vaðið um landið að
undanförnu þá er borðleggjandi-
að festa sér nýútkomna hljóm-
plötu sem ber nafnið söngdúett-
ar. Þar eru á ferð félagarnir
Bjarni Lárentínusson tenór og
Njáll Þorgeirsson bariton frá
Stykkishólmi, en undirleikari
þeirra félaga er Jóhanna Guð-
mundsdóttir. Þessi hljómplata
er logandi fjörug og skemmtileg
eins og einn gamall söngkennari
minn úr Kennaraskólanum hefði
orðað það.
Það er eins og þeir Bjarni og
Njáll hafi verið smíðaðir til þess
að syngja saman hið skemmti-
lega lagaval sem Söngdúettarnir
búa yfir og við fágaðan en fjörug-
an undirleik Jóhönnu nýtur söng-
ur þeirra félaga sín eins og
blómailmur í haga. Þarna eru
m.a. á ferðinni lög eftir Kalda-
lóns, Sjöberg, Sigfús Halldórs-
son, Brahms, Hinrik Finnsson,
Eyþór Stefánsson, Lehár, Inga
T. Lár. og Emil Thoroddsen og
ætti nú eitthvað að vera við allra
hæfi eftir slíka upptalningu.
Meðal ljóðanna eru Svana-
söngur á heiði eftir Steingrím,
Þú komst 1 hlaðið eftir Davíð,
Játning Tómasar, í fyrsta sinn ég
sá þig í þýðingu Magnúsar Ás-
geirssonar, Kveðja Árna Helga-
sonar frá Stykkishólmi, Lausn-
arorð Friðriks A. Friðrikssonar,
Mánaskin Helga Konráðssonar,
Við ána eftir Friðjón Þórðarson
alþingismann, Hríslan og lækur-
inn eftir Pál ólafsson og Vöggu-
kvæði Jóns Thoroddsens.
Þeir félagar Bjarni og Njáll
hafa sungið saman í áraraðir, en
Söngdúettarnir eru fyrsta hljóm-
platan sem kemur út með þeim.
Eru þeir þó kunnir víða um land
af söng sínum á skemmtunum
og öðrum mannamótum. Halldór
Víkingsson tók plötuna upp en
útgefandi er Fermata og Fálkinn
annast dreifingu.
Það er stemmning í þessari
plötu og hún er hrífandi. Það fer
ekkert á milli mála að þarna eru
svo sannarlega á ferðinni gömlu
góðu, lögin og það má vera djúpt
sokkinn maður sem ekki lætur
þá félaga bera sig burt, a.m.k.
um stund frá dagsins þrefi og
baráttu. Þá eru söngdúettarnir
dæmigerð plata um eina af þeirri
gerð þar sem fólk fer ósjálfrátt
að syngja með. Ef ríkisfjölmiðl-
arnir ræktuðu meira en gert er
garðinn þar sem sungið er á ís-
lensku þá værum við ugglaust
ekki að berjast eins gegn alls
kyns erlendum slettum í íslensku
máli og það er vonandi að söngur
þeirra Bjarna og Njáls eigi eftir
að heyrast sem oftast á öldum
ljósvakans. Tríóið Bjarni, Njáll
og Jóhanna sem er tónlistar-
kennari og kórstjóri, gefur með
sanni frá sér birtu og yl, angur-
blíðan söng og leik. Haldið áfram
Hólmarar.