Morgunblaðið - 19.12.1987, Blaðsíða 38

38
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 19. DESEMBER 1987

Otgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
HaraldurSveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan. 1, sími 83033.
Áskriftargjald 600 kr. á mánuöi innanlands. I lausasölu 55 kr. eintakið.
Husak fer frá
Glasnost og peres-
trojka í spéspegli
Afsögn Gustavs Husak í
Tékkóslóvakíu markar
ákveðin þáttaskil þar í landi,
þótt hann hafi sennilega far-
ið frá vegna aldurs en ekki
valdabaráttu innan komm-
únistaflokksins þar í landi.
Ástæðan fyrir því, að engu
að síður er um þáttaskil að
ræða er sú, að Husak var
settur til valda, þegar
sovézkir skriðdrekar ruddust
inn í Prag í ágústmánuði
1968 og Sovétmenn beittu
hervaldi til þess að hrekja
Alexander Dubcek og félaga
hans úr embættum.
Unga fólkið, sem hefur
verið að komast á legg á
síðustu tveimur áratugum á
stundum erfítt með að skilja
afstöðu þeirra, sem eldri eru,
til Sovétríkjanna og A-Evr-
ópu. Því miður er það svo,
að hver kynslóð þarf að
kynnast málum af eigin raun
og lætur sér ekki endilega
nægja að byggja á reynslu
fyrri kynslóða. Samt sem
áður er bæði nauðsynlegt og
æskilegt, að þetta æskufólk
kynni sér ástæðurnar fyrir
því, að þeir, sem komnir eru
á miðjan aldur og eru þaðan
af eldri, hafa fyrirvara á
því, sem gerist í Sovétríkjun-
um og A-Evrópu, ekki sízt
þegar forystumenn austur
þar boða friðsamlega sam-
búð.
Hver er sú reynsla, sem
hefur markað eldri kynslóðir
í samskiptum við kommún-
istaríkin? Hún er þessi: Að
lokinni heimsstyijöldinni
síðari beittu Sovétmenn her-
valdi til þess að leggja undir
sig hvert ríkið á fætur öðru.
Hápunktur þess ofbeldis var
valdaránið í Prag 1948. Árið
1953, á þjóðhátíðardegi okk-
ar íslendinga, brunuðu
sovézkir skriðdrekar um göt-
ur Austur-Berlínar og myrtu
verkamenn, sem höfðu sam-
einast um mótmæli gegn
stjómvöldum. Árið 1956 kom
til uppþota í Póllandi, sem
voru barin niður með her-
valdi, og skömmu síðar varð
alvarleg uppreisn í Ungverj-
alandi gegn sovézkum yfír-
ráðum. Þá var Gorbatsjov
þeirra tíma, Nikita
Khrústsjov, við völd í Moskvu
og sendi sovézka skriðdreka
inn í Búdapest, sem ruddust
yfír allt, sem fyrir var. For-
ystumenn uppreisnarinnar í
Ungveijalandi hurfu og hafa
vafalaust verið teknir af lífi.
Árið 1968 , þegar hið fræga
„vor“ hafði hafið innreið sína
í Prag, var sama hervaldi
beitt til þess að beija niður
umbótahreyfínguna þar.
Þeir, sem fylgdust með
þessum atburðum öllum í
fréttum, neyðarkallinu, sem
barst frá Búdapest 1956 til
vestrænna þjóða um að
bjarga Ungveijum, blóðbað-
inu á götum þessara borga
og því ofbeldi, sem þama var
beitt aftur og aftur, hafa
fyrirvara á öllu því, sem að
austan kemur.
Unga kynslóðin, sem upp-
lifði þessa atburði ekki af
eigin raun þarf að kynna sér
þá. Þótt sömu aðferðum hafi
verið beitt í Afganistan nú á
síðustu árum er ljóst, að fjar-
lægðin er svo mikil, að yngra
fólk á Vesturlöndum lætur
sig það litlu skipta, sem þar
gerist. Barátta Samstöðu í
Póllandi hefur hins vegar
gefíð þessum kynslóðum svo-
litla hugmynd um, hvemig
lífsbaráttan hefur verið aust-
an jámtjalds. Vafalaust hefði
sovézku hervaldi verið beitt
til þess að beija Samstöðu
niður, ef forystumenn pólska
kommúnistaflokksins hefðu
ekki orðið fyrri til.
Vandi Vesturlanda nú í
samskiptum við kommún-
istaríkin er þessi: Við viljum
ná betri samskiptum við
þjóðimar í A-Evrópu. Við
viljum trúa því, að maður á
borð við Gorbatsjov sé full-
trúi nýrrar kynslóðar, sem
er tilbúinn til að breyta um
stefnu frá því, sem verið
hefur. En sporin hræða. Það
hafa áður komið fram á sjón-
arsviðið umbótasinnar í
A-Evrópu, Khrústsjov í Sov-
étríkjunum, Imre Nagy í
Ungveijalandi, Dubcek í
Tékkóslóvakíu, leiðtogar
Samstöðu í Póllandi. Þeir
hafa allir verið hraktir frá
völdum. Hver verður framtíð
Gorbatjovs?
eftirÁke Sparring
Útvarpsstöðin Jerevan fékk
eftirfarandi spurningu frá hlust-
anda: Hvernig á að þýða orðið
perestrojka yfir á ensku?
Útvarpssljómin, sem var afar
meðvituð um ábyrgð sina, tók sér
góðan tíma í að undirbúa svarið,
sem kom nokkrum dögum siðar:
-Science fiction.
Allir sem hafa heimsótt Austur
Evrópu hljóta að hafa rekist á
skrýtlur og gamansögur um
stjómmál, sem ganga þar meðal
allra þjóðfélagshópa. Þær henda
gaman að öllu sem annars er
heilagt: leiðtogunum, stefnu
þeirra, hugmyndafræðinni og
kerfinu. Eftir að glasnost kom
til sögunnar hafa slíkar háðs-
ádeilur einnig hafið innreið sína
í blöð og timarit sem gefin em
út með leyfi stjórnvalda.
Sumar þessara sagna eru grófar.
Sumar eru aðeins orðaleikir sem
ógemingur er að þýða. Nokkrar
sagnanna komast beint að efninu
eins og svarið frá útvarpsstöðinni
Jerevan, en hún er auðvitað ekki
til. Næstum allar segja þær okkur
eitthvað um þjóðina og yfírvöldin.
Ennþá getur þó verið hættulegt
að segja slíkar gamansögur.
„Hvítahafsskurðurinn var gerður
af brandarasmiðum" er ennþá sagt
í Sovétríkjunum, en það vom póli-
tískir fangar sem grófu skurðinn á
fjórða áratugnum. En jafnvel Stalín
komst ekki hjá hinum skæðu tung-
um brandarasmiðanna. Meðan hann
var hylltur í blaðagreinum og út-
varpsþáttum sem heimspekingur
allra tíma tileinkuðu alþýðlegu háð-
fuglamir sér þann endurtekning-
arstíl sem Stalín notaði í ræðu og
riti - og gáfu þannig allt aðra mynd
af harðstjóranum:
„Allir verða að skipuleggja af
skarpskyggni, sagði hann. Enginn
má skipuleggja af óskarpskyggni.
Hvað þýðir þetta svo, félagar? Þetta
þýðir að við bolsjévíkar megum
ekki skipuleggja af óskarpskyggni.
Ef við skipuleggjum af óskarp-
skyggni skipuleggjum við illa. Og
öfugt: Ef við skipuleggjum af
skarpskyggni skipuleggjum við vel.
Þetta lærðum við af Stalín hinum
mikla.“
Að sjálfsögðu verka svona sögur
sem öryggisventlar á þjóðfélagið,
þótt opin gagnrýni þýði ennþá mikla
persónulega áhættu. Hláturinn ger-
ir hörð lífskilyrði þolanlegri. Sú
saga gengur til að mynda að pólska
miðstjómin starfræki heila deild
sem hafi það hlutverk að semja
sögur til að sefa reiði almennings.
Venjulega fjalla skrýtlumar og
gamansögumar um atburði sem eru
mest til umræðu hverju sinni. Nú
fjalla þær þar af leiðandi um glasn-
ost og perestrojka. Eins og allar
háðsádeilur fjalla þær aðeins um
eina vídd sannleikans. En þessi vídd
er mikilvæg sem viðbætir opinberu
myndarinnar af sannleikanum og
sem vísbending um viðbrögð al-
þýðunnar. Án þátttöku hennar
verður lítið úr hinum stóru áætlun-
um.
Sögurnar um glasnost
Sögumar um glasnost eru ekki
eins margar og ætla mætti. Ef til
vill ér skýringin sú að fólk líti á
glasnost sem nýmæli, sem hæfí
ekki hinum hefðbundna heimi
háðsádeilunnar, þar sem yfírvöldin
hafí hvorki vilja né getu til að
breyta nokkru til hins betra. Að
minnsta kosti benda báðar mynd-
imar úr ungverska tímaritinu Ludas
Matyi til þess. Það að fréttir TASS-
fréttastofunnar séu svo eftirsóttar
að fólk rífí blaðið úr höndum sölu-
mannsins er óneitanlega nýlunda.
Eða það að fréttastjórinn viti ekki
lengur hvort skeytið komi frá TASS
eða UPI.
En auðvitað em efasemdir einnig
ríkjandi þegar um glasnost er að
ræða. Þessar efasemdir taka á sig
tvenns konar myndir að minni
hyggju. Önnur er mjög dæmigerð
fyrir háðsádeilur. Nýlundan er eng-
in nýlunda, en á hana er oft lögð
áhersla með fyrirlitningartóni. Eins
og í þessari sögu:
„Stjómvöld gera kunnugt að
glasnost taki gildi frá og með morg-
undeginum, miðvikudegi. Stjóm-
völdin tilkynna þann dag að vatnið
sé blautt.“
Því sama er lýst í eftirfarandi
sögu, en þó miklu nákvæmar:
Leiðtogi stórveldis velti því fyrir
sér hvemig hann ætti að gera þegn-
ana hamingjusamari. Eftir miklar
vangaveltur komst hann að þeirri
niðurstöðu að ríkið þyrfti nýja hug-
myndafræði. Og hann hugsaði lengi
og vísindalega um þetta.
Þegar hann hafði ígrundað allar
hliðar málsins kallaði hann helstu
menntamenn ríkisins til sín og til-
kynnti þeim að nýju hugmynda-
fræðina megi draga saman í
fullyrðinguna að 2+2 séu 6.
Menntamennimir glöddust mjög
og fóru heim til sín. Um leið og
þangað kom fóru þeir að spyija sig
að því hvemig þeir gætu meðtekið
þessa nýju hugmyndafræði án
gagnrýni. Síðan fengu þeir leyfi til
að koma fram fyrir hinn volduga
leiðtoga og þeir tjáðu honum mót-
bárur sínar.
Þeir vom allir teknir af lífi.
Árin liðu, landið eignaðist nýja
menntamenn og nýjan leiðtoga sem
komst einnig á þá skoðun að þjóðin
þ^rrfti nýja hugmyndafræði. Þegar
hann hafði hugsað vel og lengi
kallaði hann menntamennina til sín
og útskýrði að nú skyldu 2+2 vera
5. Menntamennimir fóru ánægðir
heim. En síðan fóm þeir einnig að
efast og óskuðu eftir að fá að tala
við leiðtogann. Þegar hann hafði
hlustað á kvartanir þeirra brást
hann reiður við og sagði: „Var það
þá betra áður, þegar 2+2 vom 6?“
Sögumar um glasnost vísa einnig
til opinberra sögufalsana. Vanda-
Færeyingar og
grindhvalaveiðin
eftir Landon
Lockett
EFTIRFARANDI grein birtist í
tímaritinu Newsweek, banda-
rísku útgáfunni, og er höfundur
hennar Landon Lockett, málvís-
indamaður og áhugamaður um
umhverfis- og náttúruvemd.
Nýlega fékk ég með póstinum
bréf frá umhverfísvemdarsamtök-
um, sem kalla sig Intemational
Wildlife Coalition (IWC). Þetta var
annað bréfíð frá þeim á skömmum
tíma. Þar sem þeim hafði mistekist
að raska ró minni með frásögnum
af blóðbaðinu í Norður-Atlants-
hafinu, reyndu þeir nú öðru sinni.
Með bréfinu fylgdu litmyndir af
Færeyingum, sem stóðu upp að
knjám í blóðlituðum sjónum og voru
að höggva og skera grindhvali. í
texta bréfsins er með öllu hugsan-
legu móti leitast við að vekja óhug
hjá dýravinum. Lesendur, sem aldr--
ei hafa fetað f fótspor forfeðra sinna
og tekið innan úr íkoma eða hjálp-
að til við að slátra svíni, eða yfírleitt
komið nálægt neinu blóðugra en
lambakótilettu í stórmarkaði, em
hvattir til þess á máli, sem er upp-
ftillt af sjálfbyrgingshætti, að senda
fjárframlag til að stöðva „þessa við-
bjóðslegu grimmdarherferð á
hendur náttúmnni". Bréfíð nefnir
einnig „nýtískuleg heimili og nýja
bíla“ eyjaskeggja og gefur í skyn,
að þessi villimennska væri afsakan-
leg, ef þeir væm þróunarþjóð en
ekki Evrópubúar.
Eg fæ svona bréf, vegna þess
að ég er ævifélagi í náttúruvemdar-
samtökum, sem beijast fyrir því að
bjarga náttúmlegu umhverfí um
heim allan og dýrategundum, sem
em í útrýmingarhættu. Ég styð
Audubon-samtökin, Sierra-félags-
skapinn og Nature Conservancy,
og í gegnum árin hefur nafn mitt
borist af einum póstlistanum á ann-
an.
En sem náttúruvemdarmanni er
mér meiri ami að krossferð IWC,
„Björgum hvölunum", en hvala-
drápi Færeyinga. Bréf IWC virðist
hafa að markmiði að koma róti á
tilfínningar lesenda og orkar fremur
á mig sem ákall vegna einstakra
dýra en raunvemlegrar nauðsynjar
á náttúmvemd.
Ég held, að þeir, sem hafa áhuga
á að bjarga hvölum og náttúmlífí,
þurfí að læra ákveðna lexíu: Það,
sem máli skiptir, er tegundin og
heimkynni hennar, ekki einstök dýr
— bjargið heimkynnunum, því að
þá er hugsanlegt, að tegundin
bjargist einnig, enda þótt einstök
dýr drepist. Náttúmvemdarmenn
verða einnig að auka þekkingu sína
á þeim mun, sem er á skjólstæðing-
um þeirra. Sumar stórhvalategund-
ir, eins og hnúfubakur og steypi-
reyður, em í raunvemlegri
útrýmingarhættu. Þær þarfnast
tafarlausrar vemdar. Á það sama
við um litla bróður þeirra, grind-
hvalinn?
Þó að staðhæft sé í bréfí IWC,
að um „líf eða dauða" þessarar teg-
undar sé að tefla og Færeyingar
séu sakaðir um að drepa 3000 dýr
á ári, er grindhvalur ekki meðal
þeirra dýrategunda, sem taldar em
í útrýmingarhættu í nýlegri skýrslu
Audubon Wildlife. Ekki er hún held-
ur á opinberri skrá Bandarísku
veiðimálastofnunarinnar.
Þar sem það er ekki auðvelt að
drepa stóra skepnu með skjótum
hætti, efast ég ekki um, að hvalim-