Morgunblaðið - 08.11.1987, Blaðsíða 52

‘ 7Tc;,i^>A:r > «r w / : (í \ ■'■ í'Tf ' T' M
52 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. NÓVEMBER 1987
RÚSSAR SKYGGNASTIINIIM í MYRKA FORTÍÐ
v
x
Stalín:
vekur enn deilur
Gorbachev: fer varlega
griðasáttmálann við
Þjóðverja 1939 og
minntist ekki á innli-
mun austurhéraða
Póllands og Eystra-
saltsríkjanna. Hann
lauk lofsorði á Krúsj-
eff, en sagði að hann
hefði verið einþykkur
og ráðríkur. Ræða
hans fær þann dóm
að hann hafi gengið
litlu lengra í gagnrýni
á Stalín en Krúsjeff fyrir löngu.
Dularfullt frí
Mál tengd fortíðinni vekja meiri
athygli í Sovétríkjunum en fólk á
Vesturlöndum gerir sér grein fyrir.
Þegar George Shultz, utanríkisráð-
herra Bandaríkjanna, var í Moskvu
nýlega lá við að heimsókn hans
hyrfi í skuggann af úndirbúningi
byltingarafmælisins, sem Gorbac-
hev hefur tekið virkan þátt í. A
miðstjómarfundi 21. október þurfti
Gorbachev að verja stefnu sína og
mætti andstöðu, sem er líklega
skýringin á varkámi hans í ræð-
unni. A þessum fundi hótaði Boris
Yeltsin, náinn bandamaður Gorbac-
hevs og leiðtogi flokksins í Moskvu,
að segja af sér, þar eð hann taldi
Ligachev og stuðningsmenn hans
standa í vegi fyrir skjótum fram-
fömm. Hann gagnrýndi líka störf
og aðferðir Gorbachevs, sem setti
ofan í við hann, en hafði sig annars
lítið í frammi.
Goebachev hefur sjálfur beitt sér
fyrir endurmati á Stalínstímanum.
Ein ástæðan til þess að hann fór í
dularfullt frí til Kákasus 6. ágúst
og sást ekki ekki aftur fyrr en 29.
september var sú að hann vildi
hugleiða hugsanlegar afleiðingar
slíkrar endurskoðunar og hann not-
aði tímann til að ljúka við bók sína
Perestroika (Viðreisn), sem á að
koma út fyrir fund hans og Ronalds
Reagan forseta, m.a. á Vesturlönd-
um, þar sem hún á að „glæða skiln-
ing fólks á Sovétríkjunum". Skv.
útdráttum, sem hafa birzt, gengur
hann eins skammt í bókinni og
hátíðarræðunni og hrósar Stalín
fyrir að koma á samyrkjubúskap,
sem hann kallar „mikilvægustu
endursköpun þjóðfélagsins eftir
1917“ og „merkisatburð" í þjóðar-
sögunni. „Vissulega gekk þetta
ekki sársauakalaust fyrir sig og án
öfga og mistaka,“ rit-
ar hann, „ en annars
hefðu engar framfarir
orðið."
Bókin var rædd á
miðstjórnarfundinum
þegar í odda skarst
með Yeltsin og Ligac-
hev. Eins og fleiri
flokksleiðtogar hefur
Ligachev takmarkað-
an áhuga á endurmati
sögunnar og hvetur
til þess að hóflega
verði farið í sakirnar.
Hann kemur því fram í hlutverki
íhaldsmanns, en þó styður hann
umbætur Gorbachevs. Hann hefur
skorað á fræðimenn að kasta ekki
rýrð á afrek kommúnistaflokksins
og Gorbachev hefur tekið í sama
streng, þótt hann telji mikilvægt
að varpa ljósi á myrkustu kafla
sovézkrar sögu. „Engar auðar síður
mega sjást í sögu okkar og bók-
menntunum," sagði hann í febrúar.
„Þá eru þetta ekki saga og bók-
menntir, heldur gervismíð."
Vandinn er sá að flokkurinn á
erfitt með að játa að fómarlömb
hreinsananna hafi verið heiðarlegir
byltingarmenn, sem töldu hægt að
koma á sósíalisma með ýmsum ráð-
um. Þá yrði að fara í saumana á
„leið Stalíns til kommúnisma" og í
SJÖTÍU árum eftir októberbyltinguna fara fram tilraunir til að
endurskoða þætti úr sögu Sovétríkjanna, sem hefur verið haldið
leyndum, án þess að varpa rýrð á læriföðurinn Lenín og „afrek
kommúnismans." Þessi sögukönnun hefur skipt fræðimönnum í önd-
verðar fylkingar, komið af stað hörðum opinberum umræðum og
valdið ágreiningi í röðum stjórnmálaforingja, einkum milli Mikhail
Gorbachevs og staðgengils hans, Yegor Ligachevs, sem stendur vörð
um hugsjónir flokksins. Á mánudaginn tók Gorbachev undir óskir
um að „viðkvæm mál“ í sögu Sovétríkjanna yrðu brotin til mergjar
og sagði að sérstök nefnd kannaði þau og möguleika á því að veita
fómarlömbum Stalíns uppreisn æru.
Þetta kom fram í ræðu,
sem Gorbachev hélt í
tilefni byltingarafmæl-
isins 7. nóv., en ræðan
varð ekki eins mikið
uppgjör við stalínismann og búizt
hafði verið við vegna andstöðu
manna eins og Ligachevs. Þótt hann
fordæmdi Stalín fyrir „vítaverðar
pólitískar skyssur" bar hann lof á
„óumdeilanlegt framlag hans til
baráttu sósíalismans" og kvað hann
hafa fylgt réttri stefnu þegar hann
kom á samyrkjubúskap og iðn-
væðingu, þótt vitað sé að sú barátta
kostaði milljónir mannslífa.
Margir menntamenn vildu að
Gorbachev yrði harðorðari í garð
Stalíns. Þeir telja sanngjamt mat á
sögu Sovétríkjanna nauðsynlegan
þátt í umbótatilraunum hans og
forsendu frekari breytinga og vilja
að gamlir bolsévíkaleiðtogar eins
og Nikolai Bukharin, Grigori Zinoi-
ev, Lev Kamenev, Alexei Rykov og
Georgi Pyatkov fái uppreisn, að
hlutverk Leon Trotksys í bylting-
unni verði viðurkennt og að Nikita
Krúsjeff fái að njóta sannmælis
vegna tilrauna hans til að breyta
ástandinu eftir dauða Stalíns 1953.
Áratuga þögn um Þessa og fleiri
fv.leiðtoga var rofin þegar Gorbac-
hev kom til valda í marz 1985 og
síðan hafa þeir orðið tilefni þrálátra
blaðaskrifa, þótt flokkurinn hafi
ekki mótað nýja, opinbera afstöðu
til þeirra.
Gorbachev minntist á Bukharín,
Zinoviev og Kamenev, en gat þess
ekki að þeir voru skotnir og þagði
um hreinsanimar í flokknum og
Rauða hemum og manntjónið þegar
samyrkjubúskap var komið á; varði
4
é
Krúsjeff með Stalín (1937): umtalað-
ur á ný
ljós kæmi að milljónum mannslífa
var fómað til einskis til að koma á
samyrkjubúskap og iðnvæðingu.
Gorbachev getur ekki viðurkennt
þetta, vilji hann halda völdunum.
Hann verður að halda lífinu í þeirri
þjóðsögu að „mistök hafi átt sér
stað á Stalínstímanum, en stefna
flokksins verið rétt í aðalatriðum."
Það ætti þó ekki að útiloka að
nokkrir gamlir bolsévíkar fái upp-
reisn æru, svo að lítið beri á, þótt
örðugt kunni að reynast.
„Úrhrökin“
Engan leiðtoga byltingarinnar
væri eins erfítt að taka í sátt og
Trotsky, sem var e.t.v. þeirra hæ-
fastur. Svo vill til að aðeins kemur
til greina að endurreisa bolsévíka,
sem voru dæmdir fyrir landráð.
Trotsky var aldrei leiddur fyrir rétt,
heldur sendur í útlegð, og þessi
forskrift á ekki við um hann, svo
að hann virðist úr leik.
Án Trotskys hefði bolsévíkum
ekki tekizt að gera októberbylting-
una, sem var valdarán minnihluta-
hóps, en ekki þjóðaruppreisn.
Völdin vom ekki tryggð fyrr en
eftir nokkurra daga drykkjulæti í
kjallara Vetrarhallarinnar. Trotsky
var höfundur kenningarinnar um
„viðvarandi byltingu", sem hann
taldi að mundi tryggja bolsévíkum
heimsyfirráð, og „faðir“ Rauða
hersins, sem hann stjómaði til
1922. Hann barðist fyrir heims-
byltingu, en hrökklaðist úr landi
1929 vegna andúðar á hugmyndum
Stalíns um „sósíalisma í einu landi“
og féll fyrir morðingjahendi í Mexí-
kó 1940. í ræðu sinni minntist
Gorbachev ekki á hlutverk hans
1917 og var þungorður í hans garð:
sakaði hann um valdagræðgi og
kvað Lenín hafa talið hann
„tvístígandi og slóttugan.“
Auðveldara kynni að reynast að
fyrirgefa Bukharin, Kamenev og
Zinoviev. Sá síðastnefndi var einn
helzti andstæðingur Trotskys og
-1