Morgunblaðið - 17.09.1987, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. SEPTEMBER 1987
33L
Morgunblaðið/KGA
Þátttakendurnir í pallborðsumræðunum um stöðu skáldsögunnar á Bókmenntahátíðinni í gær: Guð-
bergur Bergsson, íslandi; Alain Robbe-Grillet, Frakklandi, með túlki sinum; Isabel Allende, Chile; Thor
Vilhjálmsson, umræðustjóri; P.C.Jersild frá Svíþjóð; Gerhardt Kopf frá Þýskalandi, og Kurt Vonnegut
frá Bandaríkjunum.
Nokkrir vel metnir höfundar eru til-
tölulega nýlátnir, menn eins og
James Jones, Nelson Ahlgren, Irwin
Shaw — og nú er eins og þeir hafi
aldrei verið til. Flest bókaforlögin
eru nú undir stjórn manna sem hafa
hlotið sína menntun í viðskiptaskól-
um. Ein afleiðingin er sú að forlögin
eiga ekki lengur neinn lager. Áður
fyrr þótti ekki nema sjálfsagt að
geyma þann hluta upplagsins, sem
ekki seldist strax, í vöruhúsum í New
Jersey eða á Long Island og svo gat
fólk bara skrifað til Scribners for-
lagsins og beðið um The Sun Also
Rises eftir Hemingway, ef það fann
hana ekki í búðum. En svo komu
ungu viðskiptafræðingamir og
spurðu: „Vitiði hvað það kostar að
geyma allar þessar bækur á lager?“
Enginn hafði einu sinni leitt hugann
að því fyrr, en nú eru bækur mis-
kunnarlaust eyðilagðar ef þær
seljast ekki eins og heitar lummur
strax í upphafi. Bandaríkin varðveita
ekki lengur menningu sína. Fyrir
mér eru Bandaríkin stjómlaust sam-
félag; þau eru sjálfum sér fáránlega
ósamkvæm og alls konar öfl á kreiki.
Þjóðin, ef þjóð skyldi kalla, samein-
ast aðeins um eitt: Það er gott að
græða peninga en slæmt að tapa
þeim. Það segir sig sjálft að það
lesa ekki margir skáldsögur í slíku
andrúmslofti."
Vonnegut sagði síðan að hann
teldi að rithöfundar nú á dögum
hlytu að taka tillit til þeirrar miklu
tæknibyltingar sem nú væri að eiga
sér stað. „Ef þeir gera það ekki
gera þeir sömu mistök og höfundar
á Viktoríu-tímanum sem slepptu öllu
sem snerti kynlíf úr verkum sínum,“
sagði hann. „Heima get ég horft á
30 sjónvarpsrásir og horfi iðulega á
þær allir í einu, sem er afar lær-
dómsríkt. Við rithöfundar verðum
að horfast í augu við það hvað þessi
tækni gerir okkur og ég held að í
þeirri rannsókn hljóti skáldsagan að
hafa á sér yfirbragð íhaldsseminnar;
við getum aðeins verið róttækir í
efnisvali."
Þá talaði Alain Robbe-Grillet, og
sagði að ólíkt Guðbergi Bergssyni
þætti sér ákaflega gaman á þingum
sem þessum og sérstaklega ef þau
færu fram á ensku, enda skildi hann
ekki eitt einasta orð í því tungu-
máli! Robbe-Grillet talaði frönsku
með aðstoð túlks og sagði að hug-
leiðingar af þessu tagi væru mikil-
vægar því þær vörðuðu hlutverk
rithöfundarins í samfélaginu. „Það
er ætíð ríkjandi mikill misskilningur
milli höfundar og lesenda," sagði
hann, „og þessi misskilningur hefur
verið orðaður þannig að bókmenntir
séu í sjálfu sér framandi tungumál.
Það er hægt að læra að meta bók-
menntir alveg eins og það er hægt
að læra að tala íslensku en þessi
miskilningur er að mínum dómi
grundvallaratriði bókmennta." Hann
tók síðan dæmi af bók sinni Af-
prýði. „Hún var skrifuð á mjög
einföldu máli og setningarnar voru
stuttar en engu að síður kom til mín
fjöldi fólks og sagðist ekki skilja
hana. Hún var, þrátt fyrir einfaldlei-
kann, á framandi tungumáli. En
málið er enn alvarlegra fyrir þá sök
að maður skyldi ætla að rithöfundur
skildi að minnsta kosti sjálfur hvað
hann er að fara en sú er aldeilis
ekki raunin. Fólk heldur að rithöf-
undar skrifi af því að þeir eigi
auðvelt með það en það er nú eitt-
hvað annað; rithöfundurinn er sífellt
að leita orða en hann finnur þau
ekki. Erfiðleikar rithöfundar and-
spænis lesendum sínum felast í
þessu en miklu síður sambandsleysi
milli alþýðu og borgarastéttar eða
íslendinga og Ameríkana. Þetta er
alþjóðlegt vandamál. Bókmenntir
eru eins og tjáskipti en sambandið
hlýtur alltaf að vera slæmt. Þess
vegna eru þing af þessu tagi ágætar
samkomur; rithöfundurinn hefur
vissulega sagt allt það sem hann
hefur að segja og getur sagt í bókum
sínum en á svona þingum getur
hann eigi að síður reynt að svara
spumingum almennra lesenda með
einföldum hætti. Á svona þingum
er rithöfundurinn nefnilega ekki al-
veg sá rithöfundur sem skrifaði
viðkomandi bækur; hann er að hluta
til einhvers konar opinber fígúra."
„Svíar eru verstir!“
Isabel Allende byijaði á því að
biðjast afsökunar á því að tala
ensku, hún væri enn ekki orðin al-
veg nógu góð í íslensku, en síðan
lýsti hún sig ósammála flestu því
sem Robbe-Grillet hafði sagt.
„Það kann að eiga við um skáld-
söguna í Evrópu sem á sér langa
sögu og getur leyft sér að snúast
um sjálfa sig og smásmugulega
sundurgreiningu alls konar fyrir-
brigða en heima hjá mér, í róm-
önsku Ameríku, er skáldsagan
ennþá frumstæð; höfundamir vilja
vekja viðbrögð lesenda sinna og því
sterkari sem viðbrögðin em, því
betra. í rómönsku Ameríku er rit-
höfundurinn að velja heiminum
nöfn, þess vegna er f bókum hans
að fínna ástríður, hjátrú, ótta og
ofsa. Vð erum að rekja minningar
fólks vegna þess að mannkynssag-
an hefur gleymt þeim. Skáldsagan
er hættuleg og á sínum tíma bönn-
uðu Spánveijar Suður-Ameríkubú-
um bæði að lesa og skrifa slíkar
bókmenntir. Eftir að Suður-Am-
eríkulöndin fengu sjálfstæði þróuð-
ust bókmenntir þeirra hægt en
örugglega og í þessum löndum fékk
skáldsagan það hlutverk að orða
nýja hugsun og auðga andann. Hún
var ekki spennt fyrir einhvern sið-
ferðilegan eða félagslegan vagn;
hún hafði ekkert hlutverk annað
en að reyna að túlka þann litríka
og mótsagnakennda heim sem við
Suður-Ameríkubúar lifum í. Um
1960 varð bylting; þá höfðu áhrif
frá Norður-Ameríku, Þýskalandi og
innfæddum Indíánum blandast
hinni spænsku menningarhefð og
allt í einu ruddu höfundar okkar
öllum hindrunum úr vegi. Þeir
fundu að þeim var allt fijálst; þeir
gátu logið, ýkt og brotið náttúrulög-
málin á bak aftur, því tilveran lýtur
þrátt fyrir allt ekki mjög rökréttum
lögmálum. Eftir að einangrun suð-
ur-amerískra höfunda rofnaði
loksins — ekki síst fyrir tilverknað
Carlos Fuentes sem kom þeim í
samband við spænsk forlög — gerð-
ist kraftaverk; Evrópa tók þessa
suður-amerísku höfunda upp á sína
arma enda fann hún hjá þeim kraft
og frumleika sem hafði verið að
þoma upp í evrópskum bókmennt-
um. Það er mikið hól fyrir bók-
menntir rómönsku Ameríku að nú
eru evrópskir höfundar margir
hveijir að bisa við að apa eftir þeim
og halda að með því einu að blanda
saman nógu miklu af furðufyrir-
brigðum, kynlífi, göldrum og þess
háttar takist þeim að verða jafnok-
ar höfunda eins og Carlos Fuentes,
Jorge Luis Borges, Gabriel García
Marquez, Marío Vargas Llosa, Alejo
Carpentier, Julio Cortazar eða Juan
Rulfo. En þessir höfundar hafa ein-
faldlega verið að lýsa raunveruleik-
anum eins og hann kemur þeim
fyrir sjónir í rómönsku Ameríku.
Sumir virðast halda að suður-
ameríska bókmenntabylgjan eigi
fljótlega eftir að brotna og skilja
ekkert eftir sig nema tómt löður
en ég hef engar áhyggjur af því.
Mér sýnist að hinir yngri höfundar
okkar séu ekkert síðri en þeir eldri
þó auðvitað breytist bókmenntir
okkar smátt og smátt í tímans rás;
mestu skiptir að enn eru þeir að
bera vitni um lífið sjálft og lýsa því
og leita ótrauðir að hulinni merk-
ingu bak við atburði. . .“
Aftur kom nú til orðaskipta um
tungumálanotkun. Guðbergur
Bergsson ítrekaði þá skoðun sína
að notkun erlendra tungumála á
bókmenntaþingi á íslandi bæri vott
um nýlendustefnu. Robbe-Grillet
bar það af sér; hann sagðist einfald-
lega ekki hafa nokkra hæfileika til
að læra erlend tungumál og hann
talaði ekki frönsku af því að hann
væri Frakki heldur vegna þess að
hann væri þessi tiltekni Frakki.
Gerhardt Kopf spurði Isabel Allende
hvort hún teldi höfunda á borð við
Julio Cortazar eða Alejo Carpentier
virkilega „frumstæða" og hún svar-
aði því til að vissulega væru þeir
margbrotnir höfundar en þeir hefðu
þó umfram allt viljað ná sambandi
við fólk, við lesendur sína. Guð-
bergur lýsti því þá yfir að hann
hefði þýtt bók Álejo Carpentier,
Ríki af þessum heimi, auk margra
annarra rómansk-amerískra verka,
og hefði ekki orðið var við að hún
hefði þótt erfið. Isabel Allende benti
á að í rómönsku Ameríku væri ólæsi
hartnær 50% sums staðar og fáir
læsu skáldsögur; því væri mæli-
kvarðinn á hvað væri „erfitt“ allur
annar en á íslandi þar sem bók-
menntahefð væri löng og glæsileg.
Síðan spunnust nokkrar umræð-
ur um ástand mála í Bandaríkjunum
í framhaldi af ummælum Kurt
Vonneguts um að bækur hyrfu
mjög snögglega úr bókabúðum ef
þær seldust ekki eins og skot og
lagerinn væri síðan eyðilagður til
að taka ekki pláss í vöruhúsum.
Thor Vilhjálmsson hafði það eftir
Alain Robbe-Grillet að ekki hefðu
selst nema 300 eintök af frægustu
bók hans, fyrmefndri Afprýði,
fyrsta árið eftir að hún kom út.
Robbe-Grillet kvað það rétt vera;
hún hefði fráleitt verið metsölubók
en hins vegar selst vel á löngum
tíma. Það væri mjög mikið áhyggju-
efni hversu fljótt bækur hyrfu úr
umferð um þessar mundir; bækur
þyrftu tíma til að finna sér lesendur
en nú ættu þær á hættu að hverfa
að eilífu nema sala væri mikil strax
í upphafí. „Frakkar eru samt ekki
verstir," sagði hann. „Verstir held
ég að Svíar séu. Aðeins sex mánuð-
um eftir að Samuel Beckett fékk
Nóbelsverðlaunin hjá sænsku aka-
demíunni var allt upplag bóka hans
í Svíþjóð eyðilagt af því forlaginu
fannst þær ekki seljast nógu hratt.
Hér áður fyrr héldu bóksalar að það
kostaði ekki neitt að hafa bækur
uppi í hillu árum saman en nú hafa
viðskiptafræðingamir með tölvum-
ar sínar reiknað það út að með því
sé stórfé kastað á glæ!“
Isabel Allende
boðið í heimsókn
Sara Lidman reis þá upp í Maó-
jakkanum sínum og sagðist nú
aldeilis hafa fengið vopn gegn út-
gefendum sínum úr því að sjálfur
Alain Robbe-Grillet héldi því fram
að Svíar væm verstir í þessum efn-
um. Robbe-Grillet brosti dapurlega
og sagðist óttast að útgefendur
fæm vart að skjálfa þó hann væri
nefndur til sögunnar; bækur sínar
kæmu að vísu út í Svíþjóð en upp-
lagið væri allt brennt eftir hálft ár
af því bækumar seldust ekki nógu
hratt.
F'yrirspumir vom nú farnar að
berast utan úr sal; Flosi Ólafsson
spurði hvort ekki færi alltof mikill
tími rithöfunda í alls konar ráð-
stefnur, þing, sjonvarpsviðtöl og
þess háttar. Hann beindi máli sínu
til Kurt Vonneguts sem sór af sér
allt slíkt. „Ég kem sárasjaldan fram
í sjónvarpi. Hingað kom ég aðeins
af því að mig langaði til Islands."
Isabel Allende tók í sama streng
og las upp skeyti sem henni hafði
borist eftir að hún lét svo um mælt
við komuna til íslands að hingað
kæmi hún til að heyra sögur. í
skeytinu var henni boðið að koma
í heimsókn og leggja við eymn! Þá
spurði Elísabet Jökulsdóttir Guð-
berg Bergsson hvort módemíska
skáldsagan, sem hann og Robbe-
Grillet væra meðal annarra fulltrú-
ar fyrir, hefði ekki haft áhrif á
suður-amerísku sagnameistarana;
hvort hin nýja sagnahefð ætti mód-
emismanum sem sé ekki skuld að
gjalda. Guðbergur tók því fjarri og
sagði að suður-amerískar bók-
menntir hefðu verið komnar til
sögunnar löngu áður en skáldsagan
tók stakkaskiptum með módemism-
anum. Robbe-Grillet var ekki all-
sendis sammála þessu; hann sagðist
telja að hann sjálfur og aðrir forkól-
far „nýju skáldsögunnar" frönsku
hefðu tekið við kjmdli James Joyce
á sínum tíma og síðan afhent hann
höfundum á borð við Julio Cortazar.
Þegar hér var komið sögu tók
Guðbergur Bergsson pjönkur sínar
og hvarf á brott án þess að kveðja
kóng eða prest. Eftir það tók sam-
koman að leysast upp þó enn sé
margt ósagt.
Texti: ILLUGI JÖKULSSON
Bókasamband
Islands:
Bækur
verði án
söluskatts
FULLTRÚAR Bókasambands ís-
lands hafa afhent Jóni Baldvini
Hannibalssyni fjármálaráðherra
áskorun um að 25% söluskattur
af bókum á íslensku verði fellur \
niður.
í áskomninni er lögð megin-
áhersla á að í haust verði látnar
gilda sömu reglur um bækur og
gilt hafa um dagblöð, iistsýningar,
tónleika, íslenskar kvikmyndir og
margs konar aðra menningarmiðlun
sem seld er án söluskatts. Bent er
á það fráleita ósamræmi sem leitt
hefur af því fyrirkomulagi sem nú
gildir að greiða verður 25% sölu-
skatt af hugverkum og upplýsinga-
efni sem miðlað er í bókarformi en
sama efni er án söluskatts ef það
er birt í öðmm prentmiðlum.
Sambandið bendir á að hvergi í
heiminum er söluskattur á bækur
hærri en hér á landi og þykir stjóm
Bókasambandsins það skjóta
skökku við hjá þjóð sem vill kalla
sig bókaþjóð og hefur iengi talið
bókina homstein menningar sinnar.
Bókasamband íslands vekur máls á
þessu misrétti sem ríkt hefur gagn-
vart bókum og bókmenntum í tilefni
þess að skattheimta ríkisins er til
endurskoðunar um þessar mundir
og söluskattur breytilegri eftir
vömtegundum en áður var. Vonast
forráðamenn sambandsins til að
ríkisstjómin átti sig á hve mjög er
hallað á bókina og létti af henni
söluskattsbyrðinni fyrir næstu
bókavertíð sem brátt fer í hönd.
Forseti fs-
lands opnar
norræna
nytjalista-
sýninguí
Japan
FORSETI fslands frú Vigdís
Finnbogadóttir hélt blaðamanrta'-
fund í Tokyo í gær þar sem
tilkynnt var formlega um opnun
Scandinavia Today. Stóðu sendi-
herrar Norðurlandanna fimm
fyrir fjölmennri móttöku í tilefni
opnunarinnar. í dag heldur for-
setinn til borgarinnar Toymana
á vesturströnd Japan og opnar
þar fyrstu og stærstu sýningu í
tengslum við Scandinavia Today,
sem er nytjalistasýning, Scand-
inavian Design.
Forsetinn kom til Tokyo á mánu-
dag í tilefni opnunar norrænu
menningarkynningarinnar og er í
boði ríkisstjómar Japans á meðan
á dvölinni stendur. I frétt frá ut-
anríkisráðuneytinu kemur fram að
stjóm Seibu-fyrirtækisins, sem er
einn af samstarfsaðilum kynningar-
innar, hafi haldið móttöku síðastlið-
inn þriðjudag. Þar flutti meðal
annarra, Tadashi Kuranari utanrík-
isráðherra Japan, ræðu til heiðurs
forseta.
Á föstudag ræðir forseti við Hiro-
hito Japanskeisara og Yasuhiro
Nakasone forsætisráðherra. Forseti
dvelur í Kyoto fram á sunnudag en
heldur þá til Frakklands.