Morgunblaðið - 08.11.1987, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. NÓVEMBER 1987
43
Notkun kopars tíl
jáeindamyndunar
3
Rafeind e+ og jáeind e- eyða hvor annarri og mynda tvo gamma-
skammta sem ferðast í sitt hvora áttina (1). Jáeindageislavirku
efni er sprautað inn i blóðrás sjúklingsins. Jáeindir, sem hitta
rafeindir, t.d. i heilanum, leiða til myndunar gammageisla, en
þeir eru greindir með nema (2) sem umlykur höfuð sjúklings-
ins. Tölva, sem tengd er við nemann, umritar niðurstöður hans
f mynd (3).
Vísindi
Sverrir Ólafsson
Notkun „PET“ (positron
emission tomography) til athug-
unar á ýmsum líffærum likamans,
sér í lagi á heila og starfsástandi
hans, hefur gefíð mjög góðan
árangur á undanfömum árum.
Aðferðin byggist á því að geisla-
virku eftii, sem sendir frá sér
jáeindir, þ.e. andrafeindir, er
sprautað inn í blóðrás sjúklings-
ins. Þegar efnið ferðast um
líkamann rekast jáeindimar stöð-
ugt á rafeindir, með þeim afleið-
ingum að eindimar þ.e. jáeind og
rafeind, eyðast og efnisorka þeirra
ummyndast í tvo ljósskammta
(gammageisla) sem þjóta í sitt
hvora áttina. Umhverfís sjúkling-
inn er nemi sem greinir ljós-
skammtana, en tölva sem tengd
er við nemann vinnur úr niður-
stöðunum og umritar þær í mynd
sem veitir upplýsingar um dreif-
ingu geislavirka efnisins í viðkom-
andi líffæri.
PET er eina þekkta aðferðin,
sem hægt er að nota til geisla-
myndunar á dreifíngu algengra
lífrænna eftia, s.s. súrefnis og
kolefnis í líkamanum. Það sem
helst kemur f veg fyrir almenna
og umfangsmikla notkun PEG er
mikill kostnaður við framleiðslu
geislasamsætanna, sem notaðar
eru, en það er gert í hringhröðl-
um, sem eru stór og dýr tæki.
Helmingunartími þeirra efna, sem
mest eru notuð, er ekki nema
nokkrar mínútur og því getur
PET-athugunin einungis farið
fram þar sem hringhraðall er til
staðar. Heimingunartími kolefnis
með samsætutöluna 11 (kolefni-
11) er 20 mínútur, en súrefni-15
hefur helmingunartíma, sem er
ekki nema tvær mínútur.
Að undanfömu hafa visinda-
menn við ýmsa háskóla í Banda-
ríkjunurri rejmt að nota efni til
PET-athugana, sem ekki þarfnast
forvinnslu í dýrum hringhröðlum.
Jákvæður árangur slíkrar viðleitni
er augljós. Það efni sem helst
hefur verið athugað er jáeinda-
virkur kopar-62, en helmingun-
artími hans er ekki nema 9,8
mínútur Koparinn myndast sem
„dótturefni" annars geislavirks
efnis (móðurefnis), sem er tin-62.
Móðurefnið er að vísu búið til í
hringhraðli, en kosturinn er sá að
ummyndun þess í kopar er mjög
hæggeng og því þolir það langa
geymslu og flutning til ijarlægra
staða. Dótturefnið er einungis
tekið frá móðurefninu eftir því
sem til fellur og þörf er fyrir það.
Aðalviðfangsefni vísindamann-
anna er að fínna nothæf efni sem
tengjast kopamum og geta flutt
hann til þeirra staða í líkamanum,
sem á að athuga, s.s. hjarta og
heila. Það efni, sem þeir binda
mestar vonir við í augnablikinu,
er „pyruvaldehyde", en enn sem
komið er hafa þeir einungis notað
það í tengslum við geislavirkan
kopar-67, sem sendir ekki ffá sér
jáeindir heldur stakar ljóseindir,
þ.e. gammaskammta. Þeir hafa
þegar sprautað efnablöndunni inn
í blóðrásina á rottum og öpum og
fundið að hún ferðast auðveldlega
bæði til hjartans og heilans. Ann-
ar kostur við efnið er að það
dvelur nægilega lengi í líffæmn-
um til þess að það nýtist til
PET-athugunar. Þar sem efna-
fræðilegir eiginleikar tveggja
samsæta sama efnis em hinir
sömu má búast við jafn jákvæðum
niðurstöðum ef notast er við
kopar-62 ( stað kopars-67.
Það, sem er sérstaklega áhuga-
vert við koparefnablönduna, er að
hún virðist ferðast í gegnum veggi
einstakra fmrna án þess a sam-
setning hennar breytist, en eftir
að hún er komin inn í fmrnuna
losnar koparinn frá henni og teng-
ist öðmm sameindum fmmunnar.
Slíkir eiginleikar koma að góðum
notum þar sem geislavirki kopar-
inn kemur sér einmitt þar fýrir,
sem áhugaverðir efnaferlar eiga
sér stað.
Enn er mikið verk óunnið áður
en hægt verður að meta gildi þess-
ara rannsókna, en kostir PET em
óumdeilanlegir og ef hægt verður
að gera aðferðina ódýrari mun
það vissulega stuðla að aukinni
útbreiðslu hennar, mörgum sjúkl-
ingum til hagsbóta.
LAMÐPÓSTéR
.færir póstþjórwstu í dreifbýli inn á heimilin!
Á liönum árum hefur landpóstþjónustan aukist verulega. Landpóstarnir
veita flesta þá þjónustu sem pósthúsin veita. Þeir koma þrisvar til fimm
sinnum í viku eftir landshlutum og gera langan akstur á
pósthús óþarfan.
PÓSTFAX____________________________
...prent og myndefni landshluta eða heimsálfa
á milli — á örfáum mínútum!
Hægt er aö senda texta, myndir og allt annaó sem
Ijósrita má i svart/hvltu. Þú getur fariö á næstu
póstfaxstöð og afhent þar frumrit sem senda skal.
Hér innanlands kostar fyrsta blaóslðan 135 kr. og
næstu síöur 90 kr. hver (miöaö við 01.07.87). Það
tekur aðeins 1 mínútu að koma gögnum frá ísafiröi
til Tokyo! Póstfax er nýjung sem öllum nýtist!
...undirstaða öruggrar og
góðrar póstþjónustu!
Mikilvægt er aö rétt og vel sé búiö
um sendingar. Til aö koma á móts viö
viöskiptavini póstþjónustunnar eru
boönar til sölu margvlslegar umbúöir,
kassar og umslög sem tryggja hag—
kvæmni og öryggi enn frekar.
PÓSTURINN FYRIR ÞIG!
Póst- og símamálastofnunin