Morgunblaðið - 11.03.1987, Qupperneq 53

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 11. MARZ 1987
53
sem síðar var breytt í íslenska
málnefnd, frá 1962 til ársloka 1984.
Sú nefnd á að vera almenningi og
stofnunum til ráðuneytis um mál-
farsleg efni. Þá sat hann í Ömefna-
nefnd frá 1968 til dánardægurs.
Hann var formaður Bókavarðafé-
lags íslands 1963—65 og sat í stjórn
Launasjóðs rithöfunda 1976—78.
Um tíma var hann og formaður
Ættfræðifélagsins.
Bjarni ritaði fjölda greina, eink-
um um íslenska tungu og menn-
ingu. Meira af starfstíma hans fór
þó til útgáfustarfa, en þeir sem til
þekkja vita að greinargerð með
slíkum ritum krefst oft eins mikillar
vinnu og samning heillar bókar og
er í raun sjálfstætt verk þótt hún
hverfi venjulega inn í bókina sem
gefin er út. Hér skal minnst á
nokkrar greinar hans: Nýyrði Jón-
asar Hallgrímssonar í Stjömufræði
Ursins, í Skírni 1944. Tvær greinar
um tungutak dagblaða, í Helgafelli
1944. Þættir um málfar, í tímarit-
inu Syrpu 1947—49. Orðasmíð
Sigurðar skólameistara, í Á góðu
dægri 1951. Jarðir og bændur, í
Nýjum kvöldvökum 1960. Sprog-
rensning og fremmedord, í Nordiske
sprogproblemer 1966 og 1967. Um
Þjóðskjalasafn Islands og héraðs-
skjalasöfn, í Árbók Landsbókasafns
1970, 1971. Róðukrossinn í Fann-
ardal, í Árbók Fomleifafélagsins
1974. Við borð liggur, í Minjum og
menntum, afmælisriti dr. Kristjáns
Eldjárns, 1976. Hugljómun um
kölska, í Afmælisriti dr. Halldórs
Halldórssonar 1981. Þá reit hann
æviágrip dr. Kristjáns Eldjáms, for-
seta Islands, í Andvara 1983.
Bókaútgáfa er sá þáttur í störf-
um Bjarna sem ég þekki best. Það
mun hafa verið haustið 1951 að
leiðir okkar lágu fyrst saman að
marki, þegar ég hóf kennslu við
Kennaraskólann (gamla) við Lauf-
ásveg. Líklega hefur það verið
næsta vetur, 1952—53, að Bjarni
sagðist þurfa að tala við mig sér-
staklega. Einhvem veginn tókst
honum að gera mig forvitinn, ekki
gátum við rætt saman í kennara-
stofunni, því þar var ekki rúm nema
fyrir einn sitjandi mann og þijá
standandi, og úti á gangi var ekki
næði. Við fórum því út á Bar-
ónsstíg til að tala saman. Erindið
var það að leitað hafði verið til
hans um endurútgáfu á þjóðsögum
Jóns Ámasonar, en úrval þeirra í
tveim bindum hafði komið fyrst út
á árunum 1862—64 í Leipzig fyrir
forgöngu Jóns Sigurðssonar forseta
og íslandsvinarins Konrads Maur-
ers. Nú vildi Bjarni fá mig til
samstarfs um nýja útgáfu, því að
hann hafði nóga reynslu af útgáfu-
starfi til að vita að þetta var ekkert
áhlaupaverk. Þannig hófst samstarf
okkar sem stóð nærri áratug, og
vinátta sem entist fram á síðustu
stund, þótt samfundum fækkaði að
lokinni útgáfu þjóðsagnanna. Sög-
umar komu svo út hjá Bókaútgáf-
unni Þjóðsögu, í sex bindum (skrár
meðtaldar) á árunum 1954—61. Þar
em allar sögumar sem Jón Ámason
hafði safnað, margar gerðir af sum-
um þeirra.
Langtímum saman, misseri eftir
misseri, sátum við niðri í Lands-
bókasafni, könnuðum handrit og
lásum prófarkir, því að við lögðum
metnað okkar í að útgáfunni mætti
treysta. Því þóttu okkur betri en
ekki ummæli sern írski fræðimaður-
inn Séamus Ó. Duilearga, einn
kunnasti þjóðsagnafræðingur Evr-
ópu, lét falla um þjóðsögur Jóns
Ámasonar, að þar væri þjóðsagna-
safn sem engan ætti sinn líka í víðri
veröld. Okkur þótti gott að hafa
stuðlað að því að þetta safn kæmi
allt út á prenti og yrði alþjóðar-
eign. En skýringin á þessum
ummælum þessa manns er vitan-
Iega sú að safn Jóns mun vera
einsdæmi að því leyti að sögurnar
eru varðveittar með tungutaki al-
þýðu eins og sagnamenn og skrá-
setjarar gengu frá þeim á þriðja
fjórðungi 19. aldar. Annars staðar
tíðkaðist langt fram á þessa öld,
að-útgefendur samræmdu og „lag-
færðu“ þjóðsögur eftir sínu höfði,
breyttu stíl þeirra og frásögn.
Þetta var skemmtilegur tími og
báðum þótti samvinnan góð. Við
höfðum ekki stimpilklukku, heldur
unnum með það í huga að koma
verkinu af og skiptum með okkur
verki eftir þörfum einum saman.
Við sumt fengum við aðstoð ann-
arra. Það mun hafa komið fyrir
okkur báða að þykja sitt vinnufram-
lag minna en hins, og þá reyndum
við að bæta það upp. En ég hélt
alltaf og held enn að Bjami hafi
lagt meira að sér en ég við útgáf-
una. Ég minnist þess líka að
einhvern tíma hafði Kristján Eld-
jám, þá þjóðminjavörður, bekkjar-
bróðir Bjarna, orð á því við mig að
hann væri hræddur við þessa kapp-
semi Bjama við þjóðsagnaútgáfuna.
Þá vantaði nokkur bindi á að útgáf-
unni væri lokið. Allt komst þó af
um það er lauk. En það var rétt
að Bjarni kunni sér ekki alltaf hóf
við vinnu.
Hér skal þetta ekki rakið frekar.
En gott þótti mér að heyra Bjarna
segja, og það oftar en einu sinnr,
að af verkum sínum þætti sér vænst
um útgáfuna á þjóðsögum Jóns
Ámasonar. Þessar þjóðsögur voru
þó ekki eina útgáfa Bjarna á þessu
sviði. Hann gaf út þjóðsögur Ólafs
Davíðssonar 1978—80, fjögur bindi,
svo og íslenska málshætti (ásamt
öðrum) 1966.
Fyrsta útgáfustarfsemi Bjama
munu hafa verið Fornaldarsögur
Norðurlanda, þijú bindi í samvinnu
við Guðna Jónsson 1943—44. Síðar
gaf hann út riddarasögur í sex bind-
um á vegum íslendingasagnaútgáf-
unnar (Norðra) 1949—51, og
Karlamagnús sögu og kappa hans,
þijú bindi, 1950. Af öðrum útgáfum
hans skulu hér nefndar: Langt út
í löndin, 1944 (ferðasagnasafn).
Rímur eftir Steinunni Finnsdóttur,
1950. Lesbók handa bömum og
unglingum ásamt æviskrám höf-
unda og skýringum (með öðrum)
1952—53, og stækkuð og breytt
útgáfa, Lestrarbók handa gagn-
fræðaskólum (ásamt öðrum), fjögur
hefti með skýringum og æviskrám
höfunda, 1964—65. Islenskar úr-
valsgreinar (með öðrum), þijú bindi,
1976—78. Bréf Gísla Hjálmarsson-
ar til Jóns Sigurðssonar, 1980.
Ásamt öðrum gaf hann einnig út
bréfabækur Þorláks Skúlasonar,
1979, og Gísla Þorlákssonar, 1983.
Manntal á íslandi 1845, þijú bindi,
1982—84, og átti hlut að útgáfu
manntalsins 1801, einnigþijú bindi,
1978—80. Fleiri rit af þessu tagi
liggja tilbúin til prentunar frá hendi
Bjama, og sitt hvað vantar hér sem
prentað hefur verið, til að mynda
þýðingar, minningargreinar og rit-
dómar. Enn em ótaldar ýmsar
ættfræðiathuganir sem fæstar hafa
verið prentaðar, enda oftast gerðar
fyrir vini og kunningja. Þá er þess
ógetið að hann sat í útgáfustjórn
ýmissa rita, svo sem Austurlands,
safns austfirskra fræða. Um nánari
ritaskrá skal annars vísað til af-
mælisrits Bjama 1985, Orð eins og
forðum, en það er úrval greina eft-
ir hann.
Allar útgáfur sem Bjarni hafði
afskipti af áttu það sameiginlegt
að gera þurfti miklar kröfur til
nákvæmrar og traustrar vinnu.
Þeim kröfum skyldi fullnægt í
hvívetna; annað kom ekki til greina
af háifu hans.
Bjarni féll frá í miðju starfi.
Sunnudagskvöldið 1. mars settist
hann að vanda við ritvélina að lokn-
um sjónvarpsfréttum til að hreinrita
til prentunar, sat við það til mið-
nættis, stóð þá upp og sagði: „Jæja,
ég er hættur.“ Nokkrum mínútum
síðar hugðist hann ganga til hvílu.
En að stundarfjórðungi liðnum var
hann allur. Hann hafði lengi þjáðst
af sjúkdómi þeim sem dró hann til
dauða, og raunar fleiri sjúkdómum.
Enn skal eins verks getið sem
við Bjarni unnum saman, þótt beinn
árangur hafi enn ekki sést. Hann
hafði alla ævi hug á vönduðu tungu-
taki og íslenskri málrækt, svo sem
sjá má á ritum hans sem hér hafa
verið nefnd. Um og fyrir miðja öld-
ina höfðu margir hug á að stjórna
þeirri samræmingu íslensks fram-
burðar sem menn þóttust sjá fram
á að óhjákvæmileg væri, meðal
annars fyrir áhrif útvarpsins. Því
fékk fræðslumálastjóri okkur til að
semja tillögur um íslenskan fyrir-
myndarframburð. Það gerðum við
og lögðum áherslu á eðlilegan og
vandaðan framburð, en töldum að
öðru leyti að hljóðvilla væri eini
rangi framburðurinn. Heimspeki-
deild studdi tillögurriar í meginat-
riðum, en menntamálaráðuneytinu
leist ekki á að setja reglur um slíkt
og málið strandaði. Þetta mun hafa
verið skömmu eftir 1950.
I einkalífi sínu var Bjami mikill
gæfumaður. Hann kvæntist 3. júlí
1943 Kristínu Eiríksdóttur Benj-
amínssonar útvegsbónda á Hesteyri
í Norður-ísafjarðarsýslu og konu
hans Elísabetar Halldórsdóttur.
Böm þeirra em fjögur:
a) Kristín kennari, gift Halldóri
Magnússyni. Þau eiga þijú böm,
Magnús Má, Valgerði og Bjarna
Vilhjálm.
b) Elísabet gjaldkeri, gift Jóni
Stefánssyni, eiga þijú börn, Bjarna
Hilmar, Stefán Hrafn og Steingrím
Sigurð.
c) Eiríkur verkfræðingur, kvænt-
ur Guðrúnu Hauksdóttur, eiga
einnig þijú börn, Hauk, Björn og
Kristínu.
d) Vilhjálmur viðskiptafræðing-
ur, kvæntur Auði Maríu Aðalsteins-
dóttur, eiga tvö börn, Huldu
Guðnýju og Kristínu Mörtu.
Að leiðarlokum þökkum við hjón-
in Bjama áratuga kynni og vináttu,
vottum minningu hans virðingu og
fjölskyldunni samúð. Það eykur
gildi lífsins að kynnast fólki eins
og þeim hjónum.
Arni Böðvarsson
t
Móðir okkar,
SALOME JÓHANNSDÓTTIR,
Ásl, Seltjarnarnesi,
verður jarðsungin frá Fossvogskirkju fimmtudaginn 12. mars.
Karl Sveinsson,
Borgar Sveinsson.
t
Útför eiginkonu minnar,
ERLU ÞÓRDÍSAR JÓNSDÓTTUR,
fer fram í Dómkirkjunni i Reykjavík miövikudaginn 11. mars kl.
13.30.
Helgi Kolbeinsson.
t
Þökkum samúö og hlýhug við andlát og útför föður okkar, tengda-
föður, afa og langafa,
PÉTURS ÓLAFSSONAR.
Magnús Pétursson,
Ólafur Pétursson,
Sofffa Pétursdóttir,
Pétur Björn Pétursson,
Borghiidur Pétursdóttir,
Valdfs Björgvinsdóttir,
Lise Eng,
Gunnar Orn Ólafsson,
Inga Steinunn Ólafsdóttir,
Ólafur Haukur Johnson,
barnabörn og barnabarnabörn.
t
Innilegar þakkir fasrum við öllum þeim er auðsýndu okkur samúð
og vináttu við fráfall og útför eiginmanns míns, sonar, föður,
tengdaföður, afa og langafa,
HAFSTEINS JÓNSSONAR,
bílamálarameistara,
Laugateigi 36.
Stefanía Halldórsdóttir, Jón Eirfksson,
börn, tengdabörn, barnabörn og barnabarnabörn.
t
Innilegar þakkir sendum við öllum þeim sem sýndu okkur samúö
og hlýhug við andlát og útför
SIGURBJARGAR ÓLAFSDÓTTUR,
Þórsgötu 15.
Fyrir hönd aðstandenda, Sigtryggur Jónatansson.
Vísindamenn gegn kjarnorkuvá þinguðu í Moskvu í febrúar:
Meiri hætta á
styrjöld af slysni
enásetningi
SAMTÖK íslenskra eðlisfræð-
inga gegn kjarnorkuvá kynntu á
dögunum tvær ráðstefnur um
friðarmál. Var sú fyrri haldin í
Hamborg, í október. í tengslum
við hana fóru fram umræður um
gervihnött, um geimvarnaráætl-
un Bandarijamanna milli kunnra
sljórnmála— og visindamanna í
Bandaríkjunum og Þýskalandi.
Seinni ráðstefnan var haldin í
Moskvu, i síðastliðnum mánuði.
Hans Kr. Guðmundssyni, eðlis-
fræðingi, var boðið á ráðstefn-
una.
Hans hefur skrifað greinargerð
um ráðstefnuna, þar sem segir,
meðal annars":
„Alþjóðlegt þing vísindamanna
var haldið í Moskvu dagana 14. og
15. febrúar. Þátttakendur voru um
270, frá 37 Iöndum. Stærstu hóp-
arnir voru frá Bandaríkjunum og
Svoétríkjunu, sem hvor um sig taldi
um 50 manns. Um 30 breskir og
20 ítalskir vísindamenn voru við-
staddir en önnur lönd áttu færri
fulltrúa.
Umræðum á þinginu var skipt í
íjórá höfuðflokka: Vandamál sem
upp koma við verulega fækkun
kjarnavopna, öryggi Evrópu í kjöl-
far kjarnorkuafvopnunar, gagn-
flaugasamningar og varnarkerfi
gegn langdrægum flaugum og bann
við tilraunum með kjarnorkuvopn.
Umræðurnar einkenndust af hrein-
skilnum skoðanaskiptum í gagnrýn-
um anda. Stefna Bandaríkjastjórn-
ar var talsvert gagnrýnd og þá
sérstaklega hugmyndir um víða
túlkun gagnflaugasamningsins sem
af mörgum var talinn boða ótak-
markað vígbúnaðarkapphlaup úti í
geimnum.
Ennfremur voru Bandaríkjamenn
gagnrýndir harðlega fyrir áfram-
haldandi tilraunasprengingar, þrátt
fyrir einhliða stopp Sovétríkjanna,
sem reyndar voru hvött mjög til
þess að framlengja þetta stopp enn _
lengur, í von um stefnubreytingu
vestra, áður en langt um líður.
Sovétríkin voru, hins vegar,
gagnrýnd verulega fyrir að tengja
afavopnunartillögur sínar svo sterk-
lega takmörkunum á geimvamaá-
ætlunum Bandaríkjastjórnar.
Sovéskur hernaður og afskipti í
Afghanistan voru ennfremur gagn-
rýnd hvað eftir annað."
Einnig kemur fram í greinagerð
Hans að stórveldin hafi nú yfir að
ráða allt að hundraðföldu því magni
kjarnavopna sem þarf til að tortíma
lífríki jarðar. Ástæða þessa gífur-
lega Qölda sé, meðal annars, að
flaug er miðað á flaug, í þeirri trú
að geta í árás, að fyrra bragði,
eyðilagt allar flaugar í einu „höggi“
svo að andstæðingurinn fái ekki
svarað.
Ennfremur segir í greinagerð-
inni: „Rannsóknir vísindamanna á
afleiðingum kjamasprenginga hafa
hinsvegar leitt óyggjandi í ljós, að
slík árás, að fyrra bragði, jafngildir
sjálfsmorði og eyðingu heims-
byggðar. Þessar niðurstöður og sú
staðreynd, að báðir aðilar eiga
Qölda „dulinna" vopna í kafbátum
víðs vegar um heimshöfin, var talin
benda til þess, að árás að fyrra
bragði yrði aldrei fýsileg fyrir nokk-
ur kjamorkuveldi og meiri ástæða
væri i raun að óttast að styrjöld
hæfist af slysni en ásetningi.
Þessi hætta magnast stöðugt
með íjölgun flauga og ekki síst
styttri viðbragðstíma og þróun
flóknari og æ sjálfvirkari búnaðar.
Talið var að fækkun flauga um allt
að 90% væri raunhæf á tiltölulega
stuttum tíma.
Samtök herstöðvaandstæðinga:
Harma fálæti stjórn-
valda um kjarnorku-
vopnalaus Norðurlönd
SAMTÖK herstöðvaandstæðinga
hafa sent frá sér yfirlýsingu í
tilefni umræðna á nýafstöðnu
þingi Norðurlandaráðs um kjarn-
orkuvopnalaust svæði á Norðurl-
öndum. í yfirlýsingunni er lýst
yfir harmi samtakanna vegna
„fálætis íslenskra stjórnvalda og
andstöðu við svæðið á öllum stig-
um umræðnanna og að íslensk
stjórnvöld séu eini þröskuldurinn
í veginum fyrir stofnun hins
kjarnorkufriðlýsta svæðis“, eins
og segir í yfirlýsingunni.
í yfirlýsingunni segir ennfremur
að „íslenskir friðarsinnar muni að
sjálfsögðu fagna stofnun kjarn-
orkuvopnalauss svæðis á Norðurl-
öndum þó Islendingar beri ekki
gæfu til að vera með frá upphafi.
Enn sé þó tími til að knýja fram
stefnubreytingu hjá íslensku ríkis-
stjórninni þannig að ísland geti
orðið meðal stofnaðila. í komandi
kosningum hljóti að verða tekist á
um afstöðu frambjóðenda til þessa
máls,“ segir í yfirlýsingunni ogjafn-
framt eru Tslenskir friðarsinnar
hvattir til að leggja áherslu á kjarn-
orkuvopnalaus Norðurlönd í kosnin-
gaundirbúningi sem í hönd fer, á
framboðsfundum og í kjörklefun-