Morgunblaðið - 20.06.1987, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAJÐIÐ, LAUGARDAGUR 20. JÚNÍ 1987
BLÓM
VIKUNNAR
55
Umsjón:
Ágústa Bjömsdóttir
ÉteisiMiM]
U msj ónar maður Gísli J ónsson 392. þáttur
Fyrst er að leiðrétta prentvillu
sem smokraði sér inn í síðasta
þátt: ádeilumál í staðinn fyrir
deilumál. Rétt er málsgreinin
þannig:
„Asteytingarsteinn merkir
hneykslunarhella, ádeiluefni og
fótakefli, en ekki ágreiningsmál
eða deilumál."
Merking orðsins hiti er
misjafnlega hlutkennd. í Heil-
agsandavísum er ort um hita
illlífis ævi, þar sem illlífi merk-
ir vont líferni, en í Völuspá segir
að hár hiti = eldur leiki við him-
in sjálfan. Hiti á sér nánar
samsvaranir í öðrum germönsk-
um málum og það er í 1. hljóð-
skiptaröð við lýsingarorðið
heitur (þ. heiss, e. hot, d. hed).
En hér vantar þriðja spölinn í
röðina, þann sem ætti að vera
með Lhljóði, sbr. bíta, beit, bit-
um. Ég finn hann ekki.
í gamla daga höfðu menn
ekki sögnina að hita = gera
heitt, heldur höfðu þeir af lýsing-
arorðinu sögnina að heita. Hún
var lífseig í þessari merkingu.
Amma mín heitti kaffí og Jónas
Hallgrímsson lætur heita kaffí,
þegar Englandsdrottning fór í
orlof sitt yfír sundið til Frakk-
lands. Sögnin að heita í þessari
merkingu kemur víða fyrir. I
Fornmannasögum segir frá
manni sem lét taka siment og
heita í katli, hvemig sem það
sement hefur verið. Iðulega
heittu menn steina sem vökvi
var síðan hitaður (heittur) á, og
í Hymiskviðu er öl ávarpað og
sagt við það að það sé heitt =
hitað.
Þótt gamlir menn væru lítt
fyrir sögnina að hita, notuðu
þeir frænku hennar að hitna og
þá ekki síður í óeiginlegri merk-
ingu, eins og þegar okkur hitnar
í hamsi. Menn hitnuðu af ást,
og í Maríusögu hitnaði maður
„með mikilli gimd að sjá enn
hús guðs móður". í Heilagra-
mannasögum hitnaði annar til
mikillar reiði, og í Postulasög-
um „hitnaði úfriðr sjá mjök i
mót kristnum mönnum“. Falur
á spjóti hitnar af blóði í Hátta-
tali Snorra Sturlusonar og í
Lilju Eysteins er María mær
kölluð hitnandi höll heilags
anda.
☆
Ekki finn ég nafnorðið varmi
í fomum bókum, en í Blöndals-
orðabók er þess getið að það
hafi komið fyrir í 8. árgangi
Eimreiðarinnar. Blöndal þýðir
það auðvitað með Varme á
dönsku.
Öðru máli gegnir um lýsingar-
orðið varmur. Það kemur víða
fyrir að fornu í sömu merkingu
og heitur, bæði sér á parti og í
samsetningum. Gjama var þetta
orð haft um líkamshitann. Víg-
fúss Víga-Glúmsson nefnir hlýja
kvenhöndina varman bóg vífs.
Kormákur Ögmundarson vildi
eiga varma búð á konuarmi.
En fleira var varmt: vörm
dyngja var í Haraldskvæði og
hræfuglamir vissu um varmar
bráðir í Völsungakviðu hinni
fomu. Enn vissu menn um
varman brunn suður á Sardín-
areyju, og fyrir kom að menn
gengu varmt = gengu sér til
hita.
Af varmur mynduðu menn
svo auðvitað (með i-hljóðvarpi)
sögnina að verma. í Konungs-
skuggsjá segir að sólin hafi
fengið „fjölskylt embætti, þvíat
hón skal lýsa allan heim ok
verma“. Sömuleiðis segir þar af
konu nokkurri sem var „leidd til
sængr Davids konungs til þess
at liggja nær honum ok verma
hann“.
Af þessum sama toga er svo
nafnorðið vermsl = volg upp-
spretta (sbr. samsetninguna
kaldavermsl. í Fornmanna-
sögum á maður dóttur vanheila,
og segir um hana: „Þykki mér
þat líkast at hón hafi lagizt at
vermslum nökkrum at drekka,“
og í Gyðingasögu lét Heródes
flytja sig út yfir Jórdanará „til
vermsla nökkurra".
Körmt og Örmt
og Kerlaugar tvær
þær skal Þór vaða
hverjan dag,
er hann dæma fer
að aski Yggdrasils,
því að ásbrú
brenn öll loga,
heilög vötn hlóa.
Svo segir í Grímnismálum, og
vitum við þá að Þór hefur þurft
að gerast árvöðull nokkuð svo
til þess að komast að því mikla
tré sem bar uppi heiminn.
Síðasta orð vísunnar, sögnin að
hlóa, kemur víst ekki fyrir ann-
arstaðar, en er haldin merkja
að vera heitur, sjóða. Sumir
ætla að henni skylt sé lýsingar-
orðið hlækinn, en það var haft
heldur í niðrandi merkingu um
of miklar kvenlegar eigindir
karla. En hlær í merkingunni
hlýr, þíðvindasamur er víst
fremur skylt orðum eins og
hláka en þessari sjaldfengnu
sögn, hlóa. Snorri Sturluson
segir um gott veður í Ginnunga-
gapi forðum daga, að það hafi
verið hlætt sem loft vindlaust.
Við skulum svo hafa fyrir satt
að hláka og sögnin að hlána
sé skylt orðum eins og hlé
= skjól og lýsingarorðinu hlýr,
sögninni að hlýja (hlú) og nafn-
orðunum hlýrn = himintungl og
hlýrnir, sem var víst hinn sjötti
himinn, og látum við svo útrætt
um þetta áður en við verðum í
sjöunda himni.
☆
Mikla vitleysu er_ hægt að
segja í stuttu máli. A nýrri út-
varpsstöð, Hljóðbylgjunni, var
Margaret Hilda Thatcher kynnt
sem „nýbökuð forsætisráðherra-
frú“ í Énglandi. Hún er nú ekki
nýbakaðri en svo, að hún hefur
verið forsætisráðherra (ekki for-
sætisráðherrafrú) síðan 1979.
Þurfa menn ekki að gangast
undir neins konar hæfnispróf,
áður en vaðið er inn í útvarp?
Svona peningar fást hjá Myntsafnarafélaginu og kosta 810 krónur.
Ný mynt
_________Mynt_____________
Ragnar Borg
Þegar ég, sem aðalræðismaður
Ítalíu, kvaddi Giuglio^ Andreotti,
utanríkisráðherra Ítalíu, á
Keflavíkurflugvelli á föstudag
fyrir rúmri viku gaf hann mér
silfurpening, 5 ECU, sleginn í
Belgíu á þessu ári. Það, að ítalski
utanríkisráðherrann gaf mer
belgískan pening, en ekki ítalsk-
an, er dæmi um þá samkennd sem
hefir skapast með þjóðum Efna-
hagsbandalagsins á undanföm-
um 30 árum. Peningur þessi, sem
er úr sterling silfri, 19,08 grömm
að þyngd, 37 mm að þvermáli,
er sleginn í tilefni þess að nú eru
liðin 30 ár frá undirritun Rómar-
sáttmála, sem var upphaf
Efnahagsbandalagsins. Þetta
bandalag er nú einn stærsti
markaður heimsins með um 300
milljónir manna.
Við Islendingar höfum fundið
fyrir því á undanförnum árum
hvemig þessi mikli markaður
getur haft áhrif á samkeppnisað-
stöðu okkar með því að tolla
fískinn okkar sem við seljum á
markaðnum. Má sjálfsagt halda
vel á spöðunum svo ekki verði
reistir gegn okkur tollmúrar í
framtíðinni.
Silfurpeningurinn 5 ECU eða
European Currency Unit, er
framlag Belgíu til þess að reyna
að sameina allar mynteiningar
bandalagsríkjanna í eina. Er það
í sjálfu sér eðlilegt því ríki eins
og Bandaríkin, Svétríkin og Kína,
svo tekin séu nokkur dæmi, hafa
hvert um sig eina mynt (sem að
vísu er skipt í smærri eða stærri
einingar) í stórum löndum.
Kannske lifum við það að sjá
sterlingspundið, markið, fran-
kann og líruna hverfa, en í stað
komi ECU.
A framhlið peningsins, sem er
mjög látlaus, er nafn Belgíu á
þrem tungumálum, verðgildi
myntarinnar og heiti og 12
stjömur sem tákna eiga aðild-
arríkin 12. Á bakhliðinni er svo
mynd af Karli mikla, sem uppi
var um 800, en síðan hann leið
hefir Evrópa ekki verið sameinuð
í eina ríkisheild.
Margir Evrópubúar eiga sér
þann draum, að Eyrópa verði eitt
ríki, þótt þeir séu líka margir,
sem hvorki trúa á þessa samein-
ingu né kæri sig um hana. Ætli
við þurfum ekki að bíða og sjá í
ein 100—200 ár enn til að sjá
hvort þetta tekst, en peningur
Andreottis ber því þó vitni að
nokkuð hefír þokast áleiðis að
settu marki á undanförnum 30
árum.
Safn Seðlabankans og Þjóð-
minjasafnsins við Einholt 4
geymir gamla og nýja mynt frá
ýmsum Evrópulöndum. Það er
vel þess virði að líta á safnið, sem
er opið á sunnudögum milli
klukkan 2 og 4.
Hjartablóm
Dicentra spectabilis
það ekki lifa. Þá prófaði ég stað
í miðjum garði norðanverðum og
setti plöntuna á guð og gaddinn
án nokkurs skýlis. Þar dafnar hún
ágætlega. Gamla hjartablómið
mitt hefur aldrei fengið nokkurt
skýli, að því frátöldu að ég hef
stundum lánað því grenigrein eft-
ir áramótin.
Það virðist nokkuð útbreidd
skoðun að hjartablóm þarfnist
töluverðrar umönnunar og að-
gæslu. Reynsla mín er sú að það
eina sem varast ber í sambandi
við ræktun þessarar plöntu er að
láta hana standa of þurrt. Þeir
sem hafa gaman af sérkennileg-
um gróðri ættu að reyna hjarta-
blómið í garði sínum.
Elsa Óskarsdóttir
Hjartablóm
stungið er utan úr henni.
Sumum fínnst hjartablómið
hálfgerð kenjakolla, en mín
reynsla er sú að það sé mjög þæg
planta á allan hátt. Ég hef prófað
að setja anga af því á „betri“ stað,
þ.e. þurrari og hlýrri, en þar vildi
Eitt af mínum uppáhaldsblóm-
um er Hjartablómið, Dicentra
spectabilis. Kannske heid ég
svona upp á það vegna þess að
ég bjóst ekki við miklu af því í
mínum garði. Þar þýðir ekki að
bjóða vist nema harðjöxlum, því
ég er ekki dugleg að dekra við
plöntur með sérþarfir. Ég keypti
hjartablómið sem rót fyrir 6—7
árum og lét það niður nokkum-
vegin vestan við húsið. Þar er rök
jörð og sólarlítið, en nokkuð skjól-
sælt. Er skemmst frá því að segja,
að í þessu umhverfí hefur hjarta-
blómið lifað og dafnað vel allan
tímann.
Hjartablómið er u.þ.b. 60—70
sm hátt og brúskurinn verður um
einn metri í þvermál á góðum
sumrum. Laufíð er mjúkt, grá-
grænt á litinn, stönglamir sveigj-
ast í boga til allra átta og neðan
á þeim hanga blómin, sem eru
hjartalaga, rauð og hvít. Hjarta-
blómið byrjar að blómgast í júní
og heldur því áfram fram undir
haust.
Plantan er gædd sérstökum
þokka og mjög algengt er að
heyra fólk segja: „Nei, hvaða blóm
er þetta?" Aðdáendum blómsins
gef ég gjaman anga af því, og
má bæði taka græðlinga og rót-
arbúta. Rétt er að geta þess að
plantan er öll mjög stökk og verð-
ur því að fara gætilega þegar