Morgunblaðið - 23.01.1986, Síða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 23. JANÚAR1986
Jón Helgason skáld
og prófessor — Minning
að hann hefði fengið hjartabilun,
en væri að hressast.
Stór og mikill maður eins og Jón
fellur eða stendur, vegur þar á milli
er ekki til. Það hefði ekki hæft
honum að vera með einhveija
meðalmennsku á því sviði frekar
en nokkru öðru sviði, sem hann
fékkst við. Gilti þar einu, hvort um
var að ræða að grúska í fomritum,
yrkja kvæði eða vera sjónvarps-
stjama: alls staðar skaraði hann
framúr og alltaf var hann sívinn-
andi.
Þjóð okkar heiðraði hann á
marga vegu. Til dæmis var honum
vegna skáldskapar síns veittur lista-
mannastyrkur, og var það að verð-
leikum. Kunni hann þó ekki að
ganga um kaffihús á daginn og
gera ekki neitt eins og alls konar
leirskáldum þykir við hæfí — og fá
fyrir listamannastyrk.
Kynni mín af Jóni hófust, þegar
ég kom sem óreynt stúdentsgrey í
stríðslok til Kaupmannahafnar, sem
var þá syndum spillt borg að talið
var hér nær pólnum — og vissu
menn þó ekki, hvaða breytingar
voru þar framundan.
Frændi minn góður teymdi mig
til hans í Ámasafn, og sá ég þá
fyrst hinn mikla mann. Hann var
nefnilega hartnær 190 sm hár og
samsvaraði sér mjög vel. Þegar
farið er að grauta í matematík, sem
er göfugust allra vísinda, og sett
inn í formúlu, að mannskepnan
hækki um 6 sm hver kynslóð um-
fram þá næstu á undan, má fá út,
að Jón, sem var fæddur á aldamót-
um, hefur verið heljarinnar stór
maður miðað við umhverfi sitt.
Samsvarandi maður fæddur um
þetta leyti, mundi þá vera um 2
metrar og sæist langt að.
Þetta var ofurlítil matematík, en
annars átti að ræða um manninn
Jón Helgason. í safninu tók Jón á
móti okkur með mikilli ólund, sem
risti ekki ’/io millimetra ofan í húð-
ina. Sagði hann, að ég gæti svo sem
komið til þeirra, þótt ekki væri víst,
að nokkur væri viðurgemingur, sem
bjóða mætti.
Úr þessu varð ævilöng vinátta,
sem aldrei bar á skugga. A námsár-
um mínum reiknaðist okkur Helga
sjmi hans, að ég hefði komið 400
sinnum til þeirra og drukkið að
minnsta kosti tunnu af tei, auk
þess sem ég hefði annan viðurgem-
ing, sem allt eins gat verið tekex,
dýrindis matur eða hellingur af
rjómatertum (en þær þóttu mér
beztar. Mátti ég borða ótakmarkað
af þeim, enda þungi minn þá aðeins
68 kg. í dag nota ég öfugu töluna).
Gestrisni á heimilinu var einstök.
Allir vom boðnir þangað og vel-
komnir og gilti einu, hvort viðkom-
andi væri skáld eða listamaður eða
bara einfaldur stúdent: allir fengu
sömu hlýju móttökumar, og var
ekki munur á gerður. Húsi réði
Þómnn Bjömsdóttir, sem ættuð var
frá Grafarholti. Vissi hún vel hvað
hún vildi, og vildi aðeins vel. Sjaldan
hefur nokkur maður fengið annað
eins gersemi að konu og Jón, þegar
hann fékk Þómnnar. Hún stóð heils
hugar við hlið manns síns í útgerð
gestrisins heimilis, sem vafalaust
hefur verið nokkuð dýrt í rekstri
vegna gestanna. Aldrei var þó
matar vant né góðs atlætis.
Þau eignuðust 3 böm: Bjöm,
Helga og Solveigu. Mikið mannval
er í þeim bömum, og hefur þeim
vegnað vel í lífínu. Ekki skal gleymt
einum aðila á heimilinu, sem var
Brandur nokkur Ámason. Var hann
nokkuð sérvitur og vildi liggja uppi
í stólum og sófum, og taldi mýs
hinar ætilegustu. Orti Jón um þenn-
an vin sinn magnaðar kattavísur,
sem lifa munu hjá þjóð okkar um
aldir.
Með Jóni og kettinum vom ýmis
sameiginleg einkenni. Má þar telja,
að hvor sat á sínum stól og vildi
ekki, að aðrir sætu þar. Reyndist
ekki ágreiningur með þeim á þeim
vettvangi. Báðir stunduðu störf sín
í næði og vildu hafa það svo. Ekki
var það efni ágreinings þeirra held-
ur. Loks má telja, að hvomgum
leið vel, ef meira var en svona 1,25
metrar á milli þeirra, en það fannst
báðum mjög svo gott.
Þau Jón og Þómnn reyndust mér
sem beztu foreldrar, og var ég þeim
þó alls endis óskyldur, þótt báðir
væmm við Jón Borgfirðingar, hann
vegna ættemis og fæðingarstaðar,
en ég vegna fæðingarstaðar. Mikið
var oft gaman að koma þar og hitta
hina merkilegustu menntamenn,
suma sérvitra og leiðindaskarfa að
mínu áliti, en aðra stórmenni á sínu
sviði og þá oft einnig að mínu áliti
stundum, þótt hreint ekki færi það
nú alltaf saman. Ég taldi til dæmis
ekki Halldór okkar sérlega merki-
legt skáld. Kom það til af því, að
í mig var troðið Bjöms Guðfínns-
sonar íslenzku með zetum og öllu
saman, og hefur mér aldrei fundist
önnur íslenzka betri. Þar bættist
svo við ströng kommusetning
Magnúsar Finnbogasonar. Hvomgt
féll saman við rithátt Halldórs
vegna þess, að hann var með ein-
hverjar herjans tiktúmr í rithætti
sínum, sem ég gat alls ekki fellt
mig við, og gafst égtil dæmis þrisv-
ar upp á að lesa Islandsklukkuna
bara vegna þess — einn allra Islend-
inga, sem það hefí gert. Varð ég
að fara í Þjóðleikhúsið, til að geta
kynnzt verkinu, og fannst það
býsna gott. Það var Halldór líka,
einstakur ljúflingur og tók ekki
mikið illa sérvizku stráksa. Einn
gesta var Kristinn Andrésson, afar
hægur maður og settlegur, og fjöld-
an allan annan má til telja, þótt
hér verði stöðvað.
Oft var ég af skólabræðrum mín-
um varaður við að vera of mikið á
heimilinu, og takið þið eftir: af póli-
tískum ástæðum! Mikið lifandis
ósköp þekktu þeir lítið til, hvað
þeir vom að tala. í þau 400 skipti
sem ég kom til Jóns og Þómnnar,
heyrði ég aldrei pólitískum skoðun-
um haldið að nokkmm manni, og
get þó leyft mér að telja, að húsráð-
endum hafi svo sem verið rétt vel-
komið að hafa þá pólitísku skoðun,
sem þeim sýndist. Þau höfðu fullt
vit og frelsi til að velja það, sem
þeim datt í hug eða hafna. Vit og
frelsi em eiginleikar, sem ótrúlegur
fjöldi einstaklinga notar ekki í
almennum pólitískum kosningum,
og heyrir til undantekninga á jarð-
arkringlunni, að mega yfírleitt nota
slíka éiginleika.
Jón var mikill ræðumaður og
upplesari svo að af bar. Setti ég
mig ekki úr færi að hlusta á hann
í útvarpi eða á mannfundum, og
varð alltaf ríkari af — nema einu
sinni. Skal það nú rakið að nokkm:
Viið vomm þrír angurgapar á
ferð á vélsleðum (sem á ríkisfjöl-
miðlamáli heita snjósleðar) á Blá-
fjallahálsi fyrir svo sem 10 ámm.
Lentum við í afspymu vondu veðri,
stórhríð og frosti og urðum að grafa
okkur niður í snjóinn svona nokkurn
veginn upp á líf og dauða. Það var
á skírdag. Föstudaginn langa var
jafn trítilvitlaust veður, og leið
okkur heldur ónotalega, gegnblaut-
ir og kaldir. Haldið þið þá ekki að
ríkisfjölmiðillinn hafí fundið upp á
að hella yfír okkur þama í eymdinni
hinum magnaðasta upplestri Jóns
vinar míns af hrakföllum Reyni-
staðabræðra. Áttum við ekki annað
eftir en fara sömu leið, ef upplestr-
inum hefði verið haldið áfram: slík-
ur var áhrifamáttur upplestrar-
tækni Jóns — en ég slökkti á útvarp-
inu á Jóni í þetta einasta skiptið.
Þegar námi mínu lauk, hélt ég
eftir beztu getu upp sambandi við
fólkið á Kjærstmpvegi, en að sjálf-
sögðu dofnaði það með tímanum
einfaldlega vegna samskiptaleysis.
Ævinlega var sami hlýhugur í minn
garð á þeim bæ.
Þómnn kona Jóns lézt fyrir 20
ámm. Gerðu menn því skóna, að
ekki yrði langt á milli þeirra vegna
ímyndaðs hjálparleysis Jóns. Jón
komst yfír konumissinn, sem var
stór, og gekk að tíu ámm liðnum
að eiga aðra konu af dönsku ætt-
emi. Hún hefur það umfram aðra
Dani flesta, að bæði kann hún ís-
lenzku og er vel heima í fom-
bókmenntum. Hafa skal hún þakkir
fyrir að gera vel við Jón á efri ámm
hans.
Mér hefur verið nokkuð tíðrætt
um Jón og Þómnni. Ekki er það
óeðlilegt, þar sem aðalleikarinn í
dramanu er sjálfur Jón Helgason í
þetta skiptið. í Kaupmannahöfn er
skarð fyrir skildi, skarð, sem er
útilokað, að verði nokkum tíma
fyllt. Ástæðan er sú, að þær að-
stæður, sem Jón koma að, með fullt
af handritum í Kaupmannahöfn,
em liðnar. Danir hafa gert hlut-til
íslendinga, sem í sögu heimsbyggð-
arinnar em ekki önnur dæmi um:
Þeir hafa skilað okkur handritun-
um, sem Jón kom að, og streyma
þau heim til sín á færibandi á
hverju ári í geymslu hér á landi,
geymslu, sem er mjög tæplega við
hæfí slíkra merkisplagga.
Að loknum starfsdegi Jóns kem-
ur mér í hug, að ekki er víst, að
Jón hefði komizt á legg á íslandi
nútímans. Jón var sonur bónda og
ráðskonu hans, og var því ekki
hjónabandsbam, þótt þau byggju
saman í áraraðir. Var á þeim ámm
oft hnýtt í fólk vegna slíkra hátta,
og lentu mæður slíkra bama oft í
erfiðleikum vegna þess. Þegar faðir
Jóns féll frá, flutti móðir hans með
hann til Hafnarfjarðar, til að unnt
væri að koma honum til mennta.
Slík hefur verið kynfylgja móður
Jóns, að hún hefur barizt við erfíð-
leikana og komið þessum fluggáf-
aða syni sínum til æðstu mennta,
og mikill var sá sigur. Nú, þegar
85% af tuttugustu öldinni em liðin,
þykir nokkuð sjálfsagt, að gerðir
séu út af ríkinu sérlærðir menn til
að nema burtu böm úr móðurkviði
og fyrirkoma þeim — á altari ein-
hverrar félagshyggjuvitleysu. Ekki
liggur fyrir, hve mörg lífsstörf
manna á borð við Jón Helgason við
höfum misst af þeim sökum, en
mikil er vesöld þeirrar þjóðar, sem
þannig þarf að haga sér.
Þau Jón og Þómnn hafa gengið
sín reynzluspor í lífi sínu, og em á
leið til þeirra landa, þar sem mönn-
um er launað að verðleikum. Hafí
þau góða ferð, og góðar hugsanir
fylgja þeim héðan.
Sveinn Torfi Sveinsson
Jón Helgason fæddist á Rauðsgili
í Hálsasveit 30. júní 1899. Hann
var sonur Helga Sigurðssonar
bónda og bústým hans Valgerðar
Jónsdóttur. Helgi missti konu sína,
Pálínu Pálsdóttur, 1897. Valgerður
kom til hans sunnan úr Selvogi af
fátæku en góðu fólki komin. Var
hún meðal annars af Keldnaættinni
sem kennd er við Keldur á Rangár-
völlum. Helgi og hún áttu saman
tvö böm, þau Jón og Ingibjörgu.
Ekki var auður í búi hjá Helga.
Hann var leiguliði eins og flestallir
bændur á þeim tíma og varð að
borga landskuldir í sméri að Reyk-
holti og hafa hross frá landeiganda
í hagagöngu á vetmm og eflaust
láta fleira í té eins og efpi framast
leyfðu. Það fór fljótt að bera á Jóni
meðan hann var í föðurgarði á
Rauðsgili. Hann þótti ekki smákurt-
eis við prestinn en gerði sér ferð á
bæi þar sem von var um að fá lánað-
ar bækur. Þetta sagði mér Ástríður
á Signýjarstöðum sem léði honum
þær bækur sem hún átti. Árið 1908
andaðist Helgi 59 ára að aldri.
Valgerður bjó til vors á Rauðsgili
en fluttist þá til Hafnarfjarðar. Það
var 25 ára aldursmunur á henni og
Helga en það segja fróðir menn að
hún hafí alla ævi lifað í aðdáun á
honum sem eflaust hefur ekki verið
ástæðulaus. Helgi var fróður og
eftirminnilegur ágætismaður. Það
lýsir Jóni vel að hann hélt ævilangri
vináttu við jafnaldra sína í sveitinni
þó hann færi þaðan 10 ára að aldri.
í Hafnarfírði giftist móðir hans
aftur en örlögin höguðu þvi svo til
að Jón gekk menntaveg og varð
að mikilmenni. Býst ég við að sá
ferill verði rakinn í mörgum blöðum
og mörgum þyki sér heiður og æra
í að rekja þann feril skálds og
fræðimanns. Hann var staddur uppi
í Hálsasveit þegar hann varð átt-
ræður og sveitamennimir héldu
honum veislu í félagsheimilinu. Þar
sat honum á aðra hönd uppeldis-
systir hans og frænka, Rebekka,
10 árum eldri, en á hina jafnaldra,
bóndakona úr sveitinni, Þóra að
nafni. Jón þakkaði fyrir sig með
ræðu og komst þá svona að orði
eða því sem næst meðal annars.
„Ef ég hefði ekki flutt til Hafnar-
ijarðar hefði ég eflaust orðið kot-
bóndi hér í sveitinni og líklega gifst
henni Þóru sem situr héma.“ Ég
gæti trúað að þetta væri rétt. Það
má þó minna á það að þegar Jón
og Þóra vom ung þekktust þau til
10 ára aldurs. Hann nefndi hana
sem hvert annað dæmi. Jón hefði
sennilega orðið ámóta karl og Helgi
faðir hans ef hann hefði lent í
bændastétt og líklega hefði Helgi
orðið að nokkra mikilmenni hefði
hann notið sín að sögn gamalla
manna sem þekktu hann. Þess má
og geta að Þóra sem Jón benti á
var frábær að minni og hefði líka
orðið að fræðimanni ef hún hefði
notið sín.
Næst er því frá að segja að ég
var kominn til Kaupmannahafnar
haustið 1950 og var að byrja á
löngu námi. Mér datt satt að segja
ekki í hug að mikilmenni myndu
neitt um mig hirða og fór því ekki
á fund Jóns en þessi skoðun mín
átti eftir að breytast. Það var fund-
ur í Islendingafélaginu nokkram
mánuðum eftir að ég kom til Kaup-
mannahafnar. Jón hélt þar eina af
sínum góðu ræðum og lýsti för sinni
til Hjaltlands. Eftir fyrirlesturinn
koma þau hjónin Jón og Þórann
næstum rakleitt til mín að bjóða
mér heim til sín. Jóni þótti það
nefnilega sæta nokkram tíðindum
að í Kaupmannahöfn væri maður úr
Hálsasveit aukinheldur af Deildar-
tunguættinni rétt eins og hann
sjálfur. Eftir þetta var ég heima-
gangur hjá þessu góða fólki í sex
ár og í mínum augum var Jón alltaf
samur, hinn mesti snillingur. Þór-
unn Ástríður Björnsdóttir, kona
hans, f. 25. mars 1895, d. 7. maí
1966, var ekki skáld og rithöfundur
en var manni sínum í engu öðra
síðri. Hún er ein af þeim mönnum
sem mér hafa þótt bestir af þeim
sem hafa orðið á vegi mínum. Þau
hjón áttu mestan þátt í því að gera
mér lífíð gott meðan ég var í
Kaupmannahöfn.
Óteljandi era þær smásögur sem
sagðar era af Jóni. Við suma var
hann ónotalegur í fyrstu. Enginn
vissi hvenær hann var að gera sér
upp og hvenær honum var alvara
þegar hann sagði eitthvað ónotalegt
við menn sem honum var sama um,
en hitt er víst að við smámenni og
þá sem vora hjálparþurfi var hann
alltaf hlýlegur og hjálpsamur og
alvara hans ein og einlæg.
Að lokum er hér ein smásaga
um Jón. Löngu áður en ég kom til
Kaupmannahafnar var þar að læra
annar ungur maður ofan úr Hálsa-
sveit. Hann var ekki vel búinn undir
nám sitt, fátækur og varð að leggja
mjög mikið að sér og var kominn
að því að gefast upp. Jón og Þórann
höfðu auðvitað gert hann að heima-
gangi hjá sér og Jóni var því meira
annt um hann af því hann átti í
erfiðleikum. Nú hafði birst leikrit
eitt sem margir töldu eithvert
versta leikrit á íslenskri tungu og
Jón kunni það utan að og átti það
til að leika það fyrir gesti sína. Nú
lofar Jón að leika leikritið fyrir
Hálssveitunginn ef hann næði próf-
inu. Það er ekki að orðlengja, Háls-
sveitungur náði prófinu og Jón lék
fyrir hann leikritið. Þó að Jón veitti
mér ekki svona góða hjálp við að
ná prófí vora það margar góðar
stundir sem hann skemmti mér og
öðram í fagnaði heima og í sam-
kvæmum þar sem hann flutti eftir-
minnilegar ræður.
Ég hef ekki minnst á fræði-
mennsku Jóns af ásettu ráði, það
gera hinir. Ég vil þó rifja upp það
sem Ólafur Briem sagði um ljóðin
hans þegar ég var í gagnfræðaskóla
á Laugarvatni og lærði af honum
íslensku. „Jón ber af öðram mönn-
um sem fræðimaður, en það sem
hann hefur gert á því sviði gætu
aðrir hafa gert. En enginn gæti
hafa gert önnur eins ljóð og hann,
þau mættu hafa verið fleiri."
Þorsteinn Þorsteinsson
Kveðja frá Félagi
íslenskra fræða
Jón Helgason prófessor er allur.
Drjúgum starfsdegi er lokið. Mikill
vísindamaður á sviði íslenskra
fræða er kvaddur.
Islensk fræði era fom mennta-
grein, ein sú elsta sem stunduð er
með þessari þjóð. Svið fræðanna
er líka vítt og þeim fátt óviðkomandi
er lýtur að andlegri og verklegri
menningu, tungu, bókmenntum og
listum, daglegu lífí þjóðarinnar fyrr
og síðar. Þjóðemisvitund og sjálf-
stæði íslenskrar þjóðar er með ein-
um eða öðram hætti grandvölluð á
þekkingu hennar á þessum fræðum,
ást hennar og virðingu fyrir þeim
andlegu verðmætum sem tengja
hana saman og veita henni þor til
að bera reist höfuð í samfélagi
þjóða.
Jón Helgason vann þjóð sinni
mikið og ósérhlífíð starf á sviði ís-
lenskra fræða. Vísindastörf hans
og fyrirlestrar, ljóð hans og ljóða-
þýðingar, ræður, ritgerðir og bækur
ætlaðar almenningi um eddukvæði
og íslensku handritin era drjúgur
skerfur til sjálfstæðisbaráttu þjóð-
arinnar. Þeirri baráttu lýkur aldrei.
Varðveisla þjóðemis, tungu og
menningar Iítillar þjóðar er eilíf
barátta.
Honum var ungum falið að veita
handritasafni Áma Magnússonar
forstöðu. Þær ströngu kröfur sem
hann gerði til nákvæmni og vand-
aðra vinnubragða við vísindalegar
útgáfur íslenskra handritatexta era
nú fyrirmynd þeirrar öflugu út-
gáfustarfsemi sem stunduð er í
stofnununum tveimur, í Kaup-
mannahöfn og Reykjavík, og
kenndar era við nafn Áma Magnús-
sonar.
Jón Helgason var fyrirlesari eins
og þeir verða bestir. Þurr fræði og
samtíningur öðlaðist líf í framsetn-
ingu hans og hann flutti mál sitt
af innlifun og kynngi sem lét fáa
ósnortna er á hlýddu. Þeirrar listar
fengum við í Félagi íslenskra fræða
að njóta er hann sótti okkur heim.
Ljóð orti hann sem greypt era í
vitund þjóðarinnar.
Félagi íslenskra fræða var mikill
heiður að telja Jón Helgason í sínum
röðum og vottar minningu hans
djúpa virðingu og aðstandendum
hans innilega samúð.
Sigurgeir Steingrimsson
1899-1986