Morgunblaðið - 17.02.1987, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 17. FEBRÚAR 1987
*
Islenzk
mörkuðu aðstandendur hennar
sér fyrirfram hentistefnureglur og
óskoruð völd, sem enginn stoltur
listamaður ætti að leyfa sér að
gangast undir. Varðandi slíka
framkvæmd þarf allt að vera klárt
og skýrt í upphafi, svo að þátttak-
endur viti fullkomlega, hverju
þeir ganga að. Ég leyfði mér að
skrifa aðstandendum bréf og vara
•við, að auka við þann misskilning,
sem væri á hugtakinu abstrakt
hér á landi og sagði sýninguna
einmitt gullið tækifæri til að skýra
hugtakið. Afhenti svo bréfið sjálf-
ur og fékk þá nokkuð skýr svör
Seinni hluti
I fyrri grein minni, er birtist
þriðjudaginn 10. febrúar, kom
fram línurugl í lokin og þykir mér
því rétt að hefja seinni hlutann
með því að endurtaka niðurlagið.
„í öllu falli er það ekki hin
fræðilega skilgreining, sem hrífur
okkur er við skoðum hellamál-
verkin í Altamíra, 10.000 ára
muni úr forsögu mannsins, list
Grikkja og Rómveija, langskip og
útskurð víkingatímabilsins, list
miðalda og endurreisnarinnar —
og myndir Rembrandts, Vermeer,
van Goghs, Munchs, Picasso.
Nei, það er mikið til þetta dular-
fulla eitthvað, — eða sennilega
réttara, skynrænu hughrif, sem
hljóta að vera abstrakt.
— Hið hversdagslega, ósýni-
lega, óraunverulega í raunveru-
leikanum — aðeins hugsað og
fundið til.“
Eins og abstrakt-málverkið var
skilgreint í fyrri grein minni, og
er hin viðurkennda almenna skil-
greining, þá kom mér það allnokk-
uð á óvart að sjá, hvað Jóhannes
Kjarval fær mikið rými fyrir
myndir, þar sem hann leikur sér
að kúbískum formum.
Kjarval var „artisti“ að upp-
lagi, svo sem einmitt kemur
einkar vel fram í þessum myndum
— og artistinn á það einmitt til
að bregða sér í allra kvikinda líki,
ef svo ber undir, en málið fer að
vandast ef staðfæra á hann við
hvert einstakt.
Kjarval hélt því að vísu sjálfur
fram, að hann hefði málað fyrsta
abstrakt-málverkið á íslandi, og
það má vera mikið sannleikskom
í því í ljósi elstu mynda hans á
sýningunni og þá einkum varð-
andi myndina „Komið til mín“ frá
árinu 1920.
En hér kemur fram mjög stíl-
færður og skreytikenndur hlut-
veruleiki, svo sem og einnig
kemur fram en á annan hátt í
málverkum Baldvins Bjömssonar
og seinni myndum Finns Jónsson-
ar.
í öllum þessum myndum kemur
að vísu fram sterk abstrakt-
hugsun í hálf-abstrakt-búningi,
en slík hugsun kemur einnig fram
í list margra, en styðjast beint við
hlutveruleikann. Og á það hefur
verið bent og rökstutt, að strangt
til tekið em öll myndverk ab-
strakt, fari viðkomandi á annað
borð út í það að stílfæra og ein-
falda hlutveruleikann á einhvem
hátt.
Og það sem margur furðar sig
á varðandi þessa sýningu er nær-
vera nokkurra hugmyndafræði-
legra (konzept) verka, sem
byggjast á allt annarri myndrænni
hugsun, svo sem allir vita, er við
myndlist fást. Þetta gerir mark-
mið sýningarinnar óljóst, að ekki
sé meira sagt, og þegar við bæt-
ist mjög umdeilanlegt og tvírætt
val mynda einstakra sýnenda, er
maður ekki lengur með á nótunum
og vill helst sverja af sér fyrirtæk-
ið.
Ekki er hægt að skjóta sér á
bak við staðhæfingar eins og að
sitt sýnist hveijum eða að ekki
sé hægt að gera öllum til geðs,
því að til þess er valið of handa-
hófskennt.
Til voru þeir, sem höfnuðu þátt-
töku strax í upphafí, svo sem
Kjartan Guðjónsson, sem var einn
af Septembersýningarmönnunum
upphaflegu og aðrir höfðu vantrú
á því vegna þess, að ákveðin
stefnumörk var ekki að finna í
boðsbréfi á sýninguna. Þar með
Og það er einna líkast því, sem
að vægi mynda markist af tengsl-
um við erlenda strauma, en ekki
sjálfstæðri og frumlegri hugsun
og að eitt réttlæti tilvist íslenzkr-
ar myndlistar, að þetta hafi verið
gert í útlandinu áður.
Hér fór um margt forgörðum
ótrúlega gott tækifæri til að
kynna nýjum kynslóðum upphaf
og þróun abstraktlistar á skil-
merkilegan hátt — en hins vegar
er það tækifæri ágætlega nýtt að
kynna fólki sérskoðanir aðstand-
enda sýningarinnar um þetta
tímabil — og á því hefur almenn-
ingur (og sagan) skiljanlega
takmarkaðan áhuga. Merkilegt,
að ekki skuli liggja frammi grein-
argóðar upplýsingar, blaðaúr-
klippur og myndir frá fyrri
sýningum. I stað þess er verið að
sýna útlenzkar kvikmyndir í fund-
arsal til að tengja myndverkin enn
rækilegar útlendri myndhugsun!
Hér hefði verið tækifæri til að
auglýsa eftir myndum teknum á
fyrri sýningum til kynningar tíma-
bilsins í útvíkkaðri mynd. Mögu-
legt hefði verið að sýna litskyggn-
ur af þróun listar flestra
listamanna á sýningunni og stór-
auka þannig fræðslugildi hennar.
Auk þess hefði hún orðið stórum
forvitnilegri fyrir almenning. Hálf
skrítin er sú árátta að hrista höf-
uðið yfir hveiju því, sem ekki sér
hliðstæðu við í erlendum tímarit-
um og bókum, en kinka kolli með
velþóknun, er kunnuglegar mynd-
heildir ber fyrir augu.
Hvað veit ungt fólk um það,
hve upphaf þessa tímabils ein-
kenndist af einstrengishætti í
skoðunum og dómhörku, ásamt
fullvissunni um, að það sem efst
var á baugi erlendis, teldist og
einnig hið eina rétta í listinni hér
á hjara veraldar?
Sem betur fer eru liðnir þeir
tímar, er listamenn voru í sálar-
kreppu ef þeir efuðust um að það
sem þeir gerðu væri í samræmi
við skoðanir listpáfanna í París.
Sviðið er orðið miklu stærra, •
og samt leitast menn upp til hópa
enn við að endurtaka fyrri mis-
skilning og hamast við að vera
fyrstir með nýjustu fréttimar að
utan og varpa um leið öllum fyrri
gildum fyrir róða.
Menn gefa sér einfaldlega ekki
tíma til að melta áhrifin og vinna
úr þeim, en það hafa þeir einmitt
gert, sem best koma frá þessari
sýningu, þó að það komi ekki
endilega fram á sýningunni sjálfri.
Hér var úr miklum efnivið að spila
— öllu meiri en margur gerði sér
grein fyrir og að auki svo miklum
efnivið, að nær ógemingur hefði
verið að klúðra sýningunni enn
frekar.
Menn skulu ekki ganga fram
hjá því, að þessi framkvæmd úti-
lokar um nokkurt skeið að
mögulegt sé að endurtaka hana
hér í fámenninu og því var ábyrgð
aðstandenda mikil.
Vegna efniviðarins er þetta
sterk og áhugaverð sýning í sjálfu
sér, en hún varpar ekki nægilega
skýru ljósi á þetta tímabil
íslenzkrar menningarsögu. Til
þess er hún of brotakennd, ein-
strengingsleg og of margt vantar.
Styrkur sýningarinnar hefði
verið, að hver og einn listamaður
hefði verið kynntur á eins sann-
verðugan hátt og mögulegt var,
t.d. með 2—4 myndum fyrir hvem
áratug. Máli mínu til áréttingar
bendi ég á það, hve list Guð-
mundu Andrésdóttur kemur vel
frá sýningunni, en hún á tvö verk
á þrem stöðum, en myndir hennar
eru einmitt þekktar fyrir að njóta
sín ekki á einstökum samsýning-
um. En hér hefur ekki verið
gengið út frá neinni markaðri
reglu í þessu efni, hentistefnan
ræður ferðinni og útkoman eftir
því. Ávinningur sýningarinnar
felst einmitt í því, að hún bregður
ljósi á það, hve þetta tímabil í
íslenzkri listasögu var sterkt frá
upphafí þrátt fyrir mikinn mótbyr
og hijóstrugan jarðveg — menn
lögðu sig alla fram, enda voru
þeir að beijast fyrir lífi sínu og
tilverurétti listar sinnar.
Hér vom það myndimar sjál-
far, sem hefðu átt að tala og segja
sögu, því að þær em hinar einu
óvilhöllu heimildir — og með slíkri
uppsetningu hefði hver og einn
staðið og fallið. í formi sínu er
sýningin of hlutdræg, tilgerðarleg
og uppstillt, hér vantar hið
óþvingaða og náttúmlega, sem
er meginás allrar skapandi listar
— að sagan segi sig sjálf — komi
fljótandi á fjöl aftur úr fortíðinni,
eðlilega og áreynslulaust.
— Lakast er, að eins og sýning-
in er sett upp, gefur hún listrýn-
endum litla möguleika til að fjalla
óvilhallt um þróunina og list ein-
stakra og er því farsælast að láta
það ógert.
Frá sýningunni.
Frá sýningunni.
Verk Guðmundu Daníelsdóttur, Þulur, málað 1972.
um stefnumörk sýningarinar.
En hér fór allmikið úrskeiðis
frá uppmnalegum stefnumörkum
og er um sumt að kenna ókunnug-
leika á möguleikum og takmörk-
unum lýmis Kjarvalsstaða, en
vafalítið einnig þrýstingi frá ýms-
um aðilum og ráðgefendum — sem
er alþekkt fyrirbæri og ber mjög
að varast. Einmitt em bókuð
stefnumörk og skýrar sýningar-
reglur sterkasta aflið til að afstýra
hvers konar slysum.
Hér verður því að draga þá
ályktun, að hinn ungi listfræðing-
ur hafí reist sér hurðarás um öxl
og einfaldlega ekki ráðið við verk-
efnið á hinum skammarlega stutta
undirbúningstíma.
Útkoman er sú, að hlutur Sept-
embermanna er gerður óþarflega
stór á kostnað annarra, og aðrir
listamenn em valdir eins og til
uppfyllingar, líkast statistum á
leiksýningu.
Þetta minnir á bók, sem kom
út fyrir skömmu á Norðurlöndum,
um framsækna list á undanförn-
um áratugum, en þar er sami
hátturinn viðhafður, nema að hér
leikur SÚM-hópurinn aðalhlut-
verkið.
Þessi vinnubrögð skýra ekki
stöðuna, heldur auka á mgling-
inn. Og eins og sýningin er í
uppsetningu, þá útilokar hún
óvænta hluti — og til að útiloka
þá enn frekar er hið óvænta á
sýningunni sótt út fyrir uppruna-
leg stefnumörk, svo að helst lítur
út sem menn séu í feluleik.
Það má benda á mörg dæmi
þess, að myndir eftir einstaka
listamenn em sóttar í tímabil, er
þeir em öllu nær hlutvemleikan-
um og raunsæinu, en á öðmm
tímabilum listar þeirra. Og hvaða
tilgangi þjónar það.
abstraktlist