Morgunblaðið - 05.02.1986, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLADIÐ, MIÐVIKUDAGUR 5. FEBRÚAR1986
Friálsir vextir
— eftir Arna Arnason
Við Islendingar högnuðumst á
stríðinu og frá stríðslokum hefur
okkur ekki skort fé. Uppbyggingin
eftir stríðið og aukin utanríkisvið-
skipti hleyptu þá af stað hagvexti,
sem við nutum góðs af. Sérstaklega
var batnandi efnahagur áberandi
eftir 1960, þegar við, tíu árum á
eftir nágrönnum okkar, ákváðum
að afnema stóran hluta haftakerfis-
ins. Á viðreisnarárunum og þó eink-
um eftir 1972 tókum við svo í
vaxandi mæli lán erlendis, sem juku
ráðstöfunarfé okkar auk þess sem
við gengum verulega í sparifé í
bankakerfinu á árunum
1973-1979.
Á viðreisnarárunum 1960—1971
voru raunvextir yfirleitt að nokkru
neikvæðir en ekki svo mjög, að
spariíjáreigendur hættu að spara.
Það er fyrst árið 1973 og síðar, að
raunvextir verða svo gífurlega nei-
kvæðir, að menn missa alla trú á
peningalegum spamaði. Það traust
er fyrst nú að vinnast aftur. í 40
ár samfleytt hefur borgað sig að
taka lán, jafnvel til óarðbærra fram-
kvæmda og eyðslu. Því er von að
lántakendur sjái ekki allir kosti
þess að gefa vexti ftjálsa. Menn
sjá ekki hvemig hagvöxturinn hefur
stöðvast, hvemig óarðbærar fram-
kvæmdir fyrri ára hafa hrannast
upp og hvað staða okkar er þröng
til að halda áfram á sömu braut.
Okkur er hins vegar nauðsyn að
ná fram hagvexti á ný með aukinni
framleiðni og arðbæmm fjárfest-
ingum. í því augnamiði geta fijálsir
vextir verið besti leiðsögumaðurinn.
Frjálsir vextir
Það skipulag, að vextir ráðist af
markaðsaðstæðum, má styðja bæði
stjómmálalegum rökum og hag-
kvæmnisrökum. Því fylgir vald-
dreifing, að vextir ráðist á markaði,
og sú skipan dregur einnig úr líkum
á fjárfestingarmistökum. Ef vextir
eru hins vegar ákveðnir af ríkis-
stjóm, Seðlabanka eða ákveðnir
miðstýrt með öðrum hætti er alls
ekki gefið, að sú ákvörðun verði í
takt við markaðsaðstæður. Vextir
kunna þá að verða ákveðnir misháir
út frá stjómmálalegum forsendum
og lántakendum mismunað í vöxt-
um út frá því, hvar í flokki þeir
standa, hvers konar atvinnurekstur
þeir stunda, hvar þeir búa á landinu
eða í hvers konar fjárfestingu þeir
ætla að ráðast. Sögulega hefur
þessi skipan líka leitt til óarðbærra
fjárfestinga, verri lífskjara og
samdráttar í spamaði.
Þar sem vextir stjómmálamann-
anna hafa löngum verið neikvæðir
raunvextir og þar með leitt til
skömmtunar og umframeftirspum-
ar eftir lánum, vilja sumir umbóta-
sinnar gera þá breytingu að skylda
jákvæða en lága raunvexti. Það er
hins vegar ekki á mannlegu valdi
að ákveða heildarvaxtakjör í þjóð-
félaginu, án þess að vandræði hljót-
ist af. Þetta viðurkenna jafnvel
Austur-Evrópuþjóðimar. Miðstýrð-
ar vaxtaákvarðanir eru yfirleitt
ósveigjanlegar, taka seint mið af
breyttum aðstæðum og loks er það
alls ekki víst, að raunvextir eigi
altaf eða í öllum tilvikum að vera
jákvæðir. Sveigjanlega leiðin og sú
sem samrýmist hagkvæmnissjónar-
miðum í atvinnurekstri og hug-
myndum um valddreifingu í stjóm-
málum er fijálsir vextir.
Háir vextir
Margir gefa sér, að frjálsir vextir
séu endilega háir vextir. Svo er alls
ekki. Vextir í Sviss ráðast af mark-
aðsaðstæðum en em lágir og þó
umfram verðbólgustig. Ef verðlag
er stöðugt gætu vextir t.d. verið
engir á ávísanareikningum. Ef
hagvöxtur væri einnig afar lítill,
má ætla að vextir af innlánum í
bankakerfinu væru nánast engir,
en eitthvað hærri af útlánum og
þá í hlutfalli við áhættu.
Hins vegar má ætla, að vextir
séu háir, þegar ríkissjóður viðkom-
andi lands eyðir umfram tekjur og
greiðir mismuninn með lánum. Á
nýliðnu ári nam hallinn á ríkissjóði
2.381 miiljón króna eða um 10.000
krónum á hvert mannsbam í
landinu. Sala á nýjum flokki spari-
skírteina ríkissjóðs er nú hafín og
bera þau allt að 9% vexti umfram
verðtryggingu. Hæstu leyfílegu
vextir af útlánum bankanna eru
hins vegar takmarkaðir við 4—5%
vexti umfram verðtryggingu. Það
mun vera einstakt, að ríki hagi fjár-
málum sínum þannig, að ríkissjóður
greiði tvöfalt hærri vexti en öðrum
er heimilt að taka í almennum láns-
viðskiptum. Hvergi nema hér er
hægt að taka lán í banka með
4—5% vöxtum og ávaxta það á
tvöfalt hærri vöxtum með kaupum
á verðtryggðum ríkisskuldabréfum,
sem fást á sama stað.
Vextir ættu einnigað vera háir
(að nafninu til) þegar verðbólga er
mikil. Hér er sökin ekki fijálsræðis-
ins í vaxtamálum, heldur verðbólg-
unnar og eyðslu ríkisins. Sumir vilja
þó skammast út í vextina líkt og
valdsmenn til forna drápu sendiboð-
ann, sem flutti slæmu fréttimar.
Miklum veikindum fylgir hár hiti,
en hann hverfur í eðlilegt horf,
þegar sjúkdómnum linnir. Lægri
verðbólgu fylgja lægri vextir.
Auðvitað er ákjósanlegt, að vext-
ir séu sem lægstir. Raunhæf leið í
því efni er ekki að stjómmálamenn
ákveði vextina, t.d. 27,5% af af-
urðalánum í 37,5% verðbólgu eins
og nú er.
Aðrir vextir verða þá einungis
hærri. Leiðin er heldur ekki sú að
halda vöxtum niðri innanlands og
ógna sjálfstæði þjóðarínnar með
því að taka sífellt lán í útlöndum.
Um helmingur af útlánum lána-
stofnana er nú fjármagnaður með
erlendum lánum, og þau bera að
jafnaði 6—7% vexti umfram verð-
bólgu. Leiðin er hins vegar að skapa
þær aðstæður, að menn séu tilbúnir
að spara af fúsum og fijálsum vilja,
þótt vextir séu lágir, af því að
verðlag er stöðugt og það er hagn-
aður af atvinnurekstri og fjárfest-
ingum. Lausnin er fijálsir vextir,
Arni Árnason
„Það mun vera ein-
stakt, að ríki hagi fjár-
málum sínum þannig,
að ríkissjóður greiði
tvöfalt hærri vexti en
öðrum er heimilt að
taka á almennum láns-
viðskiptum. Hvergi
nema hér er hægt að
taka lán í banka með
4—5% vöxtum og
ávaxta það á tvöfalt
hærri vöxtum með
kaupum á verðtryggð-
um ríkisskuldabréfum,
sem fást á sama stað.“
sem tímabundið gætu, því miður,
verið háir vextir vegna þess hvemig
málum okkar er komið.
Vextir verða sennilega að vera
háir hér á landi um nokkurt skeið,
bæði vegna hallareksturs á ríkis-
sjóði, hins stóra hluta erlendra lána
í útlánum, og þess að peningalegur
spamaður dróst saman og þarf enn
að eflast til að anna eftirspum. Sú
eftirspum er nú mikil vegna erfið-
leika í mörgum atvinnurekstri, sem
m.a. stafa af ónógri eiginfjármögn-
un. Til skamms tíma var það fundið
fé fyrir íslensk fyrirtæki að taka lán
til fjárfestinga. Taprekstur var
einnig leystur með lánsfé, sem rým-
aði í verðbólgunni. Þetta er nú allt
breytt.
Erfið aðiögun
Skattalögum hefur verið breytt,
þannig að einungis raunvextir fær-
ast til frádráttar í rekstri fyrir-
tækja. Samkeppni hefur einnig
aukist, m.a. vegna fijálsrar verð-
myndunar, þannig að verð vöru og
þjónustu verður ekki svo auðveld-
lega hækkað og aukinn tilkostnaður
færður með því móti yfir á neytend-
ur. Því miður býr margur atvinnu-
rekstur við of veika eiginfjárstöðu
til að mæta þessum breyttu tímum.
Hagnaður fyrirtækja hér á landi er
ekki einungis lítill vegna þess að
illa er búið að íslenskum atvinnu-
rekstri — sem er þó alls ekki alltaf
tilfellið — heldur einnig vegna þess
hve eigið fé er lítill hluti af heildar-
fjármögnun fyrirtækja. Því þarf að
breyta. Hvatning í skattalögum og
afnám mismununar í skattlagningu
ólíkra spamaðarforma gæti hér
hjálpað mikið, ef skrefið væri stigið
til ftills, sem stigið var með breyt-
ingunni á tekjuskattslögunum vorið
1984. Virðast stjómmálamenn
okkar ótrúlega ragir í þessum efn-
um miðað við afgerandi lagasetn-
ingu starfsbræðra þeirra í ná-
grannalöndum okkar í sama til-
gangi.
Af þessum sökum er aðlögun
erfíðari. Hún er samt óumflýjanleg.
Fjármagn er takmarkað og því
verðum við að nota það vel til arð-
bærustu framkvæmdanna. Ef við
höldum áfram að fjárfesta án tillits
til arðsemi er lífskjörum okkar
hætta búin. Vextimir hjálpa okkur
að velja fjárfestingarkostina og
raða þeim í arðsemisröð. En þeir
sýna okkur einnig, að við höfum á
undanfömum árum ráðist í margs
konar Qárfestingu á öðmm forsend-
um en nú gilda. Slíkar fjárfestingar
standa ekki undir lánum, sem bera
fulla vexti, en því miður em þessi
dæmi, að enn sé ráðist í miklar fjár-
festingar, að mestu leyti með láns-
fé, án þess að tillit sé tekið til
breyttra vaxtakjara á lánum. Fast-
eignir, fjármagnaðar með óverð-
tryggðum lánum, er bám vexti
undir verðbólgustigi, gátu áður
verið lífakkeri í mörgum rekstri,
jafnvel þótt þær væm vannýttar.
Nú em þær þungur baggi, ef lánin
bera fulla vexti, en nýting eignanna
er léleg. Vextimir knýja þannig
fram að fjárfesting sé vel nýtt.
Laun, hagnaður
og vextir
Ef raunvextir em ákveðnir nei-
kvæðir í þjóðfélagi, sem býr við
lunvextir
•onnhsef ú* veí^-'
rRsgn*r
Tómsssoa
ir v**u _______r*un-
w*í -
Xrtu _ __
i ír«n ^ ££
‘ ‘ TX rw»h*fir
. r iJftíEU ■>*
____verti
rsunvirði
‘TT, ^ kj»r»-
tMrw
i íítvjíi (
Sjsass®*-.
ustu imn< AOgreiM 1
Ssstí-íí.-*
ul —• teb* •, lUmku P.yn*r i—
hrfir’ . h»«fi■•*"«* W irn 1 og •V*'- . Wutó*W h»n»
sslSís-
ivöxtun
vtnnu-^J,
Eru «ó»
v*rt»r
VESTURGATA 3
— eftir Odd
Björnsson
Síðastliðið sumar höfðu nokkrar
atorkusamar konur ffumkvæði að
stofnun hlutafélagsins Vesturgötu
3, en tilgangur félagsins er að
kaupa samnefnda húseign í Reykja-
vík og reka þar félagsheimili og
menningarmiðstöð kvenna. Hér er
um að ræða þijú gömul og stór hús
í hjarta Reykjavíkur, framhúsið
byggt árið 1885 og því liðlega
hundrað ára. Arkitektar úr hópi
kvenna hafa sett fram tillögur um
hagkvæma nýtingu húsanna, sem
em um 1000 m 2 að stærð, og
uppi hugmyndir að í framtíðinni
verði meðal annars aðstaða til list-
rænnar eða menningarlegrar starf-
semi svo sem leiksýninga, tónleika-
halds og myndlistarsýninga. Þá er
og gert ráð fyrir tímabundinni
vinnuaðstöðu fyrir konur; einnig
aðstöðu til rannsóknariðkana fyrir
þær konur, sem þurfa á næði að
halda meðan unnið er að ákveðnum
verkefnum. Einnig gistiaðstaða
fyrir þær sem komnar em langt að,
ásamt aðstöðu til fundarhalda,
fræðslu- og útgáfustarfsemi. Loks
er gert ráð fyrir veitingarekstri í
Hlaðvarpanum, eins og húseignin
hefur verið nefnd. Hér er með öðr-
um orðum um merkilegt og viðeig-
andi framtak að ræða í lok kvenna-
áratugar, þar sem konum gefst
tækifæri að eignast samastað og
vettvang til að vinna að hugðarefn-
um sínum, jafnframt því að tryggja
varðveislu merkra húsa.
Allt ætti þetta nokkumveginn að
liggja í augum uppi og varla of-
verkið góðra kvenna og víðsýnna
karla að koma þessum málum í
kring, enda kostar hver hlutur
aðeins 1.000 kr. Þyrfti ekki nema
þriðjung þess hóps sem kom saman
0
„Eg- hvet konur og þá
karla, sem vilja sýna
íslenskum konum hvers
þeir meta þær, að sýna
hug sinn í verki og
leggja málefninu lið
með kaupum hluta-
bréfa.“
í miðborginni kvennafridaginn 24.
október 1975, daginn sem samstaða
íslenskra kvenna vakti heimsat-
hygli, til að tiyggja konum þessa
eign til frambúðar og skapa þeim
aðstöðu til að sinna sínum málefn-