Morgunblaðið - 20.06.1987, Side 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 20. JÚNÍ 1987
„Storkostlegt hvað Stefán
gat gert í bókmenntum“
Rætt við Ivar Orgland um
þýðingu hans á „Heilagri kirkju“
og höfundinn,
Stefán frá Hvítadal
Heilög kirkja, lofsöngur Stefáns frá Hvítadal um
miðaldakirkjuna, er nú komin út í Noregi á vegum
Solum bókaforlagsins. Dr. Ivar Orgland þýddi verkið
á norsku og myndskreytingar í bókinni eru eftir
Anne-Lise Knoff. Bókin hefur fengið góðar viðtökur í
Noregi og hlotið einróma lof gagnrýnenda enda þykir
vel að útgáfunni staðið. Þýðandinn, Ivar Orgland, er
okkur íslendingum að góðu kunnur. Á unga aldri tók
hann miklu ástfóstri við íslenska tungu og bókmenntir.
Hann stundaði nám í íslenskum fræðum við Háskóla
íslands á árunum eftir seinni heimsstyij öldina. Að námi
loknu kenndi hann norsku við Háskóla Islands og var
um árabil búsettur hér á landi. Á árunum 1973 til 1980
var hann lektor í íslensku við háskólann í Osló. Ivar
Orgland hefur mjög látið íslenska ljóðagerð til sín taka
og hefur þýtt á norsku 17 bækur eftir íslensk ljóðskáld.
Sjálfur er hann ljóðskáld og hafa komið út 12 frumortar
ljóðabækur eftir hann í Noregi. Árið 1985 samdi hann
ásamt öðrum nýja íslensk-norska orðabók og um þessar
mundir vinnur hann við að semja nýja norsk-íslenska
orðabók. Hann hefur að undanförnu dvalið hér á landi
og í eftirfarandi viðtali við Morgunblaðið fjallar hann
um þýðingu sína á „Heilagri kirkju“ og höfund verksins,
Stefán frá Hvítadal.
„Það má segja, að ég hafí helgað
Stefáni frá Hvítadal allt mitt líf.
Raunar hef ég allan minn starfsald-
ur verið að vinna við verk hans,
rannsóknir á þeim og ævi hans og
starfí, þótt inn á milli hafí ég einn-
ig fengist við þýðingar á ljóðum
ýmissa annarra þjóðskálda á Is-
landi,“ sagði Ivar Orgland. „En það
var Steingrímur J. Þorsteinsson,
sem þá var dósent við Háskóla ís-
lands, sem benti mér á að taka
Stefán frá Hvítadal sem viðfangs-
efni fyrir prófritgerð og þar með
hófust kynni mín af verkum Stef-
áns. Eg orti ljóð sjálfur og fannst
þar af leiðandi áhugavert að fást
við ljóðskáld auk þess sem Stefán
hafði dvalið í Noregi um skeið, sem
gerði hann enn áhugaverðari í
mínum huga. Ég hóf því rannsókn-
ir á Stefáni og verkum hans og síðar
varð hann viðfangsefnið í doktors-
ritgerð minni. Hún kom út á norsku
árið 1969 og ber heitið „Stefán frá
Hvítadal og Noregur".
Árið 1962 kom út 'bók eftir mig
á íslandi, á vegum Menningarsjóðs,
og hún fjallaði um Stefán á yngri
árum, áður en hann fór til Noregs.
Menningarsjóður ætlar einnig að
gefa út aðra bók um Stefán eftir
mig, sem fjallar um framhaldið á
ferli Stefáns. Ætlun var að sú bók
kæmi út á þessu ári í tilefni af því
að 100 ár eru nú'liðin frá fæðingu
Stefáns, en útgáfunni hefur eitt-
hvað verið frestað. Þess verður þó
vonandi ekki langt að bíða að hún
komi út því mér finnst vel við hæfí
að Stefáns verði minnst á viðeig-
andi hátt af þessu tilefni. í þessu
sambandi vil ég gjaman koma þeirri
hugmynd á framfæri að Islendingar
efni til hátíðardagskrár til að
minnast Stefáns og verka hans.
Stefán var fæddur 16. október
1887. Að vísu hefur verið deilt um
fæðingardaginn því að í kirkjubók
Tröllatungu- og Fellssóknar standi
11. október, en hann taldi sjálfur
að fæðingardagurinn væri hinn 16.
og hafði það eftir fóstru sinni. Ég
hef látið mér detta í hug að tölustaf-
urinn 6 hafi verið svo illa skrifaður
í kirkjubókinni eða máðst út að ein-
hverju leyti og þannig hafi þessi
misskilningur komið upp. Raunar
skiptir þetta ekki höfuðmáli. Aðal-
atriðið er að mínum dómi, að haldið
verði upp á afmælið hér á landi
með einhveijum hætti í október
næstkomandi. Sjálfur ætla ég að
reyna að gera eitthvað til að
minnast Stefáns af þessu tilefni
heima í Noregi."
Heilög kirkja
Við víkjum nú talinu að síðasta
verki Ivars Orgland, þýðingunni á
„Heilagri kirkju“ á norsku og út-
komu þeirrar bókar:
„Ég hef áður þýtt ljóð eftir Stef-
án sem komið hafa út á norsku.
Það var árið 1958, en þá kom út
bók með úrvali af ljóðum Stefáns
með formála. Síðan kom doktorsrit-
gerðin mín út í Noregi árið 1969.
„Heilög kirkja" er hins vegar kapít-
uli út af fyrir sig. Ég man, þegar
ég var að fást fyrst við Stefán,
hvað mér fannst þetta óskaplega
erfitt kvæði. Þetta er ort í hryn-
hendu, en í norrænunáminu hafði
ég auðvitað lesið „Lilju“ sem er
þekktasta kvæðið sem ort hefur
verið i þessum hætti, - „allir vildu
Lilju kveðið hafa“, var sagt. En á
þessum árum treysti ég mér ekki
til að þýða „Heilaga kirkju".
Það var ekki fyrr en árið 1977,
þegar ég gaf út bókina „íslensk ljóð
frá Sólarljóðum til upplýsinga-
tímans" að ég fór fyrir ajvöru að
þýða gömul íslensk Ijóð. Ég þýddi
meðal annars Sólarljóð, sem komu
út í skrautútgáfu. „Lilju" þýddi ég
líka og það var býsna erfitt verk
enda 100 erindi. „Heilög kirkja" er
hins vegar 60 erindi og þó var hún
ekki auðveldari í þýðingu en „Lilja".
„Heilög kirkja" vakti mikla at-
hygli á íslandi þegar hún kom fyrst
út, árið 1924. Hún var ort í anda
miðaldakvæða svo sem „Lilja“ og
„Rósa“, sem stakk mjög í stúf við
hefðbunda ljóðagerð á þessum tíma.
Það þótti mjög óvenjulegt að út
skyldi koma kaþólskt helgiljóð í
hrynhendu á okkar öld því að um
1920 kom ný stefna í íslenskri ljóða-
gerð, persónulegri ljóð sem Davíð
Stefánsson og Stefán frá Hvítadal
voru helstu fulltrúar fyrir. Menn
áttu því síst von á kaþólsku helgi-
kvæði frá Stefáni á þessum tíma.“
I andstöðu við
umhverfið
„Stefán hafði gefið út ljóðabók-
ina „Söngvaför mannsins“ árið
1918, þá nýkominn heim frá Nor-
egi. Hann hafði veikst af berklum
og liðið miklar þjáningar. En þá
kynntist hann norskri hjúkrunar-
konu, varð ástfanginn af henni og
þakkaði henni líf sitt. Síðar orti
hann til hennar ástarljóð, sem er
meðal fallegustu ástarljóða á
íslenskri tungu, kvæðin Hún kyssti
mig, Fölskvaðir eldar og Frá liðnum
dögum.
Ljóð Stefáns lýsa reynslu hans,
§alla um ástir, sorg og gleði, eða
með öðrum orðum um persónulegt
líf mannsins. Síðan kemur hann
heim til íslands og festir ráð sitt
og þremur árum seinna gefur hann
út „Óð einyrkjans“, þar sem einnig
koma fram minningar um Noregs-
dvölina. Þar er hann hins vegar
kominn í umhverfið fyrir vestan, í
Saurbænum, þar sem andrúmsloftið
er þrengra, eins og oft er í sveitum
og sum kvæðin fjalla um ákveðnar
persónur í sveitinni. Þama var mik-
ill rígur, Stefán var skáld og hefur
stundum fundist of þröngt um sig
þama. Hann var mikill draumóra-
maður, elskaði lífið kunni vel við
sig á hestbaki, en var afskaplega
góður við fjölskyldu sína.
í þessu umhverfi verður svo „Hei-
lög kirkja“ til og Stefán hefur ort
það í andstöðu við umhverfið og
prestinn á staðnum. Því hefur verið
haldið fram að hann hafi ort það
eftir að hann varð kaþólskur, en
það er ekki rétt. Stefán var ekki
orðinn kaþólskur maður þegar þetta
kvæði var ort. Hins vegar elskaði
hann fegurðina og hann mundi alla
ævi, þegar hann fór fyrst í kirkju
með fósturforeldrum sínum. Það
var ferðin til Fellskirkju, sem talið
var að faðir hans, Sigurður snikk-
ari, hafi byggt. Hann sá þessa
fyrstu krikjuferð sína í miklum
dýrðarljóma og lýsti því síðar
hversu fegurð ljósanna hefði fengið
mikið á sig. Nú sat hann í þessu
umhverfi fyrir vestan og hefur sjálf-
sagt fundist lítið til alls koma og
kirkjulífíð ömurlegt þarna í sveit-
inni. Hann dreymdi um fegurð og
glæsileik kirkjunnar og þá yrkir
hann „Heilaga kirkju".
Ljóðið sýnir jafnframt aðdáun
Stefáns á miðaldakirkjunni. Hann
var alla tíð mikill höfðingi í lund
og þótt efnin væru ekki mikil reyndi
hann alltaf að hafa fallegt í kring-
um sig og var höfðingi heim að
sækja. Þessi höfðingslund kemur
líka í ljós í „Heilagri kirkju". Um
þetta leyti orti hann líka tvö önnur
kvæði, „Þér skáld" og „Þér konur",
sem einnig eru í svipuðum anda og
bera með sér svip reisnar og höfð-
ingsskapar.
Mér fínnst sannarlega stórkost-
legt að Stefán skuli hafa getað ort
kvæði eins og „Heilaga kirkju"
undir þessum kringumstæðum.
Hann hafði verið dauðvona af berkl-
um þegar hann var í Noregi,
hresstist að vísu nokkuð á berkla-
hæli þar, en varð aldrei frískur
maður. Hann kvæntist og þau eign-
uðust mörg böm. Lífíð fyrir vestan
var enginn dans á rósum og mér
fínnst því ævintýralegt hvað Stefán
gat gert í bókmenntum eins og
lífskjör hans vom.
En eins og ég nefndi áðan er það
misskilningur að Stefán hafi ort
„Heilaga kirkju" eftir að hann varð
kaþólskur. Það var Halldór Lax-
ness, sem í þá daga var kaþólskur
maður, sem heyrði þetta kvæði
Stefáns og kynnti hann fyrir prest-
unum í Landakoti. Þá fyrst varð
Stefán fyrir kaþólskum áhrifum og
gerðist kaþólskur sjálfur þetta
haust. Hann hafði hins vegar alla
tíð verið fegurðamnnandi og hann
fann meira af fegurð í kaþólsku
kirkjunni en í þeim sveitakirkjum
sem vom í kringum hann. Hann
var góður vinur Marteins Meulen-
berg, sem síðar varð kaþólskur
biskup hér, og varð með tímanum
eins konar hirðskáld kaþólskra hér
á landi. Stefán hélt kaþólskri trú
sinni til æviloka og honum fannst
sárt þegar Laxness lét af trúnni."
Breytt ljóðagerð
„Ljóðagerð Stefáns breyttist
nokkuð um það leyti sem hann orti
„Heilaga kirkju", eins og „Þér kon-
ur“ og „Þér skáld“ bera með sér.
I þeim ber meira á glæsileika og
almennum viðhorfum til lífsins og
tilvemnnar en í hinum persónulegu
kvæðum hans áður. Þar örlar líka
Stefán frá Hvítadal.
á mælsku, bragarhátturinn er ann-
ar og erindin verða stærri og
breiðari og aðdáun Stefáns á konum
og skáldum leynir sér ekki. Auðvit-
að er þetta persónulegt líka, en
frásagnarhátturinn er öðmvísi en í
fyrri kvæðum hans.
Síðan breytist þetta aftur þegar
frá leið og Stefán fór að yrkja á
einfaldari hátt, sjálfsagt undir
áhrifum frá umhverfí sínu. Hann
fær þá mikinn áhuga á ferskeytlum
og rímnakveðskap og bæði norsku
áhrifín og þau kaþólsku verða
minna áberandi í kveðskap hans.
Þarna kemur sjálfsagt til andrúms-
loftið í sveitinni og hann verður
eins og ágætur hagyrðingur. Hins
vegar var hann smellinn á margan
hátt við að yrkja svona vísur og
gerði mikið af því á seinni ámm.
Þessi kvæði em að mínum dómi
ekki eins merkileg og fyrri ljóð Stef-
áns, enda var formið algengt og
mikið til af kvæðum með þessu
sniði. Það var því lítið hægt að
gera nýtt með þessu formi þótt
Stefán hafi á margan hátt verið
meistari í þessum kveðskap. Sem
dæmi get ég nefnt kvæði sem hann
hefur ort bæði hástuðlað og lág-
stuðlað. Hástuðlað er það svona:
Felld er siglan, fallinn byr,
feigðarveldin soga.
Eldar glaðir eins og fyrr
undir kveldið loga.