Morgunblaðið - 10.12.1985, Side 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR10. DESEMBER1985
Frá King Oliver
til Mezzoforte
Bókmenntir
Sveinbjörn I. Baldvinsson
Jón Múli Arnason:
Djass.
224 bls. FÍH og Iðnskólaútgáfan.
Eins og fram kemur hjá höfundi
þessarar miklu bókar má rekja
tilurð hennar til útvarpsþátta
hans um djass annars vegar, en
kennslu við Tónlistarskóla Félags
íslenskra hljóðfæraleikara hins
vegar. Ku hún líka upphaflega
einkum hafa verið hugsuð sem
námsgagn fyrir upprennandi
djassleikara og aðra tónlistar-
menn.
Það væri ekki rétt að halda því
fram að þetta verk ætti erindi
beinlínis til allra. Eðli málsins
samkvæmt er þetta fyrst og fremst
bók fyrir áhugamenn um þetta
dásamlega málefni: Djass. En í
raun ætti að vera fengur að henni
fyrir fleiri en þá eina sem ánetjast
hafa hinu tónlistarlega frelsi í
djassi, er ég þá einkum með í huga
námsfólk og atvinnufólk í tónlist
yfirleitt.
Fyrir aðra er ég hræddur um
að væri til lítils að reyna að komast
í gegnum bókina, þeim þykir hún
vísast undarleg, skrifuð á undar-
legu máli og um undarlega út-
lenska menn. Bókin er nefnilega
eins og vera ber skrifuð í anda
djassins, er sjálf einskonar djass
í vissum skilningi. Full af fjöri,
glensi, harmi, alþýðlegri speki og
tilvitnunum.
Hér er sögð, skilmerkilega og
skemmtilega, saga þessarar tón-
listar frá því menn fara að rispa
hana í lakkskífur snemma á öld-
inni og fram undir 1970 eða þar
um bil. Frá King Oliver til Mezzo-
forte. Kaflaheitin gefa annars
hvað besta mynd af því hvernig
verkið er uppbyggt. Kaflarnir
heita m.a.: Blúsinn — The Blues,
Louis Armstrong, Duke Ellington,
Sveifluöld, Boppið — Bop, Monk —
Miles — Mingus, Framúrstefna og
fleira.
Vitaskuld eru til margar bækur
um þetta efni á útlensku og hefur
sá er þetta ritar séð eitthvað af
slíkum verkum. Fyrir nú utan það
hve það er gott að eiga nú rit af
þessu tagi á íslensku þá fæ ég ekki
séð að Djass Jóns Múla standi út-
lendum djasssöguverkum neitt að
baki. Ekki hvað varðar sagnfræði-
legt gildi og skynsamlegar útlegg-
ingar og alls ekki hvað varðar mál
og stil. Sem dæmi langar mig að
birta hér örstuttan kafla þar sem
sagt er frá merkum djasstónleik-
um í Toronto í Kanada 1953, þar
sem ýmsir af helstu snillingum og
merkisberum bop-stefnunnar léku.
Jón Múli greinir þannig frá:
„Þegar menn fóru að pakka upp
í Massey Hall í Toronto kvöldið
góða haustið 1953 kom í Ijós að
Charlie Parker hafði gleymt saxó-
fóni sínum heima. Djassvökustjórn
brá við skjótt, barði upp á hjá for-
stjóra hljóðfæraverslunar í grennd-
inni og fékk lánaðan gegn hóflegri
tryggingu nýjan módelsaxófón sem
stillt var út í glugganum, hann var
smíðaður úr plasti. Dizzy var með
allt sitt á hreinu, en sáróánægður
með konserttímann — rétt á meðan
Jersey Joe Wallcott og Rocky Marc-
iano voru að berjast um heims-
meistaratitilinn í þungavigt og var
útvarpað og sjónvarpað úr hringn-
um. Wallcott var negri og Dizzy
þurfti að fylgjast með frænda sínum
og var alltaf á harðaspani út af svið-
inu til að horfa á sjónvarpið, en allt
kom fyrir ekki — Wallcott steinlá
og Marciano varð heimsmeistari.
Bud Powell fékk sér sæti við píanó-
ið löngu áður en hljómleikarnir áttu
aö hefjast og sat þar eins og stein-
gervingur, þóttust sérfróðir menn í
fylliríi sjá að hann væri á mænu.
Max Roach raðaði upp trommusett-
inu vel og vandlega og tónmeistar-
inn, Charlie Mingus, prófaði græjur
sínar og lét gaula í hátölurum."
Kaflar af þessu tagi eru margir
í bókinni og það sem gefur þeim
gildi er auðvitað það, að auk þess
að vera fyndnir eru þeir líka sorg-
lega sannir. Líf margra djassleik-
ara var hrein tragedía og dauða-
dans á sprautunálum, afvötnunar-
Jón Múli Árnason
hælum og geðsjúkrahúsum. En
auðvitað hefur meiri hlutinn
plumað sig með ágætum og hinir
ólánsömu tóku tónlistina ekki með
sér í gröfina. Hins vegar ekki úti-
lokað að hún hafi tekið þá með sér
til himnaríkis. Altént lifir hún og
þeir munu lifa, þökk sé hljóðritun-
artækninni.
Þótt saga djassins gerist að
mestu í Bandaríkjunum hefur
djassinn farið um heimsbyggð alla
með tímanum og eru þessu gerð
nokkur skil í köflum um djass í
Evrópu og á Norðurlöndum í bók-
arlok, ennfremur er þar ágætur
kafli um djass hér á Garðars-
hólma. Töluvert er af myndum af
frægum djassleikurum, erlendum
og innlendum. Þær eru svarthvít-
ar, en sú litablanda var lengi fram
eftir öldinni óhugsandi ef um var
að ræða litarhátt manna og er svo
reyndar enn, sums staðar. Á þeim
vettvangi unnu djassleikarar
merkilegt brautryðjendastarf eins
og Jón Múli bendir réttilega á í
bók sinni. Djasssagan er nefnilega
líka mannkynssaga.
Eina athugasemdin sem mér
dettur í hug að mætti gera við
þessa bók er sú, hvort ekki hefði
mátt hafa í henni nafnaskrá eða
eitthvað slíkt til að auðvelda notk-
un hennar sem uppflettirits.
Að lokum þykir mér rétt að óska
okkur djassáhugamönnum til
hamingju með þessa bók, sem hinn
roskni gúrú í íslenskum djassi
hefur fært okkur. Hafi hann þökk
og heiður fyrir.
Bláleit
ljóð
Bókmenntir
Jóhanna Kristjónsdóttir
Steingerður Guðmundsdóttir: Fjúk
Útg. Menningarsjóður 1985
KANNSKI er það misskilningur,
en ég hef á tilfinningunni, að
Steingerður Guðmundsdóttir hafi
ekki notið sannmælis sem ljóð-
skáld. Ljóð hennar í „Fjúk“ eru
sögð gerð af meiri skaphita en fyrr;
ég er ekki viss um ég taki undir
það, þau ljóð sem ég hef séð eftir
Steingerði áður hafa öll speglað
heitt geð, miklar sveiflur og glögga
tilfinningu fyrir ljóðinu. Hið sama
er hér á ferð, en ég treysti mér
ekki út í ítarlegri samanburð, enda
sjálfsagt að láta hvert verk standa
fyrir sínu og eitt og sér.
Flest eru ljóðin rímuð, þótt
uppsetning sé ekki hefðbundin og
á stundum dálítið sérvizkulega
raðað á síðurnar. Yrkisefnin tengj-
ast afar oft veðurfari og bollalegg-
ingum út frá því. Enda ekki lítils-
vert: veðrið hefur án efa ómæld
áhrif á alla skaphöfn manneskj-
unnar til góðs og ills. Steingerður
hefur einnig næmt skyn fyrir nátt-
úru, fyrir réttlætinu, fyrir grimmd
og kúgun, fyrir stressi nútíma-
mannsins, sem birtist einna
skemmtilegast í ljóðinu um litlu
stúlkuna tíu ára:
„Tíu ára
telpuhnokki
— meðsjölandasýn —
klyfjuð
kennslubókum
blokkflautu
og ballettskóm —
kom þeysandi
inn til
ömmu sinnar —
blés þungan
ogspurði?
Steingerður Guðmundsdóttir
„Amma —
hvcr er ég —
ogamma
hvar er ég?““
og ljóðið endar:
Augun störðu
óttaslegin
áömmuna.
„Amma —
erþetta
aðfá
í taugarnar — ha — amma?“
Þótt einlægar tilfinningar og
óumdeilanlegur hæfileiki Stein-
gerðar til að koma hugsunum sín-
um frá sér í ljóði vantar þó víða
á að meiri ögun sé sýnd. Orð og
líkingar sem eru ekki í takt við
nútíma eru um of notuð. Og mikið
var ég orðin þreytt á bláa litnum,
sem gengur næstum því aftur í
öðru hverju ljóði.
En hvað sem einhverjum ann-
mörkum líður geymir þessi yfir-
lætislausa bók mikið af vönduðum
ljóðum sem unnendur ljóða ættu
að kynna sér.
Ljóðlist og heimspeki
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Gunnar Dal: UNDIR SKILN-
INGSTRENU. 51 bls. Víkurút-
gáfan Reykjavík, 1985
Margir straumar mætast í
ljóðlist Gunnars Dal: þjóðleg
arfleifð, austræn heimspeki,
kristin viðhorf, heilbrigð skyn-
semi og er þá fátt eitt talið.
Fyrsta ljóðasafn Gunnars Dal
kom út 1949 og hafði skáldið
valið því heitið Vera. Sá, er þess-
ar línur ritar, var þá ungur og
draumlyndur og skildi nafnið svo
að skáldið hefði látið bókina
heita eftir einhverri heittelsk-
aðri ungri stúlku að nafni —
Vera. Fleiri munu hafa verið
haldnir sams konar misskilningi
því löngu síðar heyrði ég skáldið
sjálft árétta í útvarpsþætti að
þarna væri alls ekki um kven-
mannsnafn að ræða heldur sögn-
ina að vera. Það var því heim-
spekin sem þá þegar var skáldinu
svo hugleikin að hann fann ekki
fyrstu bók sinni annan titil
nærtækari en frumhugtak þeirra
fræða. Þetta var á blómaskeiði
existensíalismans sem var annað
og meira en heimspekistefna.
Hann var tískustefna. Talað var
um verufræði, verundarspeki og
fleira af slíku tagi. Bókarheitið
var því eðlilegt og í samræmi við
þáverandi meginstefnu í evr-
ópskum bókmenntum og heim-
speki.
Síðan hefur Gunnar Dal sent
frá sér jöfnum höndum ljóðasöfn
og heimspekirit. Meðal annars
sendi hann frá sér rit um exist-
ensíalismann fyrir fáeinum
árum. Og eitt ljóðið í þessari bók
heitir einmitt — Jean-Paul-
Sartre. Það er á þessa leið:
Ég heiðra minningu þína,
Jean-Paul-Sartre,
úr sæti lágu
niðri á Hressingarskála.
Þú varst mér þess virði
að vera þér
ósammála.
Á dögum atómskáldskaparins
áttu ljóð Gunnars Dal ekki
greiða leið til lesenda. En það
breyttist þegar austræn dulspeki
(jafnt ósvikin og fölsuð) varð
kínalífselixír ungs fólks hér sem
annars staðar á Vesturlöndum.
Þá uppgötvaðist að þarna var
einmitt skáldið sem orti fyrir
sinn tíma. í ljóðum Gunnars Dal
þóttust ungir lesendur finna
reykelsisilm þeirrar speki sem
það leitaði að. Framhjá hinu
horfði þetta unga fólk að stefnan
í Ijóðlist Gunnars Dal féll ekki
að öllum þess duttlungum, síður
en svo.
Húnvetnsk rökhyggja og aust-
ræn hugspeki eru ekki beinlínis
greinar á sama meiði. Þó finnst
mér einhvern veginn sem þetta
tvennt mætist og renni saman í
ljóðlist Gunnars Dal. Rím notar
hann með dálítið sérstæðum
hætti — til áhersluauka. Að
hætti góðra hagyrðinga á heima-
slóðum byggir hann ljóð gjarnan
upp á þann veg að meginhlutinn
er látinn stefna að lokaniður-
stöðu sem þjappað er saman í
síðasta rímorði. Sem dæmi nefni
ég kvæðið Stjórnun:
Satt er
að flestu breyta má
ogbætaþarfokkarlíf.
En við ósköp okkar tíma
þeiröðruvísiglíma
slátrari og læknir.
Þótt þeir báðir beiti hníf.
Það er hins vegar í anda fornra
dæmisagna að líkja valdamanni
við korktappa. Korktappinn er
léttur og sekkur aldrei en flýtur
ailtaf ofan á. Tökum eftir samlík-
ingunni í þessu ljóðL sem heitir
einmitt - Korktappi:
Afturábak
og áfram.
Þaðer leiðin til valda.
Menn verða að falla
til að rísa upp.
Gömlu slagorðin duga þér vel.
Þú flýtur ofan á.
Hreyfanlegur, en samt kyrr
áþínum stað.
Stendur kyrr
í öldurótinu
staðfastur, trúr.
Gunnar Dal
Hugmyndafræði þín
korktappi
sem rísoghnígur
íöldumsemfarahjá.
Líkingarnar í þessu ljóði hitta
í mark. Hitt er annað mál hvort
ljóðið sem heild hefði ekki orðið
sterkara ef skáldið hefði dulbúið
það ögn meira. Það er veikleiki
í ljóðlist Gunnars Dal að hann
talar stundum of beint, slengir
hugmyndunum fram svo nöktum
að þær minna fremur á skelegga
staðhæfingu en samþjappað ljóð-
form. Þetta er ekki oft til stórlýta
en gætir í of mörgum ljóða hans.
En kannski stafar þetta af því
að Gunnar Dal er það sem fyrir
eina tíð var kallað hugsandi
maður og liggur margt á hjarta.
Hann finnur til í stormum sinna
tíða og lítur sér nær; þó sá sé
jafnframt háttur heimspekings
að skyggnast út yfir þrengsta
sjónhring. Síðasta ljóðið í þessari
bók heitir Geimskipið jörð og
minnir einmitt á sum eldri ljóð
Gunnars Dal, þau sem gjarnan
hafa verið á vörum fólks á und-
anförnum árum; ljóð þar sem
form og hugsun er hæfilega lagað
hvort að öðru.
GeimskipiðJörð
til framtíðar okkar fer
með fullkomnustu tæki
innanborðs.
Það farmskrá mikla
og margan dýrgrip ber,
meistaraverk
ogsnilld
hinsskráðaorðs.
En standa menn þar
um frið og frelsi vörð?
Finnamennþar
sitt týnda gildi á ný?
Gleymdist að láta
í geimskip okkar
Jörð
geimfarana
til að stjórna því.
Hér er rím og hrynjandi ann-
ars vegar og hugmyndin hins
vegar látin falla hvort að öðru
þannig að útkoman verður heil-
steypt kvæði.
Undir skilningstrénu fer ekki
fram úr fyrri ljóðabókum Gunn-
ars Dal en er góð viðbót. Ljóðin
í þessari bók tala vafningalaust
til lesandans. Hér er skáld sem
hefur skoðanir og fer ekki í laun-
kofa með þær.
Brotið á bókinni og letur sömu-
leiðis er hvort tveggja við hæfi.
Káputeikning Kristjáns Jó-
hannssonar finnst mér hins veg-
ar koma úr annárri átt.