Morgunblaðið - 23.01.1986, Page 29

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 23. JANÚAR 1986
29
>OR - MINNING
Jón Helgason
*
I vorþeynum
Á meðan brimið þvær hin skreipu sker
og skýjaflotar sigla yfir lönd,
þá spyrja dægrin: Hvers vegna ertu hér,
hafrekið sprek á annarlegri strönd?
Það krækilyng sem eitt sinn óx við klett
og átti að vinum gamburmosa og stein,
er illa rætt og undarlega sett
hjá aldintré með þunga og ftjóa grein.
Hinn rammi safi rennur frjáls í gegn
um rót er stóð í sinni moldu kyr,
en öðrum fínnst sig vanta vaxtarmegn
þótt vorið fljúgi í lofti hraðan byr.
Drýpur af hússins upsum erlent regn,
ókunnir vindar kveina þar við dyr.
I djúpum míns
hjarta
í djúpum míns hjarta er örlítið leynihólf innst,
sem opnast af skyndingu þegar mig varir minnst,
og hugskotsins auga með undrun og fögnuði sér
eitt andartak birtast þar mynd síðan forðum af þér.
Ég sá þig í morgun, og mjög varst þú orðin breytt,
svo myndin gat tæplega heitið að líktist þér neitt,
og áður en varði var hugur minn fullur af hryggð
við hverfulleik blómsins og aldursins viðurstyggð.
En aftur er myndin mér auðsýnd jafn-björt og jafn-skýr,
og aldrei hefur hún fyrr verið mér svona dýr,
því æskan þín horfna og ást mín sem forðum var
er í henni varðveitt, og hvergi til nema þar.
Það var eitt
kvöld
Það var eitt kvöld að mér heyrðist hálfvegis barið,
ég hlustaði um stund og tók af kertinu skarið,
ég kallaði fram, og kvöldgolan veitti mér svarið:
Hér kvaddi Lífið sér dyra, og nú er það farið.
er eins konar ráðherrabústaður
þeirra þar í borg. En við urðum að
flýta nokkuð ferð okkar heim vegna
verkfalls á farskipum. K.B. Ander-
sen brá nú skjótt við og bauð til
veizlunnar síðasta fimmtudags-
kvöldið okkar í Höfh. Þá áttum við
von á Jóni, en þegar K.B. Andersen
frétti það, vildi hann ólmur fá Jón
með í veizluna. Jón þáði það.
Um kvöldið vorum við með ýms-
um helztu forystumönnum danskra
jafnaðarmanna í góðum fagnaði.
En ekki var langt liðið á kvöldið
áður en Jón Helgason var orðinn
miðdepill samkvæmisins. Hann var
í bezta skapi og hafði — á frábærri
dönsku sinni — frá svo mörgu
skemmtilegu að segja, að allir
þurftu að hlusta. Síðla kvöids spurði
Jens Otto Krag mig, hvemig í
ósköpunum okkur íslendingum
hefði tekizt að leynaþessum manni
í Kaupmannahöfn. Eg svaraði, að
á íslandi mæti hann hvert manns-
bam sem eitt af mestu skáldum
þjóðarinnar — það yrði aldrei gefíð
út svo stutt úrval íslenzkra ljóða,
að hann ætti þar ekki að minnsta
kosti eitt. Hann væri aftur á móti
embættismaður danska ríkisins og
kunnasti vísindamaður Dana á sínu
sviði, en þeir hefðu ekki rænu á að
uppgötva hann!
- O -
Þótt Jón Helgason hafi unnið
ómetanleg brautryðjendastörf í
fræðum sínum, kann að fymast
jrfír afrek hans á því sviði. En skáld-
skapur hans mun aldrei fymast.
Hann er samofinn fegurðinni, sem
er eilíf, og íslenzkri tungu, sem er
helgust skylda íslendinga að varð-
veita og efla. Það kvæði Jóns
Helgasonar, sem mér hefur þótt
vænzt um, er ljóðið Lestin bmnar.
Hann sagði mér einu sinni, hvemig
þetta stórkostlega ástarkvæði hefði
orðið til. Tilefnið var hversdagslegt
og óperusónulegt og svo víðs fjarri
slíkum atvikum og manneskjum,
sem í sjálfum sér er ekki óeðlilegt,
að menn freistist til að tengja jafn-
dýrlegan skáldskap. En er það ekki
einmitt aðalsmerki hinna mestu
skálda að hefja hversdagslega at-
burði upp í æðsta veldi og vekja í
brjósti annarra nýjar og fagrar til-
finningar?
í næst síðasta erindi kvæðisins í
Amasafni segir Jón Helgason:
Senn er þess von að úr sessinum mlnum ég vfld,
senn skal mér stefnt inn i skugganna
fjölmenna ríki,
spyiji þá einhver hvar athafna minna sér staði
er það í fáeinum línum á gulnuðu blaði.
Þannig orti Jón Helgason fyrir
um það bil hálfri öld. Sem betur fer
var þess langt að bíða, að hann
viki úr sessi sínum. En verk hans
lifa ekki á fáeinum gulnuðum blöð-
um. Þau em skráð gullnu letri á
spjöld, sem heyra til eilífðinni.
Gylfi Þ. Gíslason
Nú er síðasti Hafnar-íslending-
urinn látinn í hárri elli, hefur lagt
frá sér penna sinn, bækur og biöð
og horfíð á vit forfeðranna.
Það em raunar merkileg þátta-
skil í sögu vorri þegar Jón Helgason
prófessor kveður. Lengi var Kaup-
mannhöfn eins konar höfuðstaður
íslendinga og spratt það af sam-
bandi og samskiptum landanna í
aldaraðir. Þar sat sjálfur konungur
íslands og æðstu stjómvöld, og síð-
ast en ekki síst ungir íslendingar
stunduðu þar nám til embættisprófs
og annan háskólalærdóm. Þessi
bönd hafa verið að losna smám
saman á löngum tíma og síðast þau
tengsl er snertu einkanlega háskól-
ann í Kaupmannahöfn. Það var alla
tíð vandi og vegsemd að vera Hafn-
ar-Islendingur, og til þeirra var litið
héðan að heiman og hlustað grannt
eftir orðum þeirra og fylgst með
athöfnum.
Jón Helgason prófessor hélt
manna lengst á lofti merki þessarar
lærðra manna stéttar og bar það
jafnan hátt. Honum var ungum
falin forsjá þjóðardýrgripa íslands
í Kaupmannahöfn, handritanna í
safni Ama Magnússonar, sem em
nú við lát hans reyndar flest komin
úr langri útlegð á heimaslóðir. Það
mun almannarómur að Jón hafí
gegnt þessu gæsluhlutverki sínu
með miklum ágætum og hafí átt
fáa ef nokkum sinn líka að eljusemi,
gjörhygli og glöggskyggni í fræði-
störfum. Vandvirkni hans og ná-
kvæmni við lestur og könnun hand-
rita er viðbrugðið, og geysilega stór
og tímafrek verk sem hann vann
að og gaf út lofa meistarann. Hann
var sífellt að glíma við myrka staði
handritanna og lét ekki stafkrók
sleppa undan rýni sinni.
Jón Helgason fæddist á Rauðsgili
í Hálsasveit í Borgarfirði 30. júní
1899. Foreldrar hans vom Helgi
Sigurðsson bóndi og Valgerður
Jónsdóttir. Helgi faðir Jóns var af
Deildartunguætt, en móðir hans
sonardóttir Guðmundar Brynjólfs-
sonar á Keldum á Rangárvöllum
. sem ætt er við kennd.
Jón var ungur settur til bókar
og reyndist námsgjam og minnug-
ur. Lauk hann stúdentsprófi frá
Menntaskólanum í Reykjavík tæpra
sautján ára að aldri og sigldi þá til
Kaupmannahafnar til frekara náms
og átti síðan ekki afturkvæmt til
dvalar á íslandi. Þar ytra lá fyrir
honum námsframi skjótur og mikill.
Er þar skemmst af að segja að
hann varð forstöðumaður safns
Áma Magnússonar í Kaupmanna-
höfn 1927 og prófessor í íslenskri
tungu og bókmenntum við Hafnar-
háskóla 1929. Tók hann sæti Finns
Jónssonar og fyrrum Konráðs
Gíslasonar og annarra brautiyðj-
enda í íslenskum fræðaiðkunum í
Kaupmannahöfn, og var það sæti
vel skipað þó að þessir þremenning-
ar væm að mörgu ólíkir.
Persónuleg kynni okkar Jóns
Helgasonar vom orðin býsna löng,
og góð vom þau alltaf frá því við
hittumst fyrst hér heima að stríðs-
lokum og til hins síðasta þó að þau
væm of slitrótt á köflum.
Mönnum hefur oft orðið tíðrætt
um skapgerð Jóns Helgasonar og
ekki að ófyrirsynju. Hún var í engu
hversdagsleg, og ekki var öllum
gefíð að skilja hann. Ég átti því láni
að fagna að dveljast árlangt í ná-
grenni hans í Kaupmannahöfn fyrir
nær því ljórðungi aldar. Kom eg
þá oft daglega á vinnustað hans
og naut auk þess gestrisni Jóns og
fyrri konu hans Þómnnar á fögm
og rammíslensku heimili þeirra.
Frá þessu ári á eg margar ljúfar
minningar og langflestar um Jón
Helgason. Vart get eg hugsað mér
viðræðubetri mann en Jón. Eg sé
hann fyrir mér þar sem hann hvíld-
ist með pípu sína á bekknum í
anddyri Ámasafns, ævinlega með
blöð í höndunum eða prófarkir sem
hann leit í milli þess sem hann gaf
viðmælanda sínum góð ráð og
bendingar. Mjög var Jón varkár í
tali og umtalsgóður um afheyrandi
menn, og oft tók hann málstað
þeirra sem á var deilt. Annað var
það í fari Jóns Helgasonar sem eg
veitti sérstaka athygli en það var
þakklátssemi hans við hvem þann
sem gerði honum greiða hversu
smár sem hann var. Þá var sem
hann hefði himin höndum tekið og
þegið gull og gersemar, og um slíkt
gat hann sett á langar ræður og
jafnvel endurtekið þær óþarflega
oft að mér fannst. Hitt er svo rétt
að Jóni vom ekki allir viðhlæjendur
vinir. Oflátungsháttur var honum
lítt að skapi og þó einkum ef honum
þótti menn illa mæltir á íslenska
tungu eða spyija mjög fávíslegra
spuminga. Fátt særði hann meira.
Sjálfur gjörþekkti hann völundar-
hús tungunnar og galdur hennar
flestum eða öllum betur. Til þess
hafði hann fómað starfsþreki sínu
og gáfum, og ef honum þótti móður-
málið niðurlægt gat hann orðið
meinyrtur og beiskur þess vegna
eða hlegið kuldahlátri með blóðugu
hjarta. Annars var Jón glaðlyndur
maður að eðlisfari og var mjög eftir
honum sóst á mannamótum eða þar
sem menn komu saman til skemmt-
unar. Hann var afburða snjall
ræðumaður hvort heldur um var
að ræða gamanmál sem ósjaldan
snertu hann sjálfan eða fræðileg
efni.
Handritarannsóknir Jóns Helga-
sonar mundu sjálfsagt einar sér
nægja til að halda nafni hans á
lofti. Það eljuverk er í sjálfu sér
veglegur minnisvarði. Jóni nægði
það þó ekki. Um það lauk var hann
kominn í tölu öndvegisskálda ís-
lenskra. Þekking hans og leikni í
meðferð íslensks máls lagði auðvit-
að til þess dijúgan skerf, og á það
ekki síst við um þýðingamar, en
hann átti líka skáldskapameistann,
þá guðlegu gjöf, heitar og hreinar
tilfínningar sem gefa bestu ljóðum
hans varaniegt gildi. Hann var í
rauninni einnar bókar skáld eins
og þeir Bjami og Jónas á fyrri öld.
íslendingar höfðu fyrr og síðar ort
margt í Danmörku, og vakinn í
bestu kvæðum Jóns er oft og einatt
sú meinsemdarreynsla að dveljast
svo fjarri ættjörð sinni og bera þó
landslagið, þjóðlíf og tungu hennar
í huga hvar sem leiðir lágu. Kvæði
Jóns Helgasonar munu reynast líf-
seig með seiði sínum og galdri ef
forsjónin vill á annað borð unna
þjóð vorri og menningu einhverrar
framtíðar.
Jón Helgason bjó í Kaupmanna-
höfn um tæpra sjötíu ára skeið við
sæmileg kjör og góða heilsu lengst
af. Honum féll þar vel í námunda
við fomritin og var sáttur við
umhverfi sitt. Átti hann marga
góðkunningja danska sem kunnu
vel að meta gáfur hans og lærdóm,
þó að margt væri þeim sjálfsagt lítt
kunnugt um fræðimanninn og afrek
hans, hvað þá hið rammíslenska
skáld.
Jón Helgason missti fyrri konu
sína, Þómnni Ástríði Bjömsdóttur
frá Grafarholti, árið 1966, frábæra
konu að gáfum og mannkostum
sem ótrauð hafði staðið honum við
hlið og stutt hann um fjörutíu ára
skeið. Varð Jón þá einbúi hniginn
að aldri sjálfur, en þijú böm þeirra
hjóna, Bjöm, Helgi og Solveig öll
uppkomin og tvö þeirra flutt til ís-
lands. Jón gekk síðar að eiga
Agnete Loth mag. art. lektor í
fomíslensku við Hafnarháskóla.
Hefur hún nú fylgt honum og stutt
hann yfir síðasta hjallann.
í kvæðinu Til höfundar Hungur-
vöku segir Jón svo:
Það féll í hlut minn að hyggja um sinn
að handaverkunum þínum,
mér fannst sem ættir þú arfinn þinn
undirtrúnaðimínum.
Þeir vom orðnir margir gömlu
mennimir í jörðu sem áttu arfinn
sinn, hið máða letur handritanna,
undir trúnaði Jóns Helgasonar.
Hann líktist mörgum ættmennum
sínum í þvi að fara vel með verð-
mæti og vera reiðumaður. Ég leyfi
mér að vona að hann hafí nú hitt
vin sinn og skjólstæðing, sjálfan
höfund Hungurvöku og farið vel á
með þeim, þótt Jón teldi slíkt fremur
ólíklegt í kvæði sínu. Kannski hafa
þeir nú sameiginlega leyst til fulln-
ustu þær gátur og flækjur sem Jón
barðist við sem best hann kunni.
Trúnaður hans við hlutverk sitt
verður ekki vefengdur.
Hvíli hann í friði.
Andrés Björnsson
Nemandi í íslenzkum fræðum við
háskólann í Reykjavík um 1960
vissi að sjálfsögðu eitthvað um Jón
prófessor Helgason í Kaupmanna-
höfn, kannaðist við talsvert af
fræðilegum ritum hans og útgáfum
texta bæði frá miðöldum og síðar,
og einhveijar fræðilegar tímarita-
greinar. Nokkurt slangur af slíkum
ritum hlaut þessi nemandi að hafa
lesið eða kynnt sér til að auka
1986
1899