Morgunblaðið - 03.07.1986, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. JÚLÍ1986
Samtakamáttur-
ínn er lykillinn
eftir Val
Arnþórsson
En ég vil nú drepa nokkrum
orðum á samvinnuverslunina, en
verslunin er stóriðja samvinnu-
hreyfingarinnar á þjónustusviðinu.
Samvinnuverslunin er það svið, sem
við ætlum að gera að sérstöku
umtalsefni á þessum fundi innan
ramma þess að ræða samvinnu-
hreyfingu framtíðarinnar. Verslun-
in hefur verið eitt af höfuðviðfangs-
efnum samvinnuhreyfmgarinnar
alveg frá upphafí. Hún hefur verið
mikill hymingarsteinn í öllum
samvinnurekstrinum. Verslun
hreyfingarinnar hefur þróast í takt
við tímann hveiju sinni og tekið
mið af þörfum féiagsmanna fyrir
íjölbreytilegt vömval, jafnvel í hin-
um minnstu byggðum. Hagnaður í
þjónustuverslun á íslandi hefur
verið lágur langa tíð og verslunin
ekki haft þann endumýjunarmátt
sem þurft hefur til aðlögunar að
þeim mjög hraðfara breytingum,
sem hin síðustu ár hafa verið að
gerast á íslandi. Ég er áður búinn
að tíunda þessar breytingar og
endurtek þær því ekki. Hitt má
öllum ljóst vera, að verslun sam-
vinnuhreyfíngarinnar er óarðbær
þegar á hcildina er litið og þarfnast
vemlegrar endurskipulagningar.
Samvinnuverslunin, og skipulag
hennar, hefur verið ítarlega rædd
á fundum hreyfmgarinnar i vetur
og þá ekki síst á námsstefnunum.
Auk þess em ítarlegar greinar um
hana í nýjasta hefti Samvinnunnar,
sem fundarmenn hafa væntanlega
flestir lesið. Það væri því að bera
í bakkafullan lækinn að endurtaka
þetta allt saman. Ég vil þó leyfa
mér að taka upp orðréttan kafla úr
prýðilegri grein eftir Axel Gíslason,
aðstoðarforstjóra Sambandsins,
sem birtist í þessu umrædda hefti
Samvinnunnar og ætla ég fyrst að
drepa niður þar sem Axel segir
eftirfarandi:
„Með markmið samvinnuhreyf-
ingarinnar að leiðarljósi þarf síðan
að endurskoða þær starfsaðferðir
og verkaskiptingu sem nú em í
gildi. Tilgangurinn með þessu er
að finna hagkvæmustu leiðir sem
samvinnumenn geta farið að settu
marki og þá verður að hafa í huga,
auk markmiðanna:
- Hagnýtingu allra kosta sam-
vinnustarfsins.
- Skipulagsuppbyggingu
- Verkaskiptingu og stjórnkerfi er
tryggja hagkvæma nýtingu
starfskrafta, fjármagns, að-
stöðu, atvinnutækja og atvinnu-
tækifæra.
- Félagslega uppbyggingu sam-
vinnuhreyfingarinnar.“
Síðan ræðir Axel samvinnuversl-
unina sérstaklega og segir þá eftir-
farandi:
„Samvinnuverslunin er ágætt
dæmi um atvinnurekstur þar sem
beita verður þessum aðferðum. Ef
við gefum okkur að markmiðið með
verslunarþjónustu sem tryggi neyt-
endum hagstætt verð, góða vöm
og þjónustu, þá er nauðsynlegt að
leita þeirra leiða sem gera sam-
vinnumönnum kleift að nýta til fulls
alla kosti samvinnustarfsins og þá
fyrst og fremst samtakamáttinn.
Samtakamátturinn er lykillinn
að því að samvinnuhreyfingunni
takist að leysa hlutverk sitt af hendi
á sviði verslunarinnar þannig að
verslunarþjónusta hennar verði ekki
bara samkeppnisfær við það sem
best gerist hjá samkeppnisaðilum
hvað snertir þjónustu, vömverð og
gæði heldur verði hún betri og skili
jafnframt hagnaði.
Hagræðing á öllum sviðum vöm-
flæðisins í flutningum, í heildsölu-
starfseminni, í vömdreifingunni
innanlands og í smásöluversluninni
er nauðsynleg til þess að halda
kostnaði í lágmarki, til þess að
auka samkeppnishæfni rekstrarins.
Þessir þættir em of laust samtengd-
ir og afkastageta þeirra lítið nýtt.
Þetta er vegna þess að verslunar-
starfsemin er ekki nema að litlu
leyti samhæfð, 40 sjálfstæð kaup-
félög reka hvert um sig verslunar-
starfsemi á afmörkuðu verslunar-
svæði hvers félags, en nýta ekki
samtakamáttinn, t.d. á sviði vöm-
innkaupa.
Náið samstarf allra kaupfélag-
anna og samhæfing allra þátta
samvinnuverslunarkeðjunnar er
forsenda fyrir vemlega bættum
árangri, sem hægt er að ná og
verður að ná til að bæta afkomu
samvinnuverslunarinnar um allt
land.
Félagsmenn samvinnuhreyfíng-
arinnar á íslandi eiga allt sem til
þarf til að ná betri árangri í verslun,
til þess að veita góða þjónustu og
til þess að starfsemin geti skilað
arði þegar upp er staðið. Nýtt skipu-
lag, verkaskipting og vilji er allt
sem þarf til þess að setja í gang
þá breytingu sem er löngu tímabær
og sem er nauðsynleg fyrir sam-
vinnuhreyfinguna að komist á alveg
á næstunni. Þetta er eitt af stærstu
verkefnum hreyfingarinnar sem
framundan em en til þess að það
takist er nauðsynlegt að félags-
menn um land allt standi saman
að nauðsynlegum breytingum.
Tiyggja þarf að sú aðstaða og þeir
fjármunir, sem félagsmennimir
eiga saman, og það starfsfólk, sem
vinnur hjá samvinnufyrirtækjunum,
vinni allt að sama marki, í stað
þess sundurslitna starfs á sviði
verslunarinnar sem á sér stað í dag
þar sem samtakamáttur félags-
mannanna nýtist ekki nema að litlu
leyti."
Þarf að staðla vöruval
Ég vil fyrir mitt leyti taka undir
þá stefnu, sem í hinum tilvitnuðu
orðum Axels Gíslasonar felst og sú
stefna hefur reyndar hlotið víð-
tækan stuðning í umræðum manna
á námsstefnunum í vetur. Það er
viðurkennt, að samvinnuverslunin
er rekin með halla í dag þegar á
hcildina er litið. Það er viðurkennt
að samtakamátturinn er ekki nýtt-
ur. Það er augljóst, að með nýtingu
samtakamáttarins ætti samvinnu-
hreyfingin að geta náð hagstæðari
vörukaupum en nokkur aðili annar.
Það liggur í augum uppi, að sam-
vinnumenn í landshlutunum hefðu
gjaman viljað sjá birgðastöðvar
Sambandsins í öllum landshlutum
í stað einnar stórrar birgðastöðvar
í Reykjavík, en sú birgðastöð er
staðreynd og hana þarf að nýta.
Með fullnýtingu hennar og þeirri
endurskipulagningu í versluninni,
sem dugir til þess að snúa tapi í
hagnað, skapast skilyrði í framtíð-
inni til þess að reisa birgðastöðvar
í landshlutunum og auka aftur
innflutning þangað. I millitíðinni er
það augljóst, að Sambandinu ber
að stuðla að beinum innflutningi á
ýmsum þungavörum og grundvall-
ameysluvörum til kaupfélaganna í
landshlutunum, eins og t.d. á Norð-
ur- og Austurlandi, þannig að engar
andstæður þurfa að vera milli þess
beina innflutnings og þess að nýta
samtakamáttinn. Vöruval þarf að
staðla. Það er víða allt of mikið
miðað við aðstæður, en stöðlunin
þarf að vera sveigjanleg frá tíma
til tíma þannig að kerfíð virki ekki
stirðnað og dautt. Búðakerfí hreyf-
ingarinnar er efalaust of víðtækt
miðað við aðstæður á ýmsum svæð-
um. Verslunarþjónusta með víð-
tæku vöruvali í litlum byggðum fær
ekki lengur staðist. Víðtæk verslun-
arþjónusta með miklum Qölda búða
í litlum byggðum og hverfum fer
illa saman við rekstur stórmarkaða
með lágu vöruverði. Dreifíngarkerf-
ið í heild verður of dýrt og fær
ekki staðist samkeppni. Hreyfíngin
þarf vissulega að leitast við að þjóna
félagsfólkinu sem best, en félags-
fólkið þarf að skilja nauðsyn eðli-
legs reksrargrundvallar og að við-
varandi taprekstur leiðir til stöðv-
unar. Kaupfélögin á hinum ýmsu
svæðum verða því að gera upp við
sig, hvers konar verslunarþjónustu
þau ætla að reka með það að leiðar-
ljósi, að hún veiti eðlilega þjónustu
og sé rekin á arðbærum grundvelli.
í beinu framhaldi af þessari
umræðu um verslun félaganna er
eðlilegt að drepa á Sambandið og
skipulag þess. Sambandið er tví-
mælalaust hin allra þýðingarmesta
sameign kaupfélaganna. Samband-
ið er stofnað til þess eins að þjóna
kaupfélögunum og félagsfólkinu.
Starfsemi þess á hveijum tíma þarf
því að aðlaga þörfum félaganna.
Skipulag Sambandsins er ekki heil-
agt og óumbreytanlegt og þarf að
ræðast af félögunum frá tíma til
tíma, þannig að félögin fínni Sam-
bandið vinna í takt við sínar þarfír.
Það er augljóst, að Sambandið
hefur þróast og bætt við sig rekstr-
argreinum eftir því sem þörfin
krafði. Sum hinna nýju viðfangs-
efna voru skipulögð í nýjum deildum
í Sambandinu sjálfu, en önnur voru
skipulögð í sérstökum fyrirtækjum
utan veggja Sambandsins. Eitt stórt
verkefni, sala á smjöri og ostum,
var tekið aftur út úr Sambandinu
og sett í sérstakt samstarfsfyrir-
tæki, Osta- og smjörsöluna. Þegar
litið er yfír langan veg má segja,
að Sambandið hafí í höfuðatriðum
gengið vel og skilað félögunum
góðum árangri. Kröfur tímans kalla
hins vegar á mikinn sveigjanleika
og aukna sérhæfíngu og þar er
mjög áberandi, að þau sérstöku
verkefni, sem komið hefur verið
fyrir í sérstökum samstarfsfyrir-
tækjum, svo sem í Olíufélaginu,
Samvinnutryggingum, Osta- og
smjörsölunni, Samvinnuferðum-
Landsýn og Samvinnubankanum,
hafa gengið mjög vel. Þar hefur
samvinnuhreyfíngin getað farið út
á hinn víða markað og ekki ein-
skorðað sig við það þrengra svið,
sem samvinnufélögin óhjákvæmi-
lega eru. Árangurinn hefur því orðið
meiri en hægt hefði verið að ná
með sérstökum deildum í Samband-
inu. I stíl við þetta má segja að
árangur sjávarafurðadeildarinnar
sé, en hún hefur undanfarin ár verið
mjög sérgreind í rekstri Sambands-
ins og viðskiptaaðilar hennar, innan
samvinnuhreyfíngar og utan hafa
myndað um hana mjög trausta
samstöðu og sýnt henni mikla at-
hygli, áhuga og umönnun. Endur-
reisn búvörudeildarinnar, sem nú
bryddar vissulega á, byggist mjög
á sömu yiðhorfum, þ.e. að fá við-
komandi áhuga- og hagsmunaaðila
til að vinna sem öflugast með deild-
inni og veita henni þá athygli og
umönnun, sem hún þarf á að halda
í viðskiptum.
Sérgreind verkefni
Sambandsins
í framhaldi af þessu hlýtur að
vakna sú spurning, hvort tími sé
kominn til að sérgreina viðfangsefni
Sambandsins meira í formi sam-
starfs milli Sambandsins og við-
komandi hagsmunahópa og má þá
t.d. ræða sérstaklega um verslun-
ina. Verslunardeildin verður að
sjálfsögðu kjaminn í nýsköpun
verslunarrekstrar samvinnuhreyf-
ingarinnar. Verslunardeildin er sú
eining, sem hagsmunaaðilar innan
hreyfíngarinnar á því sviði, þurfa
að sameinast um og sýna sömu
athygli, áhuga og umönnun og
hagsmunaaðilar í sjávarútvegi nú
veita sjávarafurðadeildinni. Hags-
munaaðilar í iðnrekstri Sambands-
Valur Arnþórsson
„Það væri að sjálfsögðu
mikið slys, ef félags-
lega sinnað fólk á Is-
landi ætti þátt í því í
pólitísku dægurþrasi að
kúldra samvinnustarfi í
landinu og gera það
tortryggilegt í augum
almennings. Samvinnu-
rekstur lýtur venjuleg-
um efnahagslegum lög-
málum. Hann gengur
ekki af sjálfu sér.“
Síðari hluti
ins, sláturleyfishafar og bændur
o.fl., þurfa að sýna iðnaðardeildinni
sama áhuga og mynda um hana
samstöðu og þannig mætti áfram
telja varðandi skipadeild, búnaðar-
deild og aðra þætti Sambandsins.
Allt getur þetta skeð innan vébanda
eins sambands, en ég tel mjög þýð-
ingarmikið að hagsmunaaðilar inn-
an hreyfíngarinnar á hinum ýmsu
sviðum myndi sérstaka samtöðu um
viðkomandi rekstrarsvið. Það er líka
þýðingarmikið fyrir efnahagsreikn-
ing kaupfélaganna, að þau eignist
sérstaka sjóði innan þeirra starfs-
sviða Sambandsins, sem þau skipta
sérstaklega við. Þannig er það t.d.
í sjávarafurðadeildinni að maður
nú ekki minnist á eignarhluta í
Osta- og smjörsölunni, hlutabréf í
Olíufélaginu og eignarhluta í öðrum
samstarfsfyrirtækjum, sem allir
koma inn í efnahagsreikning kaup-
félaganna og styrkja þá, en slíkt
er þýðingarmikið fyrir kaupfélögin
sem fyrirtæki er þurfa eins og hver
önnur fyrirtæki að kynna sína efna-
hagsreikninga fyrir félagsmönnum
og lánastofnunum. Einn árangur
af svona fyrirkomulagi væri svo að
sjálfsögðu sá, að viðkomandi svið
innan Sambandsins fengju sérstakt
rekstrarfé til afnota fyrir starfsem-
ina og gæti þannig orðið henni til
eflingar. Það skal skýrt tekið fram,
að hugmyndir sem þessar fela ekki
í sér klofning Sambandsins í marg-
ar einingar heldur getur þetta allt
skeð undir einu þaki, undir einni
regnhlíf, undir einum forstjóra með
ýmsa sameiginlega þjónustu, s.s. á
bókhalds- og tölvusviði. Þótt ég
hafí ekki minnst á fræðslustarfsem-
ina hef ég vissulega ekki gleymt
henni, svo þýðingarmikil sem hún
er og verður ávallt í öllu starfí
samvinnuhreyfíngarinnar. Fræðslu-
starfsemin þarf að mínu mati að
tengjast í sívaxandi mæli skóla-
rekstri hreyfíngarinnar og náms-
skeiðshaldi. Samvinnuskólinn þarf
að verða sú allsheijar heila- og
taugamiðstiið, sem miðlar upplýs-
ingum og fræðslu um hreyfínguna
alla og þjóðfélagið, og skynjar þær
hræringar, sem eru á hveijum tíma.
Samvinnuhreyfingin öll, Samband-
ið, kaupfélögin og samstarfsfyrir-
tækin, að leggja fjármagn af mörk-
um til þess að reka öfluga fræðslu-
starfsemi.
Eignm við að stofna
starfsmannasjóði?
Þótt ég hafí ekki enn minnst á
starfsfólkið í hreyfíngunni í sam-
bandi við endurskipulagningu versl-
unarinnar, Sambandsins og annarra
þátta, þá hef ég alls ekki gleymt
því. Þegar litið er til þess, hvaða
hópar hafa mestra hagsmuna að
gæta varðandi rekstur samvinnu-
hreyfingarinnar er það augljóst, að
þeir hópar eru félagsfólkið og
starfsfólkið. Fyrir allmörgum árum
ræddum við mikið um atvinnulýð-
ræði og starfsmenn fengu rétt til
setu í stjórnum Sambandsins og
margra kaupfélaganna, a.m.k. með
málfrelsi og tillögurétti. Sú umræða
hefur dottið niður og tæpast hægt
að halda því fram, að atvinnulýð-
ræðið hafi skilað meiriháttar ár-
angri í aukinni þátttöku starfsfólks-
ins í stjómun og stefnumótun
samvinnufyrirtækjanna. Á íslandi
hafa verið sett lög um starfsmanna-
sjóði, svo sem áður er fram komið
í þessari ræðu. Erlendis vex þáttt-
aka starfsfólks í atvinnulífínu með
hlutabréfakaupum hröðum skref-
um. Starfsmannasjóðir fara vax-
andi. í Svíþjóð eru þeir orðnir veru-
legt afl í atvinnulífínu og danska
verkalýðshreyfíngin stefnir að stór-
kostlegum sjóði, sem gæti orði
stærsti eigandi atvinnulífsins í
Danmörku. í Bretlandi ýta stjóm-
völd mjög undir starfsmannasjóði
og þátttöku þeirra í atvinnulífínu
auk þess sem Bretar leita leiða til
þess að samtengja vissan hluta
launa og afkomu fyrirtækjanna. Er
það svipað kerfí og notað hefur
verið í Japan árum saman. Slíkt er
talið öryggi gegn uppsögnum og
atvinnuleysi á samdráttartímum. Á
íslandi hafa verið innleidd skatt-
fríðindi vegna kaupa á hlutabréfum
í atvinnufyrirtækjum. Þessi mál öll
þarf samvinnuhreyfingin nú að
athuga mjög gaumgæfílega. Sam-
vinnuhreyfingin þarf að athuga
hvort nú sé tækifæri til þess að
bijóta blað, koma á starfsmanna-
sjóðum og stórauka þátttöku starfs-
fólksins í uppbyggingu og rekstri
samvinnustarfsins. Hagsmunir
starfsfólksins eru mjög beinskeyttir
í þessu efni og hagsmunir félags-
fólksins eru þeir, að samvinnufyrir-
tækin séu vel rekin af ánægðu og
áhugasömu starfsfólki. Eg vil
reyndar geta þess, að starfsmanna-
fulltrúi í stjórn Kaupfélags Eyfírð-
inga hreyfði því fyrir nokkrum
árum, að hann teldi fullkomlega
eðlilegt að starfsfólkið myndaði
stofnsjóð innan félagsins og greiddi
í hann af launum sínum. Vegna
hagsmuna sinna taldi starfsmanna-
fulltrúinn eðlilegt að starfsfólkið
leitaðist við að efla félagið. Hug-
myndir um starfsmannasjóði eru
því að þessu leyti ekki nýjar af
nálinni og ættu ekki að vera and-
stæðar hugsun og hugmyndum
starfsmanna.
Það er auðvitað ekki hlutverk
mitt í yfírlits- og inngangserindi
sem þessu að skilgreina nákvæm-
lega hvernig starfsmannasjóðum
yrði komið fyrir og hvernig þátttöku
starfsfólksins yrði varið í fyrirtækj-
um, sem lúta lýðræðislega kjörinni
stjóm. Ég hef þó með sjálfum mér
ýmsar hugmyndir í þessu efni. Með
starfsmannasjóð að bakhjarli gæti
starfsfólkið fengið aukinn rétt til
stefnumótunar og stjórnunar í heil-
um félögum innan ramma ákveð-
inna samninga við hið lýðræðislega
kjöma vald, eða þá að starfsfólkið
með slíka sjóði að bakhjarli gæti
eignast hlut í ákveðnum fyrirtækj-
um með samvinnufélögunum, eða
tekið að sér að reka einstakar deild-
ir innan samvinnufélaganna á
grundvelli ákveðinna samninga þar
sem starfsmannasjóðurinn gæti
verið rekstrarfé og fjármagn til
endurnýjunar innréttinga og tækja.
Það þarf tæpast að taka það fram,
svo augljóst er það, að mál sem
þessi verða ekki innleidd nema í
samningum og samstarfi við starfs-
fólkið. Væntanlega útheimtir fyrir-
komulag sem þetta vinnustaða-
samninga, eða samninga við allar
stéttir hjá einu félagi, sambandi eða
fyrirtæki, og að LIS verði aðili að
ASÍ. Þetta hef ég þó alls ekki
hugsað til enda, en hreyfi því hér.
Um þetta fjölyrði ég ekki frekar
en hugsunin er að sjálfsögðu sú,
að leitað sé leiða til þess að efla
samvinnustarfið, efla starfsfólkið
og auka áhuga þess sem beinna
þátttakenda í samvinnurekstrinum,
sem eftir sem áður yrði að lúta