Morgunblaðið - 08.11.1987, Blaðsíða 44

44 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. NÓVEMBER 1987
RÍKISÓPERAN í VÍNARBORG. OLÍUMÁLVERK FRÁ 1956.
Kokoschka, Gustav Josef, sölu-
maður, kaþólskur, hjónabandssonur
Wenzels Kokoschka, gullsmiðs í
Prag, og Theresíu konu hans, fæddri
Schutz, bæði kaþólskrar trúar." Um
móður hans eru þessar upplýsingar„
Romana, kaþólsk, hjónabandsdóttir
Ignaz Loidis, skógarhöggsmanns í
Hollenstein og Barböru, fæddrar
Puchbauer, kaþólskrar trúar."
Kokoschka var mjög nákominn
móður sinni. Hann lét byggja sér-
staka kapellu i Hollenstein, þar sem
hún er grafin, og ferðaðist oft þang-
að til að vitja grafarinnar. Seinna
átti hann eftir að kynnast Pétri
Gaut í bókmenntunum, og finna
sjálfan sig í hinu djúpstæða sam-
bandi æfintýramannsins við móður
sína. Þennan Pétur Gaut málaði
hann milli móður hans og Sólveigar,
standandi í veröld sem logaði í lita-
dýrð - í rauninni sjálfsmynd, sem
hann hafði sérstakar mætur á.
(Norska söguhetjan með þessi sterku
bönd við móður sína lifir í leit að
sjálfum sér í blöndu veruleika og
hugaróra. Purðuferðir hans leiða
hann um aðskiljanleg Miðjarðar-
hafslönd áður en hann að lokum
snýr heim til Noregs og frelsast með
hjálp Sólveigar, konunnar sem bíður
hans með óendanlegri þolinmæði).
PÉTURGAUTUR
MÁLARALISTARINNAR
Hundrað ár frá fæðingu Oscars Kokochka
Austurriski málarinn
heimsþekkti Oskar Kok-
oschka var fœddur 1886 og
hefði þvi orðið 100 ára i
fyrra. Af þvi tilefni hefur
h«nn verið mikið i umfjöllun
fram á þetta ár, með sýning-
um á verkum hans víða um
heim Mg skrifum um þau.
Hans Dichand var einn þeirra
sem skrifaði grein um málar-
ann og fjallaði þar um
ákveðið tema i lífi hans og
málverkum. Sama áhrifa-
valdinn og þjá norsku sðgu-
hetjunni Pétri Gaut og
tengslum hans við móðurina,
svo að leit hans að sjálfum
sér í lífinu varð samofin
blanda af draumórum og
raunveruleika. En i ár eru
120 ár síðan Pétur Gautur
eftir Henrik Ibsen kom út og
leikritið var svo sett á svið
1879 með tónlist eftir Edvard
Grieg. í grein sinni segir
Hans Dichand m.a.:
Aftur og aftur kemur Oskar Kok-
oschka að því hvemig ömmu hans
og móður voru gefnir hæfileikar til
að sjá atburði er gerðust einhvers
staðar annars staðar eða höfðu ekki
ennþá gerst. Þetta má lesa í æfisögu
hans:
„Amma mín sá lengra en nef
hennar náði. Aldrei gleymi ég hvem-
ig hún sá fyrir sitt eigið dánardægur.
Einn fagran maídag tók hún brúðar-
lqólinn sinn upp úr kistu og fór í
hann. Allan þann dag og alla nóttina
beið hún dauða síns þó hún væri við
bestu heilsu. Hún hvorki át né drakk
og sagði nákvæmlega fyrir um það
á hvaða stundu hún mundi gefa upp
öndina."
„Móðir mtn hafði þessa sömu
hæfileika. Áratug stðar, þegar hún
bjó t úthverfí Vtnarborgar, skildi hún
yngri bróður minn Bohuslav, sem
var tæplega 14 ára gamall, eitt sinn
eftir einan heima, því hann vildi
vinna i garðinum. Hún hafði farið
inn i borgina til að heimsækja systur
stna. í miðjum samræðum þeirra
þagnaði hún skyndilega og hrópaði
upp yfir sig: „Ég verð að fá vagninn
strax, ég verð að komast heim.
Drengurinn liggur i blóði sinu i garð-
inum!“ Hún rauk af stað og kom á
sfðustu stundu að bróður minum,
sem nærri hafði blætt út i garðinum.
Hann hafði ætlað að höggva niður
tré og höggvið í fótinn á sér. Honum
hefði áreiðanlega blætt út ef hún
hefði ekki komið heim í tæka tíð.“
Sem listamaður hafði Oscar Kok-
oschka sjálfur þessa dularfullu
hæfileika til að sjá út yfír venjuleg
takmörk skilningarvitanna. Ein-
hveiju sinni sagði hann að það sem
máli skipti f listum væri „að sjá það
sem er og það sem ekki er“. Miklir
listamenn eru líka ávallt miklir sjá-
endur. óvenjulegt næmi þeirra gerir
þá þannig úr garði.
„Oscar Kokoschka sá í gegn um
fólk“, segir Karin Michaelis i grein-
ingu sfnni á listamanninum, og bætir
við:„ Á augabragði sá hann leynd-
ustu galla þess, þjáningar þess og
ávirðingar..." Yfírburðir hans lágu
ekki i því að hann gat séð
þetta, heldur að hann gat skilgreint
það. „Myndir mfnar eru skyndivið-
brögð af mörgum þáttum sem ég
skynja hjá þessu fólki", sagði lista-
maðurinn. Þannig varð Kokoschka
einn af mestu persónumálurum f list-
greininni; af seinni tíma málurum
jafnaðist þar enginn annar ert hinn
kraftmikli Munch á við hann.
Hann fæddist f marsmánuði 1886
í Pöchlam á bökkum Dónár, milli
Vínarborgar og Linz. Skírharvott-
orðið þar veitir eftirfarandi upplýs-
ingar um föður hans:
PIETA (VEGGSPJALD) 1980
Um 1900 fluttist flölskylda Kok-
oschka til Vfnarborgar. Kokoschka
gekk þar í framhaldsskóla og síðan
í listaskóla. Þessi innhverfi ungling-
ur var svo þögull að sumir héldu
hann í fyrstu heymarskertan. En
ef eitthvað greip áhuga hans skyndi-
lega í umræðum, þá talaði af ákafa
um þetta áhugamál sitt. í upphafi
snerist það ekki um listir, heldur
þýðingu olíuframleiðslu og linkola
fyrir efnahag heimsins, skortinn í
mannfélaginu f öllum áttum og
framkomu fullorðinna við böm.
„Einhvem tíma langar mig til að
skrifa bók um þetta“, sagði hann
við vini sína. En brátt hafði þessi
þöguli maður komið fram fyrir al-
þjóð með nokkur málverk sem nú á
dögum teljast meðal mikilvægustu
nútimamynda, svo sem: „Uppstilling
með ananas" frá 1907, „Leikarinn
í transi" frá 1908, „Karl Kraus"
sama ár og „Bam með foreldrahend-
ur“ frá 1909.
Rithöfundurinn Elsa Lasker-
Schuler segir að ungi maðurinn hafi
blátt áfram blómstrað í tjáningu
sinni, og bendir á andstæðuna í list
OSCAR KÖKOSCHKA
(1886-1980)
Kokoschkas og Gustavs Klimts, sem
var rikjandi i listaheiminum á þeim
tfma: „ Klimt plægir en Kokoschka
grefur aftur á móti upp rætumar -,
Klimt flettir ofan af fólki, en heilir
hópar fólks sprynga út í litadýrð
Kokoschkas. Oscar Kokoschka er f
hlutverki ungs prests, með himin-
bláma f aug unum, hikandi og
stoltur. Ég sé hann alltaf eins og
gegn um stækkunargler, finnst hann
vera risi. Breiðar herðar á grönnum
líkama og brúnamikill. Þögull
Hindúi, útvalinn og innvígður - og
tungutakið óheft."
Arið 1907 gerði Kok-
oschka einhverskonar expressj-
óníska álfasögu, „Dreymandi
drengir". Þama em harðir litir f
ramma lfkt og skomir út í við, og
mynda undarlega draumóra.í text-
anum f bókinni skrifar hann: Ég
féll til jarðar og mig dreymdi..."
Bókin féll á þeim tfma dauð og
ómerk. Enginn skildi hana, hún var
langt á undan sinni samtfð. Það var
ekki fyrr en fyrir nokkram áram að
endurprentun hennar náði mikilli
útbreiðslu. Leikrit í expressjóniskum
stíl „Morðingjar, vonir og konur"
mætti engum skilningi heldur og
olli deilum og hneykslun. Áður en
kom að banni Hitlers á verkum lista-
manna á borð við Kokoschka höfðu
leiðandi dagblöð birt skrif manna
eins og dr. Seelingmanns, sem talaði
um „andlegan sjúkleika", „að velta
sér upp úr lægstu hvötum", „mann-
lega niðurlægingu" og „úrkynjaða
listamenn."
Arkitekinn frægi Adolf Loos varð
fyrstur til aö viðurkenna snilligáfu
þessa sjálfstæða unga listamanns,
og Loos varð vinur hans og vemd-
ari. Gegn um hann komst Kokoschka
f snertingu við Klimt, Altenberg,
Karl Kraus og þá hina. Vetrarferð
til Sviss, sem Kraus efndi til, fyllti
Kokoschka andagift til að mála