Morgunblaðið - 08.11.1987, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. NÓVEMBER 1987

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrlfstofur: Aöalstrætl 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 600 kr. á mánuöi Innanlands. í lausasölu 55 kr. eintakiö.
Umbrot í
sjávarútveg’i
\ undanfömum árum hafa
/L mikil umbrot verið í sjáv-
arútvegi og fískvinnslu. Út-
flutningur á ferskum físki til
Evrópu hefur valdið deilum
milli veiða og vinnslu. Útgerð-
armenn og sjómenn hafa talið
augljósan hag af því að sigla
með ferskan físk til Evrópu eða
senda hann þangað í gámum.
Fiskvinnslan hefur kvartað yfír
því, að hún fái ekki nægilegt
hráefni og sölufyrirtækin í
Bandarflqunum telja, að mark-
aðir okkar þar séu í hættu
vegna þess að við sinnum göml-
um viðskiptavinum ekki nægi-
lega vel.
I annan stað hefur tilraun
verið gerð með að gefa fískverð
fíjálst og fískmarkaðir hafa
verið settir á stofn. Frjálst físk-
verð hefur valdið vissum erfíð-
leikum í samskiptum útgerðar-
manna og sjómanna en
fískmarkaðimir hafa blómstrað
og í skjóli þeirra hefur nýtt
einkaframtak orðið til í físk-
verkun, þar sem fjölmörg ný
fyrirtæki hafa tekið til starfa.
Nú geta þeir, sem áður höfðu
ekki aðgang að físki, keypt
hann á fískmörkuðum.
í þriðja lagi hafa umræður
um kvótakerfíð svonefnda orðið
harðari og augljóslega í upp-
siglingu stórdeilur um það mál
allt. Miklir hagsmunir eru í
húfí. Útgerðarmenn vilja ber-
sýnilega halda fast við núver-
andi kerfí í einhverri mjmd.
Fiskvinnslan og landverkafólk
telur eðlilegt að einhver hluti
kvótans komi í þeirra hlut og
loks eru svo þeir, sem utan við
standa, sem telja að með kvóta-
kerfínu sé búið að afhenda
örfáum mönnum gífurleg
auðæfí, sem þjóðin öll hafí átt
fram að þessu.
Þau umbrot og þær svipting-
ar, sem verið hafa í sjávarút-
vegi og fískvinnslu síðustu
misseri, sýna auðvitað fyrst og
fremst hve mikill þróttur er í
þessari atvinnugrein. Ef svo
væri ekki mundu menn ekki
takast á um þessi mismunandi
sjónarmið af þeirri hörku, sem
nú er farið að brydda á.
Hitt er svo annað mál, að
sú afstaða, sem fram kom á
þingi LÍÚ á dögunum, þar sem
meirihluti fundarmanna reynd-
ist andvígur ftjálsu fískverði,
vekur óhjákvæmilega spum-
ingar um það, hvort sjávarút-
vegurinn sé ekki reiðubúinn til
að takast á við þau vandamál,
sem fylgja nýjum tímum og
nýjum siðum. Það er óneitan-
lega skref aftur á bak, ef nú á
að falla frá því að hafa físk-
verð fijálst og taka upp gamla
kerfíð, sem búið var að ganga
sér til húðar. Það er visst áfall
fyrir almenning í landinu að
fylgjast með því, að hinir ffam-
sæknu útgerðarmenn, sem
hafa endumýjað atvinnugrein-
ina af miklum dugnaði, hafa
ekki þrek til þess að fást við
þau byrjunarvandamál, sem
fylgt hafa ftjálsu fískverði og
vilja leita sér skjóls í gömlu
kerfí í einhverri mynd.
Við emm alltaf minnt á það,
við og við, að hvað sem líður
tilraunum til að byggja upp
aðrar atvinnugreinar, byggist
afkoma okkar á sjávarútvegin-
um. Á því verður ekki breyting
í fyrirsjáanlegri framtíð. Þess
vegna varða málefni sjávarút-
vegs og fískvinnslu þjóðina alla.
Fijálst fískverð og starfsemi
fískmarkaðanna hafa átt þátt
í að hleypa nýju lífí í þessa
undirstöðuatvinnugrein lands-
manna. Það er hörmulegt, ef
til þess þarf að koma, að við
stígum skref aftur á bak í þess-
um efnum.
Útgerðarmenn verða líka að
gera sér ljóst, að þjóðin unir
ekki lengur þeirri gíftirlegu til-
færslu eigna, sem augljóslega
hefur orðið með núverandi
kvótakerfí. Á því hlýtur að
verða breyting. Að lokum er
það þjóðþingið, sem tekur
ákvörðun um framtíð þessa
kerfís. Endanlegar ákvarðanir
verða hvorki teknar á þingum
LÍÚ né í ráðgjafamefnd ríkis-
sijómarinnar. Það er nauðsyn-
legt að um þetta mál fari fram
víðtækar umræður á Alþingi
íslendinga og þar komi fram
öll helztu sjónarmið, sem um
er að ræða í málinu. Að lokum
er það Alþingis að taka ákvörð-
un.
Það fer ekki á milli mála,
að umræður um það, hvemig
ráðstafa skuli takmörkuðum
sjávarafla, geta vakið upp
hatrömmustu þjóðfélagsdeilur,
sem um getur í nútímasögu
þjóðarinnar. Þess vegna skiptir
máli, að Alþingi fínni þá leið,
sem sæmileg samstaða getur
orðið um. Sú samstaða getur
hins vegar ekki orðið um nú-
verandi skipan öllulengur.
Fjölskyldulaus þjóðfélög
Nýafstaðin bókmennta-
hátíð gæti verið
uppörvandi fyrir
íslenzka höfunda og
bókmenntafólk vegna
þess hún sýnir að
merkir erlendir menn-
ingarmenn, skáld og
rithöfundar, eru fúsir að koma til íslands
vegna þess að landið er þekkt að því að
eiga mikilvæga menningararfleifð og bók-
menntir í sérflokki. Þetta hlýtur að vera
upplífgandi fyrir íslenzka höfunda og þá
ekki síður íslenzka lesendur. Islenzkir rit-
höfundar eru í samfélagi þeirra sem taldir
eru til afreksmanna á sínu sviði fyrr og
síðar og íslenzkir lesendur taldir bók-
menntalega sinnaðir en það eru merkileg
meðmæli með lítilli þjóð, ekki sízt á þessum
síðustu og verstu tímum þegar sekúndu-
brotin í sjónvarpi eiga helzt að afgreiða
alla hluti og lestrarkunnáttu stórþjóða fer
hnignandi. Þá eru íslendingar ein þjóð
með eina tungu og líður fyrir bragðið bet-
ur á sálinni en ella mundi.
Kurt Vonnegut minntist á þetta í athygl-
isverðu samtali hér í blaðinu fyrir skömmu
þegar hann sagði að einmana manni liði
ekki aðeins illa, hann væri líka í mikilli
hættu og hann hélt áfram: „Ef hann eða
hún veikist tekur enginn eftir því. Fólk
þarfnast alls kyns þjónustu sem áður var
einfaldlega veitt af ættingjum þeirra og
þótti sjálfsagt. Fólk býr ekki lengur hjá
ættingjum sínum. Ég legg til að allir út-
vegi sér „gerviættingja“.“
Samfélag okkar þarfnast ekki gerviætt-
ingja. Þrátt fyrir fjölmiðiatístið, skvaldur
og skyndiupphlaup á íslenzkt samfélag
meira skylt við stóra fíölskyldu en þau
fjölskyldulausu þjóðfélög sem hafa lítinn
áhuga á ætt sinni og uppruna, hvað þá
arfi og tungu. Vonandi verðum við aldrei
slíkt þjóðfélag.
Og vonandi verða íslenzkir fjölmiðlar
aldrei svo yfirborðslegir að þeir hafi helzt
ekki áhuga á neinu nema því sem litlu eða
engu máli skiptir. Samt hafa þeir því mið-
ur hneigzt fremur í þá átt en hina. Að því
skulum við hyggja áður en við glötum sjálf-
um okkur í hringiðu alþjóðlegs sjónvarps
og samskiptavenju sem gerir kröfur til
þess að allir séu eins og enginn búi að
neinum sérkennum. Við skulum halda
dauðahaldi í sérkenni okkar og þá ekki
sízt áhuga á ættfræði.
Eru kapítalistar
sósíalistar?
En Vonnegut sagði meira. Hann sagðist
vera sósíalisti. Það er einnig íhugunar-
efni, einkum með tilliti til þess að hann
segir fullum fetum: „Það er ljóst að sósí-
alísku tilraunimar hafa mistekizt. Kínveij-
ar eru búnir að gera sér grein fyrir því.
Þeir keppast við að efla einkarekstur, því
það er góð hugmynd.
Þessi skoðun mín stjómast ekki af hug-
sjón, heldur raunsæju mati...“ Vonnegut
segir að ástæða þess að hann kallar sig
sósíalista sé sú að í Bandaríkjunum ríki
almenn andúð á því að nokkur stofnun sé
í almannaeigu nema ef vera skyldi pósthús-.
ið eins og hann kemst að orði.
Það getur verið erfítt að fylgja kennileit-
um. Það getur verið erfítt að átta sig á
stjómmálaskoðunum frumlegra rithöfunda
og listamanna. Samkvæmt skilgreiningu
Vonneguts merkir orðið „sósíalisti" nánast
ekkert þegar hann hefur lokið máli sínu.
Og raunar telur fjöldi útlendinga sig sósí-
alista á sömu forsendum og þessi athyglis-
verði bandaríski rithöfundur sem hingað
kom við mikinn fögnuð. Samkvæmt skil-
greiningu hans væm allir íslendingar
„sósíalistar". En samkvæmt skilgreiningu
okkar er Vonnegut ekki „sósíalisti". Þann-
ig verðum við að sæta því að merking sem
menn leggja í orð getur verið misvísandi
og raunar óhæf til skýringar á því sem
reynt er að segja. Samkvæmt skilgreiningu
„sósíalistans" Kurt Vonneguts ætti hann
líklega auðveldara með að kjósa Sjálfstæð-
isflokkinn en Alþýðubandalagið ef hann
ætti heima hér á landi. Og mestur hluti
Sjálfstæðisflokksins heyrði þá einnig „sósí-
alisma“ til samkvæmt skilgreiningunni!
Leiðinleg rit
í sjónvarpinu var nýlega þáttur um
brezka njósnara, og þó einkum Kim Philby
sem frægur varð fyrir það, hve óþreytandi
þjónn Rússa hann var meðan hann starf-
aði í brezku utanríkis- og upplýsingaþjón-
ustunni. Þessi þáttur var ekkert sérstak-
lega eftirminnilegur á nokkum hátt en þó
mátti horfa á hann eins og sumt annað
efni svipaðrar tegundar í myndbandaþjón-
ustu sjónvarpanna. Malcolm Muggeridge
er einn þekktasti blaðamaður Breta, merk-
ur rithöfundur og sjónvarpsstjama á sínum
tíma en hafði ávailt hina megnustu fyrir-
litningu á þessu tæki sem hann þjónaði
um stund. Hann kom fram í þættinum um
Kim Philby sem náttúrulega var allur með
ensku taii svo að hann yrði ekki neinn fing-
urbijótur í myndbandaþjónustunni! Malc-
olm Muggeridge telur að Philby hafí ekki
endilega verið marxisti, heldur ævintýra-
maður. Brot hans hafí aftur á móti verið
svo mikið að hann hefði framselt hann
stjómvöldum ef hann hefði vitað um starf-
semi hans þótt þeir væru vinir úr æsku
og heyrðu báðir til þessari einkennilegu,
siðblindu og spilltu menntayfirstétt Bret-
lands á sínum tíma. Hún hefur nú hrúgast
upp eins og dauðar flugur í gluggakistu
vestrænnar menningar. Malcolm Mug-
geridge er þó einn þeirra sem upp úr
standa og enn lifír góðu lífí sem betur
fer. Það var athyglisvert sem hann sagði
um marxismann; að helzti styrkur hans
sé sá að enginn nenni að lesa undirstöðu-
rit hans, þau séu svo leiðinlegt torf.
Malcolm Muggeridge er víst ekki einn um
þá skoðun. Það hefur orðið mörgum mann-
inum haldbetra veganesti að horfa inn í
þjóðfélög sósíalismans en kynna sér þau
verk sem hann er reistur á. Og nú er
Gorbachev búinn að skrifa bók sem dreift
er um heiminn. Hvað skyldu menn eins
og Malcolm Muggeridge segja um hana?!
Annars er allt á hverfanda hveli í heim-
inum um þessar mundir. Hinar fomu
dyggðir eru orðnar að andhverfu sinni og
nesjamennska að eftirsóknarverðu
framapoti ef svo ber undir. Þjóðfélög
kommúnismans eru einnig eitthvað að lið-
ast sundur og breytast sem betur fer. Nú
er ljóðskáldið góðkunna Voznesensky orð-
inn menningarráðgjafí Gorbachevs og eru
áhrif þess óðum að koma í ljós, til að
mynda hefur skáldið skipulagt sýningu á
300 verkum Chagalls í Púskin-safninu í
Moskvu og þannig er þessi snillingur aftur
kominn til síns heima og senn líður að því
að Zhivagó læknir komi á prenti í Sov-
étríkjunum, en skáldsagan hefur verið
bönnuð þar um slóðir eins og kunnugt er.
Þetta eru góð teikn sem vert er að fylgj-
ast með og fagna hvað sem verður.
Hér er samt ekki úr vegi að minnast
þess sem Búkovský sagði þegar hann
heimsótti okkur á sínum tíma. En það er
skráð í Félaga orð og er svo hljóðandi:
„Hann sagði að fólkið í kommúnistaríkjun-
um vildi heldur búa við siðspillandi áhrif
sem fijálsir þegnar en ófijálsir í einhveiju
andlegu sótthreinsuðu ástandi, lausir við
klám til að mynda. Sjómenn á rússneskum
skipum, sem kæmu til Lithaugalands,
greiddu vændiskonum með bókum eftir
Solzhenitsyn. Við sögðum: „íslendingar
mundu áreiðanlega bera virðingu fyrir
slíkum vændiskonum." „Nei,“ sagði
Búkovský, „þær hafa engan áhuga á verk-
um Solzhenitsyns. En það borgar sig fyrir
þær að fá bækumar hans, því að þær
geta selt þær fyrir stórfé á svörtum mark-
aði.““
Enn er Solzhenitsyn óútkominn í Sov-
étríkjunum. Enn er hann í útlegð í
Bandarílgunum og hann er ekki einn um
það. Enn geta vændiskonur í kommúnista-
ríkjunum grætt á verkum hans en fólkið
fær ekki að lesa þau. Nú fær það aftur á
móti Zhivagó lækni. Og þá er ekki úr vegi
að vitna í annað rít, þessu víðvíkjandi,
Hugleiðingar og viðtöl. Þar segir m.a. í
kaflanum um Pastemak, frá 1961:
„Skuggi Pastemaks verður ekki handsam-
aður. Honum verður ekki varpað hlekkjuð-
um í Lubjanka-fangelsið, hann verður ekki
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. NÓVEMBER 1987
29
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 7. nóvember
sendur austur til Síberíu, það er ekki einu
sinni hægt að taka hann af lífi. Hann vinn-
ur starf sitt í kyrrþey og fer um allt
Rússland, líklega miklu víðar en nokkum
sporhund stjómarinnar gmnar, hann sezt
að á heimilum fólks, hann talar við það
af einlægni, hann huggar þá sem eiga í
erfíðleikum, opnar augu annarra, hann er
mesta póesía, sem þessi öld þekkir...“
Og ennfremur: „Skuggi Pastemaks,
skuggi allra þeirra sem hafa lagt líf sitt
í sölumar fyrir hugsjón frelsisins, allra
þeirra sem hafa ekki fengið af sér að af-
klæðast manndómi sínum með því að gera
samning við einræðið, skuggi þeirra allra
„er undur upprisunnar". Fá skáld hafa
minnzt jafnoft á upprisuna og Pasternak.
Hann trúði á hana og hann var hvergi
smeykur. Hann vissi að vísu að einræðið
getur staðið lengur en góðu hófí gegnir,
en þegar það hefur verið lagt að velli á
það ekki fremur upprisu von en drekar í
gömlum ævintýmm ...“
Og loks: „En Ráðstjórnin ... er staðráð-
in í að ganga milli bols og höfuðs á því
fólki sem enn hefur ekki gefízt upp fyrir
vaidi hennar, hún er staðráðin í að láta
aðvömnarorð sín hljóma eins og gjallandi
herklukkur í eymm þess, svo notuð séu
orð skáldsins (þ.e. Pastemaks). Nú reynir
hún að beijast við skugga Pastemaks, en
með því hefur hún aðeins sannfært okkur
um ósigur sinn. Einræðið getur aldrei
unnið bug á ótta sínum, í baráttunni við
hann er það dæmt til að farast..."
Pastemak bað okkur um að hringja
bjöllum samvizkunnar til að minna á, að
ábyrgðarleysið er ekki einungis hættuleg-
asti andstæðingur lýðræðis, heldur einnig
sterkasti bandamaður einræðis.
Nú geta Rússar senn einnig heyrt í bjöll-
um skáldsins — heima í Sovétríkjunum.
Og þá flykkjast trén kannski út á veginn
föl eins og vofur, svo að vitnað sé í eitt
af eftirminnilegustu ljóðum skáldsins.
Undir vopnum Þorgeirs
Borgaralegt samfélag er vaxið úr
frönsku stjómarbyltingunni. Það er eina
þjóðskipulagið sem við þekkjum sem
tiyggir þegnunum frelsi og lýðræði og
þrátt fyrir margvíslega agnúa viljum við
vemda þetta samfélag okkar. Við viljum
ekki sízt vemda það fyrir þeim sem eltust
við Pasternak og nú arftaka hans. Þess
vegna höfum við sem betur fer skipað
okkur í sveit með vestrænum lýðræðis-
þjóðum og tekið þátt í öryggisstefnu þeirra
innan Atlantshafsbandalagsins og af þeirri
ástæðu einni höfum við leyft að bandarískt
vamarlið hafí aðstöðu hér á landi. Við vilj-
um einfaldlega ekki eiga náttból undir
vopnum Þorgeirs Hávarssonar.
Spásögn um hrun á
verðbréfamarkaðnum
í Reykjavíkurbréfí í febrúar sl. var bent
á að hmn gæti verið yfírvofandi á verð-
bréfamarkaðnum og vitnað til orða hins
þekkta bandaríska efnahagssérfræðings
og háskólaprófessors, John Kenneth Gal-
braiths. Ekki er úr vegi að vitna til þessa
Reykjavíkurbréfs nú þegar syrt hefur í
álinn og útlitið er heldur dökkt — og í
framhaldi af síðasta bréfí.
í febrúarbréfínu var komizt svo að orði:
„Oft veltir lítil þúfa þungu hlassi. Nokkm
áður en kreppan skall á undir lok viðreisn-
artímabilsins bámst fregnir að vestan-um
það að fískblokkin hefði lækkað um 2 sent.
Það var hættumerki og upphaf erfiðleik-
anna. Okkur er því mikil nauðsyn að gera
okkur grein fyrir þróun efnahagsmála í
öðram löndum og draga ályktanir af
henni. Við þurfum þó ekki að taka hvaða
spádóm sem orðna staðreynd, en þó getur
það varla farið fram hjá nokkmm áhuga-
manni um efnahagsmál, að sá margvísi
efnahagssérfræðingur, John Kenneth Gal-
braith, segir í nýrri grein í tímaritinu The
Atlantic, að markaðurinn sé í svo litlu jafn-
vægi sem stendur, að minni einna helzt á
ástandið eins og það var fyrir kreppuna
1929.
Galbraith er 78 ára og var prófessor í
hagfræði við Harvard-háskóla. Hann er
höfundur bókarinnar The Great Crash.
Galbraith merkir sjúkdómseinkenni á
markaðnum, brask og skuldir, og menn
sjáist ekki fyrir. Tilhneiging sé til spákaup-
mennsku, undirstaðan sé veik eins og í
upphafi kreppunnar. En menn fari varla
að kasta sér út um glugga á 29. hæð á
næstunni, þó geti ýmsir lent í fangelsi
vegna óábyrgrar meðferðar á fjármunum.
En öryggisnet ríkisins geti dregið úr versta
fallinu, ef að líkum lætur. En lítið sam-
ræmi milli verðs á verðbréfum og efna-
hagslegs styrkleika og áhættusöm
stjómun fyrirtækja gæti orðið sú þúfa sem
hlassinu ylti. Spákaupmennska með verð-
bréf sem standa ekki undir sér og ákafi
í skjótfenginn gróða kunni ekki góðri lukku
að stýra, segir hinn veraldarvani efnahags-
prófessor. Skyldum við íslendingar ekki
þekkja þessi sjúkdómseinkenni! Þá em
margir sem óttast viðstöðulausan og mik-
inn halla á fjárlögum ríkisins, hvort sem
ástæða er til þess eða ekki, en um það
em skiptar skoðanir, einnig hér heima eins
og kunnugt er.“
Gengisfelling yki
verðbólgu
Við skulum svo að lokum snúa okkur
að öðm efni. Hvað segja sérfræðingar um
gengismál og verðbólgu? Við skulum líta
á Októberfréttir Verðbréfamarkaðar Iðn-
aðarbankans og sjá hvað sérfræðingar
segja á þeim bæ:
„Hvemig til tekst að hafa hemil á verð-
bólgunni á árinu 1988 veltur þó að miklu
leyti á ytri aðstæðum eins og endranær.
Gengi íslensku krónunnar er engan veginn
eins valt nú og margur hefur látið í veðri
vaka síðustu vikumar. Viðskipti íslendinga
em að miklum meirihluta við Evrópuþjóð-
imar og raungengi krónunnar gagnvart
Evrópugjaldmiðlunum hefur ekki hækkað
mikið. Útflutningsgreinar sem selja á
Bandaríkjamarkað eða gera samninga um
sölu til annarra landa í dollumm standa
þó mjög naumt. Fari svo að gengi dollar-
ans á alþjóðagjaldeyrismarkaði lækki um
10-20% næstu mánuðina þrengir mjög að
rekstrarskilyrðum þessara greina og að
því marki sem þau geta ekki samið um
hærra verð, selt framleiðslu sína á annan
markað eða aukið framleiðni sína enn mun
verða að grípa til sérstakra aðgerða til að
vemda þessar greinar meðan þrengingarn-
ar ganga yfír.
Það hlýtur jafnan að vera vafamál hvort
grípa beri til almennrar lækkunar á gengi
íslensku krónunnar við slíkar aðstæður.
Gengislækkun er í eðli sínu efnahagsað-
gerð sem blæs lífí í atvinnustarfsemina,
þ.e. hún eykur tekjur útflutningsgreina
almennt og sú tekjuaukning hríslast síðan
um aðrar greinar atvinnulífsins í tímans
rás. Allar aðgerðir stjómvalda sem kunn-
gerðar vom þann 12. október sl. svo og
fíárlagafrumvarp fyrir árið 1988 miða að
því að draga úr þenslu, efla spamað og
bæta jafnvægi á innlendum Qármagns-
markaði. Gengisfelling nú ynni þvert gegn
þessum ráðstöfunum og leiddi þegar í stað
til meiri verðbólgu. Engin leið er að túlka
aðgerðir stjómvalda og yfirlýsingar ráða-
manna á annan veg en að verið sé að búa
atvinnulífinu fastmótuð skilyrði frá hendi
stjómvalda."
í Reykjavíkur-
bréfi í febrúar sl.
var bent á að hrun
gæti verið yf ir-
vofandi á verð-
bréfamarkaðnum
og vitnað til orða
hins þekkta
bandaríska efna-
hagssérfræðings
og háskólapró-
fessors, John
Kenneth Gal-
braiths.