Morgunblaðið - 28.11.1985, Síða 16

16
MORGUNBLADIÐ, FIMMTUDAGUR 28. NÓVEMBER 1985
Henrik Sv. Björnsson
frv. sendiherra - Minning
Henrik Sv. Björnsson lét af
störfum í utanríkisþjónustu ís-
lands fyrir réttu ári vegna aldurs
nýorðinn sjötugur. Hann réðst
fyrst til utanríkisráðuneytis Dan-
merkur 1939, þegar Danir fóru með
utanríkismál okkar, en gerðist
síðar aðstoðarmaður föður síns,
Sveins Björnssonar, sendiherra
íslands í Danmörku, og kom með
honum til fslands í upphafi seinni
heimsstyrjaldarinnar, þegar
Sveinn Björnsson varð ráðunautur
ríkisstjórnar og tók síðar við starfi
ríkisstjóra. Henrik Sv. Björnsson
átti þannig 46 ára feril í utanríkis-
þjónustu að baki, þegar hann lét
af störfum.
Þá samdist svo um með okkur
að unnt væri að kveðja hann áfram
til ráðagerða og sérstakra starfa
í utanríkisþjónustunni þegar svo
bæri við. Töldum við í ráðuneytinu
að því styrk að geta til hans leitað
sökum þekkingar hans, reynslu og
öruggrar dómgreindar.
Við höfðum einmitt notfært
okkur af þessu nú fyrir tæpum 3
vikum þegar yfirmenn í ráðuneyt-
inu fóru yfir frumdrög húsameist-
ara ríkisins að byggingu fyrir
ráðuneytið. Þá var Henrik fullur
áhuga og lagði gott til mála eins
og hans var ætíð von og vísa, en
aðeins 2 dögum síðar veiktist hann
alvarlega og komst ekki til meðvit-
undar eftir það.
Að Henrik Sv. Björnssyni er
mikill söknuður. Við höfðum von-
ast til að njóta samveru og góðra
ráða hans lengi enn. Farsælu lífs-
starfi í þágu lands og þjóðar er
nú lokið, en góðar minningar, sem
samstarfs- og samtíðarmenn hans
eiga, um Henrik Sv. Björnsson
gleymast ekki.
Henrik Sv. Björnsson var góðum
gáfum gæddur og bauð af sér með
afbrigðum góðan þokka. Hann
kunni sitt fag út í ystu æsar og
naut hvarvetna virðingar erlendis
sem hérlendis. Honum varð því vel
ágengt í mikilvægum störfum sín-
um fyrir ísland. Síðast gegndi
Henrik sendiherrastarfinu hjá
Atlantshafsbandalaginu í Bruxell-
es og var þar einmitt sendiherra
þegar Luns lét af störfum sem
aðalritari samtakanna og Carring-
ton lávarður tók við. Ég átti þess
kost að kynnast því persónulega,
hve þessir merku menn og raunar
aðrir sendiherrar hjá Atlantshafs-
bandalaginu, starfsbræður Hen-
riks, mátu hann mikils.
íslendingum er ómetanlegt að
hafa átt slíkan erindreka sem
Henrik Sv. Björnsson var. Honum
eru því að leiðarlokum þökkuð
þjóðholl störf. Þeim þökkum og
samúðarkveðjum er um leið beint
til konu hans, frú Gígju, sem átti
svo mikinn þátt í árangursríku
lífsstarfi Henriks.
Geir Hallgrímsson
Henrik Sv. Björnsson, fyrrver-
andi ráðuneytisstjóri í utanríkis-
ráðuneytinu og sendiherra, andað-
ist 21. þ.m. Hann fæddist í Reykja-
vík 2. september 1914, sonur Ge-
orgiu og Sveins Björnssonar, for-
setahjóna.
Hann stundaði nám í Mennta-
skólanum í Reykjavík og lauk
þaðan stúdentsprófi 1933 og laga-
námi í Háskóla íslands árið 1939.
Vann hann síðan um tíma að námi
loknu í sendiráði íslands í Kaup-
mannahöfn og í danska utanríkis-
ráðuneytinu. Árið 1941 kvæntist
hann Gróu Torfhildi Jónsdóttur
eða Gígju, eins og hún hefur alltaf
verið kölluð, og sama ár réðst hann
til starfa sem fulltrúi í íslenska
utanríkisráðuneytinu. Varð utan-
ríkisþjónustan síðan starfsvett-
vangur hans uns hann lét af störf-
um í fyrra samkvæmt ákvæðum
laga um aldurshámark opinberra
starfsmanna.
Henrik var óvenju vel undir það
búinn að starfa að utanríkismál-
um, ekki einungis sakir hefðbundis
skólanáms heldur og vegna þeirrar
handleiðslu sem hann naut í föður-
húsum. Sveinn Björnsson var um
langt skeið eini sendiherra íslands
og þurfti við mörgum vanda að
snúast í hinu viðkvæma sambandi
íslands og Danmerkur og má full-
yrða að hann hafi raunar mótað
starfshætti íslensku utanríkis-
þjónustunnar flestum öðrum
fremur eins og hann síðar mótaði
störf íslensks þjóðhöfðingja, er
hann var valinn fyrstur til að
gegna þeirri stöðu.
Það má því nærri geta að Henrik
hefur í ríkum mæli notið góðs af
hinni miklu reynslu föður síns
jafngott og samband þeirra og
samstarf var alla tíð.
Þó var það ekki þessi frábæra
aðstaða sem sköpum skipti fyrir
Henrik Sv. Björnsson heldur hitt,
hve vel hann var af guði gerður
til þess að takast á hendur ábyrgð-
armikil störf og leysa þau af hendi
á farsælan hátt. Hann var hógvær
maður og hygginn, prýðilega gef-
inn, glaðvær og háttvís og ávann
sér auðveldlega traust þeirra sem
hann vann með og fyrir.
Hann hafði að sjálfsögðu kynnst
mörgum þeim vandamálum sem
föður hans bar að höndum á fjöl-
breytilegum starfsferli og dregið
lærdóm af hvernig við þeim var
snúist. Til eru vafalaust þeir sem
telja að starf Sveins Björnssonar
sem þjóðhöfðingja hafi verið auð-
velt og átakalaust. Það er að veru-
legu leyti misskilningur. Hann tók
ákvarðanir í þýðingarmiklum mál-
um sem sköpuðu honum bæði vin-
sældir og óvinsældir, ekki síst
óvinsældir ráðríkra stjórnmála-
manna sem stundum vildu láta
þjóðhöfðingjann hlíta sinni forsjá
í ríkara mæli en efni stóðu til.
Má sem dæmi nefna skipun utan-
þingsstjórnarinnar í desember
1942, en sú athöfn hefur haft var-
anleg áhrif í þá átt að efla skilning
á skyldu stjórnmálamanna til
stjórnarmyndana innan hæfilegra
tímamarka.
Henrik Sv. Björnsson gegndi
mörgum ábyrgðarstörfum um
dagana. Hann var ráðuneytisstjóri
í utanríkisráðuneytinu 1956—1961
og aftur 1976—1979, sendiherra í
Bretlandi, Hollandi, Portúgal og á
Spáni og síðar í Frakklandi,
Grikklandi, Belgíu og Lúxemborg
og hjá keisaranum í Eþíópíu. Jafn-
framt sendiherrastarfinu í París
og Brússel var hann fastafulltrúi
hjá Atlantshafsbandalaginu,
Efnahags- og framfarastofnuninni
og Menningarmálastofnun Sam-
einuðu þjóðanna. Auk þess átti
hann sæti í ýmsum viðskipta- og
sendinefnum og gegndi mörgum
öðrum störfum en hér verða talin.
Þótt Henrik hafi haft góða
samstarfs- og aðstoðarmenn fylgir
slíkum störfum mikil vinna og
mikil ábyrgð, sem yfirmaðurinn
verður að sjálfsögðu að axla.
í hugum margra er nokkur ljómi
yfir störfum í utanríkisþjón-
ustunni, langdvalir erlendis, ferðir
um framandi lönd, umgengni við
fólk sem ekki er að jafnaði auðvelt
að komast í kynni við. Vafalaust
hefur þetta sína kosti. En löngum
fjarvistum frá heimalandinu
fylgja líka margvíslegir erfið-
leikar, ekki síst vegna barnanna,
sem þá alast upp að verulegu leyti
erlendis.
En hvað sem um þetta er, þá
hafa þau hjónin Gígja og Henrik
leyst störf sín af hendi með mikl-
um sóma, heima og erlendis, og
margir notið þess. Þau hafa verið
hamingjumenn, notið vinsælda og
virðingar vegna eigin verðleika og
séð börn sín þrjú vaxa úr grasi og
verða starfsamt myndarfólk. Son-
urinn, Sveinn, hefur fetað í fótspor
föður síns og afa og starfar nú í
sendiráði íslands í London.
Leiðir okkar Henriks hafa oft
legið saman á löngum starfsferli
og frá samskiptum við hann og
fjölskyldu hans er margra góðra
stunda að minnast.
Við hjónin sendum Gígju og
fjölskyldunni allri innilegar sam-
úðarkveðjur þegar sól hefur svo
skjótt brugðið sumri.
Birgir Thorlacius
Sagt hefur verið að sendiherrar
geti ekki treyst á annað í störfum
sínum en orð og tækifæri, þeir búi
ekki í virkjum og ráði hvorki yfir
herflota né fótgönguliði. Þetta á í
raun jafnt við um íslenska ríkið
sem stjórnarerindreka þess. Er
þeim mun frekar nauðsynlegt, að
þeir, sem valdir eru til að gæta
hagsmuna lands og þjóðar á al-
þjóðlegum vettvangi, kunni í senn
að haga orðum sínum með réttum
hætti og nýta þau tækifæri, sem
gefast. í dag kveðjum við einn
þeirra manna sem hvað lengst og
af mestri reisn hafa starfað í ís-
lensku utanríkisþjónustunni.
Henrik Sv. Björnsson hóf störf
i dönsku utanríkisþjónustunni
1939. Þegar hann lét af störfum á
síðasta ári, hvarf úr utanríkis-
ráðuneytinu síðasti fulltrúi þeirr-
ar kynslóðar embættismanna, er
hófu feril sinn, á meðan Danir fóru
enn með stjórn utanríkismála ís-
lands. Um þessar mundir eru því
að verða söguleg þáttaskil í utan-
ríkisþjónustunni.
Það var ekki lítið átak á sínum
tíma að framkvæma þann ásetning
að stofna íslenskt utanríkisráðu-
neyti. Sú skoðun hefur lengi verið
landlæg hér, að ekki sé ástæða að
rækta mikil tengsl við útlendinga.
Vilji þeir ekki ræða við okkur að
fyrra bragði, þyrftum við svo sem
ekkert við þá að tala. Fyrr á árum
var sú gagnrýni mun háværari en
nú, að þeim fjármunum væri ekki
vel varið, sem renna til utanríkis-
þjónustunnar. Nú er þetta að
breytast. Krafa samtímans virðist
vera sú, að gerð verði alhliða útrás
á alþjóðlegum mörkuðum. Kvartað
er undan því, að okkur skorti
menntað fólk til að rækta markaði
og kynna íslenskan varning. Litið
er til sendiráðanna og enginn tel-
ur, að þau séu óþörf.
Reglur utanríkisráðuneytisins
um að menn flytjist reglulega milli
embætta og sendiráða hefur þann
kost meðal annars í för með sér,
að frumkvöðlarnir, sem byggðu
þjónustuna upp frá grunni, hafa
fengið tækifæri til að kenna þeim,
sem á eftir koma, hin vönduðu
vinnubrögð, sem ein duga á þessu
sviði eins og öðrum. í því efni hefur
Henrik Sv. Björnsson verið öðrum
góð fyrirmynd og notið óskiptrar
virðingar jafnt innlendra sem er-
lendra starfsmanna.
Stjórnarerindrekar takast á við
málefni, sem eru þess eðlis, að það
kemur sjaldnast í hlut þeirra
sjálfra að skýra frá árangri eða
niðurstöðum. Þar taka stjórn-
málamennirnir við. Þegar litið er
yfir starfsferil Henrik Sv. Björns-
sonar sést, að hann verður ráðu-
neytisstjóri utanríkisráðuneytis-
ins 1956 en hverfur til London sem
sendiherra 1961. Þar er hann til
1965 og síðan í 11 ár sendiherra í
París, þar til hann tekur að nýju
við embætti ráðuneytisstjóra, 1976
til 1979. Þá flytur hann til Belgíu
og verður meðal annars fastafull-
trúi hjá Atlantshafsbandalaginu.
Lýkur embættisferli hans þar fyrir
rúmu ári.
Á þessari kveðjustundu vil ég
þakka honum þá vináttu, sem hann
sýndi mér og fjölskyldu minni.
Leiðir okkar hafa legið saman af
margvíslegu tilefni um langt ára-
bil. Var ómetanlegt að geta leitað
til Henriks sem embættismanns
og gestrisni þeirra hjóna var með
þeim hætti, að aldrei gleymist. Hin
síðari ár hittumst við oft í Brússel.
Síðast nú í október, þegar þau
Gígja komu þangað, en Henrik sat
þá fund sem fulltrúi utanríkis-
ráðuneytisins í nefnd á vegum
Atlantshafsbandalagsins. Höfðu
þau dvalist um nokkurn tíma hjá
vinum og Sveini syni sínum í
Englandi og voru á leið til Parísar,
þar sem dæturnar tvær, Helga og
Guðný eru búsettar. Af samtali
okkar réð ég, að Henrik ætlaði að
taka upp þráðinn þar sem frá var
horfið við útgáfu Ríkishandbókar
íslands, sem hann ritstýrði og gaf
út með Birgi Thorlacíus. Var hon-
um síður en svo brugðið, en enginn
má sköpum renna.
Blessuð sé minning Henriks Sv.
Björnssonar.
Björn Bjarnason
Skjótt skipast veður í lofti.
Sunnudaginn 10. nóvember
hringdi ég í Gígju og Henrik Sv.
Björnsson og bauð þeim í afmælið
mitt næsta dag. Þau þágu boðið,
en örfáum klukkustundum síðar
veiktist Henrik alvarlega og and-
aðist í Borgarspítalanum fimmtu-
daginn 21. nóvember.
Þetta heimboð áttu þau Henrik
og Gígja svo margfaldlega inni
hjá mér, því að síðan við Níní,
dóttir þeirra, kynntumst og urðum
vinkonur, þá sjö ára gamlar, hef ég
notið hlýju og gestrisni þeirra
jafnt hér á landi sem erlendis.
Heimili þeirra var í mínum
barnshuga veröld út af fyrir sig.
Eitt af því sem mér er minnisstætt
frá Sjafnargötu 4 var borðhaldið
þar. Sjálf ólst ég upp í stórum
systkinahópi, þar sem ég er elst
og oft var handagangur í öskjunni.
En heima hjá þeim voru aðstæður
aðrar, börnin þrjú, Sveinn elstur,
Níní í miðið og Helga yngst. Gígja
skreytti gjarnan matborðið á
smekklegan hátt og svo var sest
að snæðingi, en ekki síður til
skrafs og ráðagerða. Aldrei hafði
ég annað á tilfinningunni en að
allir við borðið væru jafn réttháir
í því spjalli, hvort sem rætt var
um menn eða málefni. En það sem
setti kannski hvað mestan svip á
heimili Henriks og Gígju var
húmorinn sem sveif yfir vötnun-
um, því að Henrik var fljótur að
finna skoplega fleti á flestum mál-
um, jafnvel hinum alvarlegustu.
Og auðvitað fór ekki hjá því að
hann benti okkur krökkunum
stundum góðlátlega á broslegu
hliðarnar á okkur sjálfum.
Mér fannst Henrik alltaf ein-
staklega heillandi maður. Hann
var annarsvegar virðulegur og
jafnvel strangur og vildi hafa allt
í röð og reglu, en hinsvegr beitti
hann þessari gáfu sinni, húmorn-
um, sem uppeldisaðferð við okkur
börnin. Hann þurfti ekki að hafa
fyrir því að skamma okkur, þótt
við gerðum eitthvað af okkur, það
var nóg að hann horfði á okkur
með stríðni í augunum, þá vissum
við hvað klukkan sló.
Við Níní vorum fimmtán ára,
þegar starfið kallaði Henrik og
fjölskyldu hans til London. Eftir
það hittumst við helst í útlöndum
og alltaf var ég, og síðar við hjón-
in, velkomin á heimili þeirra á
hvaða árstíma sem var, um sumar,
veturogjafnvel jól.
Sem lítil telpa hafði ég hugsað
með mér, að einmitt svona vildi ég
hafa mitt heimili þegar ég yrði
stór. Sá kúltúr sem maður drakk
í sig þar hefur verið mér ómetan-
legur og eiginlega hef ég litið á
Sjafnargötu 4 sem mitt annað
uppeldisheimili. Þarna var iðkuð
tónlist, rædd leiklist og myndlist,
ekki síst verk Einars Jónssonar
myndhöggvara, sem var móður-
bróðirGígju.
Þessu „uppeldi" mun ég ekki
gleyma og fæ það aldrei fullþakk-
að.
Edda Þórarinsdóttir
Það var jafn erfitt í síðastliðinni
viku að gera sér grein fyrir því að
Henrik lægi dauðveikur og það er
nú að skilja það, að ánægjufundir
með honum heyri til liðinni tíð.
Síst af öllum mönnum mundu þeir,
sem þekktu Henrik Sv. Björnsson
vilja sjá honum á bak. Þegar ég
hugsa til okkar fyrstu kynna fyrir
röskum þrjátíu árum, er eins og
ljóma eða birtu stafi af endur-
minningunni. Svo er einnig um
alla vináttu þeirra Gígju, sem
tókst við okkur hjónin og var okkur
einstök. Það virðist næstum hafa
verið í gær að þau komu til London
í heimsókn til Sveins sonar þeirra,
sendifulltrúa við sendiráðið, og
konu hans Sigrúnar Dungal og
barnabarnanna tveggja. Síðast
vorum við saman 1. október sl. á
fögrum degi þegar sumarið, sem
brást í Englandi, virtist skyndilega
komið. Þá var um margt spjallað
og það var hlý tilhugsun, að Hen-
rik, sem virtist svo vel á sig kom-
inn, gæti notið hvíldar á efri árum,
ferðast til síns fólks erlendis, en
jafnframt sinnt eitthvað starfs-
tengdum hugðarefnum. En góð-
viðrið vék fljótlega fyrir haust-
kalsa og nú voru ævidagar Henriks
senn allir.
Þegar Henrik kom til sendi-
herrastarfs í Frakklandi árið 1965
var það gæfa mín að vera þar fyrir
á sendiráðinu. Sem sendiherra í
París var hann jafnframt fasta-
fulltrúi hjá þeim þrem alþjóða-
stofnunum sem þar voru þá og
hafði ég heiðurinn af að fylgja
honum við afhendingu trúnaðar-
bréfs til De Gaulle, Frakklands-
forseta og á fyrstu ráðsfundina í
NATO og OECD. Mér er þetta sér-
staklega minnisstætt því Henrik
skipaði sér öruggan sess virðingar
frá fyrstu tökum á nýju starfi.
Hann var landi sínu til meiri sóma
og gagns en gengur og gerist með
diplomatiska sendimenn. Henrik
Sv. Björnsson hafði allra manna
markvissastan smekk um það
hvernig koma bæri fram eða fram-
kvæma erindrekstur síns lands
erlendis. Ég hygg þó, að ekki hafi
það verið honum síður til góðra
kosta, hve vel hann sá og skildi
hver var sú utanríkisstefna, sem
þjónaði okkar hagsmunum best.
Velji slíkur maður sér hlutverk
ráðgjafans, hlýtur hann að vera
öðrum betri. Henrik Sv. Björnsson
gegndi starfi ráðuneytisstjóra
utanríkisráðuneytisins tvívegis
með miklum sóma.
Frá samvistarárunum í París er
margs að minnast. Sendiráðsstörf-
in voru annrík en með góðan hús-
bónda að bakhjarli gengu þau sinn
eðlilega gang hjá öllum. Skemmti-
leg og eftirminnileg atvik má velja
af handahófi og vel man ég víst
ætíð þegar Henrik sagði einn
daginn, að óvæntan gest hefði
borið að garði og værum við Elsa
boðin til þeirra Gígju það kvöldið.
Ekki vildi hann segja hver þetta
væri en taldi að margt og merki-
legt gæti gesturinn sagt um áhuga-
mál mín á sviði fríverslunar.
Maðurinn reyndist vera Lord Errol
en hann hafði verið viðskiptaráð-
herra Bretlands þá er Henrik var
áður sendiherra í London. Það
segir og sitt um kynni Henriks af
mönnum að þessi bresku hefðar-
hjón skyldu helst panta sér gleði-
stund á Sendiráði íslands þegar
farið var í snögga ferð til Parísar.
Þau þrjú ár, sem ég átti með
Henrik í París urðu mér vissulega
gifturík reynsla en sjálfur var
hann þar sendiherra á ellefta ár.
Önnur dóttirin, Níní, festi þar sitt
ráð og giftist Frakkanum Jean-
Francois Guerin og eiga þau tvær
dætur. Yngri dóttir Henriks og
Gígju, Helga, haslaði sér völl sem
tískuhönnuður í París. Fjölskyldan
festi rætur í Frakklandi en var
samheldin sem fyrr.
Það er býsna auðvelt að rifja
upp það tilfinningarót, sem ég
fann til þá er ég kom í fyrsta sinn
á sendiráðið í París sem eftirmað-
ur Henriks þar á árinu 1976. Ég
nefndi þetta við franska ritarann
okkar, sem þarna hafði verið í öll
árin frá því að Pétur Benediktsson