Morgunblaðið - 23.01.1986, Qupperneq 31

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 23. JANÚAR 1986
31
Jón Helgason ídyrum Árnasafns.
heimagangur hjá þeim, er ég hef
átt leið um Kaupmannahöfn undan-
farin ár. A samskipti mín við þau
hjón hefur engan skugga borið og
ég minnist dvalar þar í húsi með
mikilli ánægju og harma, að nú
skuli húsbóndinn vera horfinn af
heimi.
Fyrir allar samverustundimar,
sem ég og mitt fólk hefur orðið að
njótandi á heimili Jóns Helgasonar,
verð ég ævinlega þakklátur.
Þótt elli væri að nokkru farin að
sækja að Jóni Helgasyni, var hann
enn hinn emasti andlega, þegar ég
átti nokkra dvöl á heimili hans á
Kjærstmpvej fyrir ríflega ári. Eins
og alltaf áður var Jón mér mildur
og hlýr í viðmóti og spjallað var sem
fyrr um margvísleg efni. Enn lifði
með honum frásagnarlistin og sú
gamla gráglettni, sem ég hafði svo
oft notið um dagana. Eg innti hann
m.a. eftir gömlum gamankvæðum
frá fyrri ámm, sem hann gerði þó
lítið úr og vildi lítt hafa í hámælum,
kvaðst hafa gleymt þeim, enda átt
við á sérstakri stundu og stað. Ég
minnti hann á, að hann mundi lík-
lega hafa verið fyrsti íslendingur-
inn, sem ort hafði um bolsann Lenin
á sinni tíð, þ.e. um 1920, af því
tilefni er Henrik Ottósson (Siemsen)
kom til Hafnar eftir ferð til Rúss-
lands. Sfðan langaði mig að gamni
að heyra braginn af vömm Jóns
sjálfs. Er ég hafði rifjað upp upp-
hafið, tók Jón hægt og sígandi við,
og flutti fram kvæðið með sinni
sérstæðu rödd, sem mér verður æ
í minni:
„Um Lenin, sem ríkir í rauðustum heim
og refsar með blóðugu straffí;
ég yrki mitt kvæði af ástæðum þeim
að öðlingur sá gaf mér kaffí;
og með því var framreitt hið fínasta brauð
eins og framast var kostur að torga.
Það var lagsmaður Siemsen, sem lostætið
brauð,
en Lenin mun þurft hafa að borga.
í austrinu hervæðist harðsnúið lið
og hanamir blóðrauðu gala,
því líta menn víða í löndunum við,
um Lenin er verið að tala.
Mig furðar ekki á þó að frægð þessa manns
sé flogin um gjörvallar álfur,
fyrst svona er aumasti húskarlinn hans,
hvílíkur mun hann þá sjálfur."
Þetta var sannarlega ógleyman-
leg stund, og ég hafði óljósan grun
um, að brugðið gæti til beggja vona,
að fleiri yrðu slíkar.
Það var mér mikið ánægjuefni
að geta endurgoldið góðvild og
gestrisni Jóns Helgasonar að
nokkru í minn garð og minna, með
því að taka á móti honum og
Agnete, þegar hann átti leið til ís-
lands. Þá átti ég þess kost að fara
með honum út á landsbyggðina.
Er mér sérstaklega minnisstætt er
við eitt sumarið ókum með honum
og Agnete austur til Þingvalla og
víðar um Amessýslu og komumst
að Haukadal í Biskupstungum, hinu
foma fræðasetri, en þangað hafði
Jón aldrei komið áður. Ég veit, að
það var eftirminnileg stund fyrir
hann að standa þar í spomm Ara
fróða í fyrsta sinn á langri ævi og
fá litið það landslag, sem sagnarit-
arinn hafði fyrir augum átta öldum
fyrr. Kannski hefur hann þá minnzt
upphafs ljóðsins sem hann orti til
höfundar Hungurvöku:
„Hér stíg ég enn mínum fæti á fold
og fylli lungun í blænum,
en þú ert örlitil ögn af mold
undir sverðinum grænum."
Á síðasta ári varð Jón Helgason
fyrir áfalli á heilsu sinni, sem á
tiltölulega skömmum tíma lagði
hann að velli. Skáldið Jón Helgason
hafði heyrt
„bjöllunnarhreim
áhurðinniminni
til marks um gestinn, sem hljóður sækir mig
heim
í hinzta sinni“,
svo sem hann hafði ort í ljóð sínu
„Elli“.
Við fráfall Jóns Helgasonar vil ég
og fjölskylda mín senda konu hans
Agnete og bömum Jóns, Solveigu,
Helga og Bimi og þeirra fyölskyld-
um okkar innilegustu samúðar-
kveðjur.
Á kveðjustund þakka ég Jóni
Helgasyni áratuga vinskap og
kynni, sem aldrei mun fyrnast yfír
í huga mínum. Fyrir fræðin og ljóð-
in hlýtur öll þjóðin að þakka.
Einar Laxness
Nú er Jón Helgason fallinn frá,
sá maður sem mér þótti jafnan
öðmm betur á verði, þegar rang-
færslur vom annars vegar eða
hæpnar tilgátur. Fáum hef ég
kynnst sem höfðu jafn ríkt í huga
að leiða ekki aðra á villigötur með
fræðum sínum og skrifum. Starf
Jóns þau ár sem ég þekkti best til
var framar öðm að skorða undir-
stöðuna, kanna handrit og gera
efni þeirra aðgengilegt í traustum
útgáfum. Að þessu vann hann
sleitulaust. Um afraksturinn þarf
ekki að spyrja. Bækur Jóns fmm-
samdar, útgáfur sem hann gerði úr
garði og ritgerðir hans em margar
kunnar þeim sem láta sig nokkm
varða íslenska menningu. Ritverk
Jóns og þá ekki síst margar og
vandaðar útgáfur frá hans hendi
munu halda á loft minningunni um
óvenjulega gáfaðan og fjölhæfan
vísindamann. Jón lifír áfram í verk-
um sínum, en margir sakna vinar
í stað, þar sem var maðurinn sjálfur.
Þeim sem þetta skrifar er minnis-
stæður haustdagur fyrir mörgum
ámm, ungur maður í ókunnri borg
nýkominn frá prófborði og hugðist
feta í fótspor fjölmargra landa fyrr
og síðar og setjast inn á Ámasafn
við lestur íslenskra handrita. Leiðin
var ekki auðrakin, aðeins lítið spjald
hjá látlausri dyrabjöllu sem sýndi
hver staðurinn var. Þar opnuðust
dyr og mér var hleypt inn. Persónu-
leg kynni af Jóni Helgasyni vom
engin. Ég hafði heyrt hann flytja
eigin kvæði og kvæði nokkurra
skálda frá síðari öldum og hlýtt á
fyrirlestur sem hann hélt heima um
íslensku handritin í British Museum
í London. Það var mér ofarlega í
huga þegar inn kom og ég stóð
skyndilega andspænis skáldinu og
fræðimanninum sem hér réði ríkj-
um. Jón heilsaði kumpánlega, eins
og við væmm sveitungar og hefðum
þekkst lengi. Mér var vísað til sætis
við borð sem átti að vera vinnustað-
ur minn um veturinn. Þeir urðu átta
talsins.
Þegar ég rifja upp kynnin við Jón
Helgason þessi ár í Kaupmanna-
höfn er margt sem kemur upp í
hugann. Ekki treysti ég mér til að
draga upp mynd af honum í fáum
orðum, og ekki þótt í lengra máli
væri. Jón var áreiðanlega geðríkur
maður, og það varð mér fljótlega
ljóst að fas og yfírbragð var iðulega
ekki annað en gríma dulinna tilfínn-
inga. Jón gat verið hrókur alls
fagnaðar og sagði sögur flestum
öðmm betur. Það er alkunna. En
það sem mér er hugstæðara er hlýj-
an í viðmóti og alúðin sem var svo
snar þáttur í skapgerð Jóns. Ég
minnist aldrei annars í okkar við-
kynningu. Varla barst svo bréfmiði
frá Jóni að ekki mætti fínna ylinn
bak við línumar. Það bar oft gesti
að garði í Ámasafni, námsfólk kom
hvaðanæva að og fræðimenn með
rannsóknarverkefni sem vörðuðu
íslenskar bókmenntir fyrri alda.
Öllu þessu fólki var Jón innan
handar, stöðugt tilbúinn að ræða
fræðileg vandamál sem upp komu
og miðla öðmm af þekkingu sinni
og kunnáttu.
Jón Helgason hafði flesta kosti
fræðimannsins. Hann var óþreyt-
andi eljumaður, skarpskyggn með
afbrigðum og kunni vel til verka.
Hann var agaður í vinnubrögðum
og bjó yfír víðtækri þekkingu á
rannsóknarsviði sínu, sem var í raun
og vem bókmenntir og tunga ís-
lensku þjóðarinnar frá upphafí.
Yfírsýnin var næsta ótrúleg. Ög þó
virtist Jón aldrei sjá í tímann sem
fór í að greiða úr smávægilegustu
vandamálum. Hroðvirkni átti ekki
upp á pallborðið hjá honum. Jóni
var einkar lagið að setja fræðilegt
og stundum flókið efni fram á skýr-
ari og skipulegan hátt. Þar naut
fræðimaðurinn skáldsins.
Annað sem mér þótti einkenna
Jón var djúpstæð þjóðemiskennd.
Hún kom fram í orðum og gerðum
og mótaði viðhorf hans til flestra
hluta. Jóni var hlýtt til allra íslend-
inga, sama á hvaða öld þeir vom
uppi.
Þótt margt fólk sæti tíðum í
Ámasafni og fengist við verk af
ólíkum toga, hygg ég að Jón hafí
fylgst gjörla með öilu sem þama
var unnið. Þar kom til fræðilegur
áhugi hans og forvitni, sem ekki
átti neitt skylt við hnýsni. Okkar
kynni urðu nánust þar sem við sát-
um frammi á gangi í Ámasafni og
reyktum saman pípu. Oftast var
setið þegjandi yfír blöðum og bók-
um, en skotið inn orðum á milli.
Þá sætti ég lagi, ef ég þurfti að
ræða við Jón um rithönd eða nafn
á spássíu í handriti, og aldrei stóð
á honum að leggja frá sér verkefnið
um stund og taka upp vandamál
mitt í staðinn.
Jón Helgason stjómaði og skipu-
lagði útgáfustarfsemi Ámastofnun-
ar í Kaupmannahöfn frá því að
henni var komið á fót 1956 og þar
til hann lét af störfum fyrir aldurs
sakir. Starfsemin var gróskumikil,
og kom sér vel að Jóni var sýnt um
að vekja áhuga á fræðum sínum
og kunni einnig að telja kjark í fólk
þegar reyna tók á þolrifín. Fræða-
störfin virtust eiga hug Jóns allan
á þessum árum. Um kvæði sín
ræddi hann fátt, og var sem komið
væri við opna kviku ef að þeim var
vikið. Þau vom skriftamál fræði-
mannsins við samtíð sína og óður
hans til þjóðarinnar og landsins,
sem hann fékk ekki gleymt og vildi
ekki gleyma nokkra stund, þótt
atvikin höguðu því þannig að hann
hefði búsetu í erlendu landi. Þar
bjó hann sér íslenskt umhverfi
heima jafnt sem heiman og starfaði
langa ævi í návist íslenskra bóka
og í þágu íslenskra bókmennta og
íslenskrar tungu. Umhyggjan fyrir
öllu íslensku kom líklega gleggst í
ljós í viðhorfi Jóns til íslenskunnar.
Málspjöll þoldi hann hvorki sjálfum
sér né öðrum.
Öllum aðstandendum Jóns votta
ég einlæga samúð við fráfall hans.
Jón Samsonarson
Með Jóni Helgasyni prófessor er
hniginn að foldu einn mesti fræði-
manna-öldungur og eitt mesta ljóð-
skáld íslands á þessari öld, á 87da
aldursári sínu.
Hann var fæddur 30. júní 1899
á Rauðsgili í Borgarfirði, sonur
Helga Sigurðssonar og Valgerðar
Jónsdóttur. Hann var bráðþroska
og námgjam, varð stúdent frá
Menntaskólanum í Reykjavík á
sautjánda ári, sigldi samsumars til
náms í Kaupmannahöfn og átti þar
heima alla stund síðan. Hann varð
doktor frá Háskóla fslands 1926
fyrir bók sína um Jón Ólafsson frá
Grunnavík, forstöðumaður Áma-
safns í Kaupmannahöfn árið eftir,
og prófessor í íslenskri tungu og
bókmenntum við Kaupmannahafn-
ar-háskóla þrítugur að aldri, 1929.
Þegar hin nýja Ámastofnun í
Kaupmannahöfn var sett á laggir
árið 1956 var Jón sjálfkjörinn fyrsti
forstöðumaður hennar, og gegndi
hann þessum embættum uns hann
hlaut að láta af þeim fyrir aldurs
sakir.
Þegar á námsámm sínum tók Jón
að fást við rannsóknir og útgáfu
handrita. Upphafíð var það að hann
var ráðinn aðstoðarmaður norsks
fræðimanns við að búa til prentunar
Ólafs sögu helga hina miklu, sem
svo er nefnd. í reynd sá Jón aiger-
lega um þetta verk. Það tók hann
rúma tvo áratugi, og mættu ýmsir
æðikollar nútímans gera sér ljóst
að slík verk em ekki hrist út úr
erminni, ef vel á að vinna. En um
útgáfu Ólafssögunnar hefur og
verið sagt að hún hefði verið gott
ævistarf eins manns. Og jafnframt
vann Jón margt annað á þessum
ámm. Hann tók öll sín próf á ungum
aldri og hlaut háan embættisframa,
eins og ég gat um. Hann bjó til
prentunar Heiðrekssögu (1924),
Ljóðmæli Bjama Thorarensen í
tveimur bindum (1935) og tvö bindi
Islenskra miðaldakvæða (1936).
Hann ritaði sígilt verk um Málið á
Nýja testamenti Odds Gottskálks-
sonar (1929) og norræna bók-
menntasögu sem hann vann á þess-
um ámm, og fjöldi verka stórra og
smárra sem hann innti af höndum
síðar á ævinni, allt til þess er kraft-
ana þraut á síðast liðnu árí.
Jón var brautryðjandi nýrra að-
ferða við útgáfu íslenskra handrita.
Hann gerði þá kröfu að hveija út-
gáfu skyldi vanda svo vel að þar
þyrfti helst ekki framar um að
bæta, þar kæmi fram öll nauðsynleg
vitneskja sem í handritunum og um
þau væri að fínna. Allir starfsmenn
Ámastofnana í Kaupmannahöfn og
Reykjavík em lærisveinar Jóns,
flestir beinlínis, aðrir óbeint. Auk
þeirra útgáfuverka sem hann hefur
unnið sjálfur hefur hann annast
ritstjóm eða yfímmsjón mikilla
safna af fræðiritum, íslenskum
textum og ljósprentunum sem út
hafa komið í Kaupmannahöfn um
margra áratuga skeið, og skipta
þessar bækur mörgum tugum
binda. Sjálfur á ritstjórinn furðu-
lega mikinn þátt í öllum þessum
verkum. Utgefendur sem unnið
hafa undir handleiðslu Jóns hafa
komið frá mörgum löndum, og hafa
áhrif hans og aðferðir við útgáfur
þannig borist út um allan heim þar
sem stunduð eru fslensk og norræn
fraeði.
Árið 1939 kom út kvæðabók
Jóns, Úr landsuðri, og með þeirri
bók hlaut hann þegar sess með
höfuðskáldum íslands. Ljóðin voru
aftur gefín út með viðaukum og
nokkrum úrfellingum 1948. Síðar
birti Jón söfti þýðinga sfgildra er-
lendra kvæða (1962 og 1976).
Margir hafa harmað að hann skyldi
ekki leggja meiri stund á skáldskap-
inn síðar á ævinni, svo glæsilega
sem hann hleypti úr hlaði. En þetta
er skiljanlegt, svo hlaðinn sem hann
var af embættis- og útgáfustörfum.
Og það er víst að kvæði hans hin
bestu munu lifa meðan fslensk
tunga er töluð. Hann var einnig
meistari í meðferð óbundins máls
og vandaði málfar sitt, bæði mælt
og ritað, að hætti 19du aldar
manna, svo sem Sveinbjamar Egils-
sonar og Konráðs Gíslasonar. Hann
þoldi illa að heyra bögumæli og
erlendar slettur og brást þá stund-
um við af mikilli þykkju. Hygg ég
að í ritum hans sé fáar setningar
að finna sem ekki hefðu getað
staðið í einhveiju fomritanna. í
þessu efni var hann öðrum rit-
höfundum til fyrirmyndar og hafði
mikil áhrif á aðra höfunda, allt frá
Halldóri Laxness til minni bóga.
Jón Helgason var tvíkvæntur.
Ifyrri kona hans var Þómnn Bjöms-
dóttir frá Grafarholti í Mosfells-
sveit, og eignuðust þau þijú böm
sem ÖU lifa föður sinn. Síðari kona
hans, sem lifír eiginmanninn, var
Agnete Loth, magister og lektor
við Ámastofnun í Kaupmannahöfn.
Jónas Kristjánsson
Mér barst til eyma og augna í
sjónvarpinu á sunnudaginn, að vin-
urinn minn Jón Helgason væri fall-
inn. Ekki kom það mér alveg að
óvömm, því að Solveig dóttir hans
sagði mér fyrir nokkmm mánuðum,
1899-1986