Morgunblaðið - 23.01.1986, Side 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 23. JANÚAR1986
Jón Helgason skáld
og prófessor—Minning
þekkingu sína. Og þótt þessum
nemanda væri e.t.v. ekki rausnar-
lega gefið skyn á skáldskap, hlaut
hann samt að vita að Jón var af-
bragðs skáld. Hjá þeirri vitneskju
var engin leið að komast. Væri
nemandinn ekkert hneigður íyrir
æviskrárfróðleik, var hætt við að
sú hugmynd yrði til að þessi maður
hlyti að vera orðinn gamall, gott
ef ekki kominn að fótum fram, svo
miklu hafði hann komið í verk með
ágætum, mörg og vinnufrek grund-
vallarverk unnin af gagngerum
vöndugleika, nákvæmni og skýr-
leika í framsetningu. Það var í
rauninni margra meðalmenna ævi-
starf, að því er sýndist, án þess að
vera meðalmannsverk. Saman fór
að hann var gæddur frábærum
vitsmunum og vilja, óbilandi elju
og ágætri líkamshreysti svo að hann
neyddist sjaldan til að leggja frá
sér verkfærin af lasleika sökum á
langri ævi. Hann var líka gæddur
því afsláttarleysi listamannslundar-
innar sem stundum er nefnt köllun,
þurfti því lítið að hika á ferli sínum,
og götu sína hafði hann fundið
óvenju snemma. Honum auðnuðust
snemma þær’aðstæður að geta
helgað sig starfínu og gerði það
eindregið og af alefíi, og vel tjáði
hann, hve vel hann undi sér meðal
gamalla bóka. Gata íslenzkra fræða
er orðin bæði traustari og nær
lengra og er auðfamari sakir þess
verks sem hann hefur í hana lagt
á nærri sjö áratuga virkri starfsævi,
frá því um 1920 fram undir þennan
dag. Það hefur oft verið sagt og
með réttu, að hann lagði nýjan og
betri grunn að öllu starfi að fomum
textum með því að fylgja þeirri
kröfu um útgáfu, að þar skyldi
gerð grein fyrir öllu því sem máli
gæti skipt um þann upphaflegasta
texta sem að yrði komizt. Þannig
ætti aldrei að þurfa að bæta við
þá undirstöðu sem lögð væri með
útgefnum texta eða textum, les-
brigðabúnaði við hann/þá og grein-
argerðum um handrit og textagerð-
ir í formála. Um leið og þessa er
minnst, er dálítið raunalegt að
hugsa til þess, hve marga þá sem
láta sig fræðin miklu skipta, brestur
þó raunverulegt mat og skilning á
þessari undirstöðu.
Eftir þau kynni háskólanemans
sem ég nefndi áðan af verkum Jóns
Helgasonar átti hann raunar eftir
um það bil aldarfjórðung af starfs-
degi sfnum og kom þá einnig furðu
mörgu og miklu áleiðis. Eftir náms-
sýsl og störf annars staðar átti fyrir
mér að liggja að verða starfsmaður
við Stofnun Ama Magnússonar í
háskólanum í Höfn í tæpan tug ára
frá 1973. Þá var ekki langt liðið
frá því að Jón lét af prófessors-
starfí, en Jonna Louis-Jensen tók
við því. Hann hélt þó óbreyttum
háttum um vinnu og hafði t.a.m.
áfram um sinn umsjón með ýmsum
útgáfuritum. Var oft greinilegt óþol
að sjá í hreyfíngum hans á morgn-
ana að komast að borði sínu, og
um síðdegi kom fyrir að heyrðist
til hans nokkurt tuldur við að sjá
heimfararsnið á yngra liðinu. Árið
1976 fluttist stofnunin úr gamla
birgðabúrinu Proviantgaarden við
hlið Konungsbókhlöðu út í nýbygg-
ingu háskólans við Njálsgötu
(Njalsgade) á Amager. Þá tókst
sem betur fór að tryggja Jóni þar
vinnuafdrep sem öðrum, enda þótt
nútímastjómsýslan ætti í fyrstu
tregt að skilja nauðsyn þess um
eftirlaunamann „hættan störfum".
Hann kunni þar fljótt bærilega við
sig og mat bættar vinnuaðstæður,
og enn var nokkur iðjustund til
kvölds.
Önnur tilviljun en sú sem færði
mig til Kaupmannahafnar olli því,
að nokkur fyrstu árin þar átti ég
heima nærri austurhominu á
Damhussoen í Vanlese, aðeins fárra
mínútna gang frá heimili Jóns á
Kjærstmpvej í Valby. Hann var þar
þá einn síns liðs, ekkjumaður. Ekki
var honum sérlega sýnt né annt um
heimilisstörf, en frú Jensen kom
einu sinni eða tvisvar í viku og
annaðist þá uppþvott, aðföng og
annað það nauðsynlegasta. Það
kom í ljós, að stundum gat ég með
lítilli fyrirhöfn lagfært hurð á hjör-
um og þvíumiíkt, og var „ráða“
minna stundum leitað bæði á þess-
um ámm og eftir að Jón og Agnete
Loth giftust og hún kom á Kjær-
stmpvej að búa. Fundir okkar urðu
því tíðir annað slagið bæði á vinnu-
stað og heima við. Maður þarf með
ýmsu móti manna við. Það var mér
gott að eiga þau að, Jón og Agnete,
ekki sízt þegar ögn hrikti í tilveru
minni, og þó að Jón væri af mörgum
meir rómaður fyrir annað en um-
burðarlyndi við ráðvillu og ragl
annarra, og þótt hann væri lítið
fyrir tal um tilvistarvanda — tal
um efni sem aldrei verða útkljáð
átti hann til að kalla fílósófíu eða
teólógíu í þeim tón að vel skildist
að þessi orð vom nánast samnefni
við mgl og tímasóun — þá var hann
samt manni maður í þess háttar
raun.
Við upphaf kynna bar við, að Jón
varð samferða heimleiðis í bíl. Þar
hafði hann uppi orð um daufleika
híbýlanna. Ég kom þó inn með
honum síðar, og varaði hann mig
þá við, að ekki mundi vel greiðfært
um stofugólf. Þar innan við dymar
var vænn hlaði af blaðinu Lög-
bergi-Heimskringlu. Ekki hrasaði
ég um hann. Síðar, eftir breytingu
á heimilishögum við hjónaband, sást
þetta blað ekki, en síðustu ár mín
í Höfn barst þangað Morgunblaðið
og safnaðist ekki á gólf. Jón hafði
alla tíð logandi áhuga á orðum,
ekki sízt mállýzkuorðum og orðatil-
tækjum, og mér er nær að halda
að vesturheimsblaðið hafi á þeim
parti verið honum hnýsilegra en
dagblaðið úr íslenzka nútíðarvem-
leikanum, sem hann taldi að vonum
vondan skóla í því að skrifa vel og
skilmerkilega.
Agnete Loth hafði áður verið Jóni
stoð í starfí og gert honum kleift
að takmarka sem mest þann tíma
sem til stjómsýslu fór við Ámasafn.
Síðar breyttust stjómarhættir þar
sem annars staðar í háskólanum,
stjómsýslan varð umfangsmeiri af
sjálfri sér, skiptist á fleiri hendur
og tók raunar eflaust miklu meiri
tíma með lýðræðislegri og pappírs-
frekari stjómarháttum. Nú gerðist
Agnete sú stoð sem studdi Jón
einnig við hinn enda þeirrar daglegu
leiðar. Ég efast ekki um, að Jón
starfaði og naut lífsins nokkra leng-
ur en honum hefði ella orðið unnt,
vegna þátttöku og umsjár Agnete
í lífi hans.
Jón var geðríkur maður, og allir
vita að skap hans átti til að bijótast
út í funa, þegar honum þótti, og
að hann var hrókur fagnaðar á
mannfundum fram á síðustu ár, þar
sem aðstæður vom til að hann fengi
notið sín. Ein var sú ástríða hans,
sem ég hygg hann hafí aldrei séð
neina ástæðu til að hemja né temja,
en það vora prófarkir. Vitaskuld
er þetta tengt kappi hans við að
koma þekkingu á prent. Ætti Jón
von á próförkum, var hann sem á
nálum af eftirvæntingu, og kastaði
sér síðan yfír lestur þeirra. Löngu
áður en ég kynntist þessu sjálfur
hafði Séamus O Duilearga í Dyflinni
sagt mér frá heimsókn sinni til
Kaupmannahafnar að hitta þjóð-
menntafræðinga og halda fyrirlest-
ur um írska sagnamennt. Á eftir
fór Séamus í heimsókn í Ámasafn,
þann mikla varðveizlustað íslenzkra
þjóðmennta frá fyrri tímum, og hitti
þar fyrir sér Jón, sem sagði við
hann: „Ég gat ekki komið að heyra
fyrirlesturinn þinn. Ég mátti ekki
vera að því. Ég þurfti að lesa próf-
arkir." Einhveijir hafa sjálfsagt
verið búnir að gefa gestinum til
kynna, að Jón þætti sérlundaður,
og styrktist Séamus í þeirri skoðun,
enda þótt hann vissi vel úr eigin
starfí hve mikilvægur hlutur próf-
arkir em.
Nú er dagurinn allur og nú er
það annarra að halda áfram án Jóns
annars staðar en í þeim verkum sem
lengi munu standa í gildi og notum.
Ég votta Agnete Loth og öðmm
aðstandendum samúð mína.
Davíð Erlingsson
MikiII öldungur er að velli lagður:
Jón Helgason, prófessor í Kaup-
mannahöfn, Nestor íslenzkra
fræða, og eitt fremsta Ijóðskáld
íslendinga er allur. Hann lézt í
Kaupmannahöfn að morgni dags
hinn 19. janúar sl. á 87. aldursári.
Útför hans er gerð í dag í borginni
við Sundið, þar sem hann ól aldur
sinn í nærfellt sjö áratugi.
Einhveiju sinni komst undirritað-
ur svo að orði í afmælisgrein um
Jón Helgason, að fyrir mér væri
hann sfðasti Hafnar-Islendingurinn,
í þeim skilningi, að hann er síðasti
tengiliður við hina gömlu lærdóms-
menn, sem gerðu garðinn frægan
á Hafnarslóð á fyrri tíð, og iðkuðu
hin fomu norrænu fræði, sem áttu
sér að kjama íslenzka menningar-
arfleifð, — „eljuverk þúsunda varð-
veitt á skrifuðum blöðum", eins og
Jón Helgason kvað. Þennan þráð
má sem sagt rekja til 17. aldar,
þegar íslenzku handritin urðu eftir-
sóknarverð fyrir þá höfunda, sem
vildu kryfja til mergjar fomfræði
Norðurlanda og stóðu á gmndvelli
Amgríms lærða, en hann hafði lokið
upp ókunnum heimi fyrir norræna
fomfræðinga með ritum sínum.
Þegar getið er íslenzkra lær-
dómsmanna, sem vom iðnir við
kolann í Kaupmannahöfn, má
minnast á slíka 18. aldarmenn sem
Þormóð sagnaritara Torfason, Áma
handritasafnara Magnússon og
skrifara hans, Jón Olafsson frá
Gmnnavík (sem Jón Helgason varði
doktorsritgerð um í Reykjavík
1926). Sé leiðin stytt og horfíð til
19. aldarmanna, má nefna þá
Konráð prófessor Gíslason, Jón
forseta Sigurðsson og Finn prófess-
or Jónsson. Fjölnismaðurinn Konráð
var einmitt sá maður, sem Jón
Helgason kallaði sjálfur páfa sinn
í fræðunum, og Finnur var kennari
Jóns í Hafnarháskóla, og sá fljótt
hvflfkur efniviður var þar á ferð sem
þessi nemandi hans var.
Jón varð sporgöngumaður þess-
ara manna í Höfn, tók við arfínum,
þar sem hann var geymdur í Áma-
safni, gætti hans síðan af kost-
gæfni, og sagði um hann í kvæði:
„auðlegð mín er útskersblaða alda-
gamalt ryk“. Þennan arf hefur hann
ávaxtað með þeim hætti, að þar
verður ekki betur um vélt. Slíkt
hefur hann gert með því að afkasta
óvenjulegu dagsverki meðan verk-
Ijóst var með útgáfum ógrynni
handrita, þar sem yfirburða hæfí-
leikar, glöggskyggni, natni og þol-
inmæði vom undirstaða þeirra
fomu texta, sem hann hefur gefíð
út, hvort sem um var að ræða fom-
sögur, miðaldakvæði eða aðrar
gamlar bókmennir. Auk þess flutti
Jón fjölda fyrirlestra í háskólum
víða um lönd, samdi greinar, rit-
gerðir og bækur, sem mega teljast
við alþýðuhæfí, eins og t.d. „Hand-
ritaspjall" (1958), þar sem hann
Ieiðir lesandann inn í þann fræða-
heim, sem hann hefur alið aldur
sinn í allt frá sínum ungu dögum
snemma á öldinni og þekkti því
betur en nokkur annar. Vemnni í
þessum lokkandi fræðaheimi, svo
sem hann birtist honum, hefur hann
lýst af fágætri snilld í kvæðinu „í
Amasafni":
„Innan við múrvegginn átti ég löngum mitt sæti,
utan við kvikaði borgin með gný sinn og læti;
hálfvegis vakandi, hálfvegis eins og í draumi
heyrði ég þungann i aldanna sigandi straumi.
Oftsinnis meðan ég þreytti hin fomlegu fræði
fannst mér sem skrifárinn sjálfúr hið næsta mér
stæði,
hugurinn sáyfir hlyklgóttum stafanna baugum
hendursemforðumvarstjómaðaf lifandi taugum.“
Hugur Jóns Helgasonar beindist
iðulega að hinum löngu liðnu skrif-
umm handritanna. Þeir stóðu hon-
um nærri eins og gamlir vinir og
vom honum nákomnari en margur
samtímamaðurinn. Og þeir eiga
arfínn undir því, að þráðurinn hald-
ist óslitinn. Til höfundar Hungur-
vöku yrkir Jón svo:
„Það féll í hlut minn að hyggja um sinn
að handaverkunum þínum,
mér fannst sem ættir þú arfinn þinn
undirtrúnaðimínum".
Við verkalok fær Jón Helgason
þann vitnisburð, að í trúnaði sínum
og ræktarsemi við arf íslendinga
hafí hann reynzt sannur heillavætt-
ur.
íslendingar, sem komnir era til
vits og ára, þekkja Jón Helgason
sem eitt fremsta íslenzkt skáld 20.
aldar. Sá dómur á við, hvort sem
um er að ræða frumsamin ljóð eða
þýðingar erlendra kvæða. Fyrsta
útgáfa ljóðabókar hans „Úr land-
suðri", sem kom út 1939, ber svip
þess bezta, sem ort hefur verið á
íslenzka tungu frá upphafí vega.
Skáldæð hans var ósvikin og tungu-
takið ramíslenzkt, enda bar hann
betra skynbragð á málfar þjóðar-
innar og orðaforða og lögmád tung-
unnar en nokkur annar samtíma-
maður hans. „Hann kann stfl fom-
kvæðanna, miðaldahelgikvæðanna
og Vísnabókarinnar og yrkir á máli
lOdu aldar, 14du og 16du, eftir
því sem honum býður við að horfa,"
sagði vinur hans, Halldór Laxness,
þegar „Úr landsuðri" kom út.
Lestur Ijóða Jóns Helgasonar er
hugðnæmur og lærdómsríkur skóli
hveijum íslendingi og einkar hollt
veganesti ungum löndum hans, sem
komizt hafa í kynni við þau á
menntabraut sinni. í þeim skynja
menn, ekki síður en við að fletta
handritum fomum, „uppsprettu-
lindir og niðandi vötn minnar
tungu", eins og hann kvað í ljóð-
perlu sinni „f Ámasafni". Eða hví-
líkt samspil skáldskapar, máls, stfls,
þjóðfræði, sögu og landafræði, fært
í búning hins agaða forms með
„stuðlanna þrískiptu grein", í ljóði
Jóns „Áföngum", sem birtist fýrst
í Tímariti Máls og menningar árið
1941, eins konar óður til Islands í
umróti stríðandi heims. Þetta kvæði
fínnst mér einlægt bera vott um
hin fullkomnu listrænu tök, sem
skáldið hefur á efnivið sfnum. Þegar
við bætist kynngimagnaður lestur
höfundar sjálfs á þessu kvæði, og
til er á hljómplötu, er sem listaverk-
ið hefjist í æðra veldi:
„Liðið er hátt á aðra ðld;
ennmunþóreimtáKili,
þar sem í snjónum bræðra beið
beisklegur aldurtili;
skuggar lyftast og líða um hjam
líkteinsogmyndáþili;
hleypur svo einn með hærusekk,
hverfurídimmugili."
Með þessum hætti kveður Jón
Helgason í upphafserindi „Áfanga".
Síðan rekur skáldið sig í hveiju
erindinu á fætur öðm eftir fjöl-
mörgum kennileitum lands og sögu
með því að bregða upp áhrifaríkum
og heillandi myndum. ísland var
Jóni einlægt lifandi vemleiki, sem
leitaði á huga skáldsins alla tíð,
snarasti þáttur lífs hans í „glymj-
anda strætisins" í borginni við
Sundið.
„Séð hef ég skrautleg suðræn blóm
sólvermd í hlýjum garði;
áburð og ljós og aðra virkt
enginn til þeirra sparði;
mér var þó löngum meir í hug
melgrasskúfurinn harði,
runninn upp þar sem Kaldakvísl
kemur úr Vonarskarði."
Þetta frábæra ljóð ber því sér-
stakt vitni, hversu Hafnar-íslend-
ingurinn Jón Helgason geymdi ís-
lenzks þjóðararfs. Hann var þjóð-
legastur allra að eðli og upplagi.
Þar gat aldrei orðið nein breyting
á, þótt hann hafí átti heimili sitt á
erlendri gmnd frá 17 ára aldri, eða
f nærfellt 70 ár. Kannski skilja
menn líka í skjóli af „aldintré með
þunga og fijóa grein“ betur en elia
gildi þessa arfs fyrir litla þjóð á
veraldarhjara og jafnframt ailan
heiminn.
Heimili Jóns Helgasonar og Þór-
unnar konu hans, dóttur Bjöms
bónda Bjamarsonar í Grafarholti í
Mosfellssveit, lá um langan aldur
um þjóðbraut þvera, ef svo má að
orði komast. Þar var jafnan opið
hús fyrir íslendinga í Kaupmanna-
höfn, gestagangur var mikill og ís-
lenzkir stúdentar og ferðalangar
áttu ótaldar ánægjustundir á þessu
ramfslenzka heimili, og nutu þar
m.a. samvista við böm þeirra hjóna,
bræðuma Bjöm og Helga, og dótt-
urina Solveigu. Ekki sízt munu
Hafnarstúdentar á stríðsámnum
minnast þessa heimilis, hvflíkur
griðastaður það var þeim, þegar
allt samband við ísland var rofíð
umfimm ára skeið.
Ég varð þeirra gæfu aðnjótandi
að kynnast gistivináttu Þómnnar
og Jóns allt frá þeim tíma, er mig
bar þar fyrst að garði ungan dreng
með foreldmm mínum sumarið
1937, og lengi síðan að stríði loknu.
Á heimilinu að Kjærstmpvej 33 í
Valby var manni tekið opnum
örmum af húsráðendum, svo að það
var líkast því að koma til síns heima.
Ég minnist ætíð húsmóðurinnar,
Þómnnar, með virðingu og þökk
fyrir hlýlegt viðmót í minn garð og
gott atlæti á heimili hennar og Jóns,
ekki sízt veturinn 1961, er við hjón-
in ásamt tveimur bömum dvöld-
umst í Kaupmannahöfn í nágrenni
við þau að ráði Þómnnar. Hún lézt
árið 1966.
Á mörgum fróðlegum og
skemmtilegum stundum á heimilinu
á Kjærstmpvej 33 kynntist maður
annarri hlið á Jóni Helgasyni en
þeirri, sem sneri út á við, — mannin-
um á bak við fomfræðin og skáld-
skapinn, og það vom ógleymanleg-
ar stundir, sem ég vildi ekki hafa
farið á mis við. Mér em Iöngum í
minni mörg síðkvöldin á heimili
Jóns, þar sem við spjölluðum um
heima og geima, en þó framar öðm
fom tíðindi af Haftiarslóð og þá
litríku og fmmlegu persónuleika,
sem þar hafa alið manninn í tfmans
rás. Jón kunni ókjör af slíkum fróð-
leik, og hann dró oft upp svip-
myndir, ríkar af kímni í þeim
skemmtilega og persónulega frá-
sagnarstfl, sem honum einum var
lagið. Gamanbragir hans frá fyrri
tíð um hjákátlega atburði og per-
sónur em mörgum kunnir, enda var
hann hrókur alls fagnaðar á manna-
mótum. Það var óborganlegt á góðri
stund að hlýða á hann fara á kost-
um, er hann greindi frá mönnum
eins og kennara sínum Finni Jóns-
syni, Boga Th. Melsteð, Bimi Karel,
Jóni Dúasyni, Skúla kollega, Sverri
Kristjánssyni og mörgum öðmm
sem Jón var samtíða í Höfn.
Þegar hlustað var á Jón Helgason
greina frá nánum kynnum sínum
af Hafnar-íslendingum, sem áttu
rætur sínar á 19. öld, varð manni
ljósara en ella hvflíkur tengiliður
hann var við löngu liðinn tíma, svo
að það er engan veginn út í bláinn
að gefa honum heitið sfðasti Hafn-
ar-Islendingurinn. Ég hygg, að við
fráfall hans hafí sá þráður slitnað,
sem óhægt er að binda á ný.
Umskipti urðu á högum Jóns
Helgasonar fyrir rúmlega tíu ámm,
er hann gekk í hjónaband með
Agnete Loth, norrænufræðingi við
Ámasafn. Hún hefur hugsað um
hann af nærfæmi þessi ár, sem þau
bjuggu saman á hinu gamla heimili
Jóns. Það var mér gleðiefni, að fá
tækifæri til að halda áfram að vera