Morgunblaðið - 03.02.1988, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 3. FEBRÚAR 1988
lög, hvort sem er um að ræða siða-
lögmál eða almenn lög. Siðferðisleg
brot og lagabrot eru á margan hátt
samtvinnuð, í islamskri trúarsýn.
Eðli blygðunarinnar endurspeglast
í refsilöggjöf islam. Það sem öllu
ræður er gerðin sjálf. Grundvallar-
kenningin er auga fyrir auga. Hún
getur auðvitað virkað frumstæð, en
hefur þó gegnum tíðina komið í veg
fyrir hvers kyns fjöldamorð og
ódæði, því að hver einasti bedúíni
varð að hugsa sig rækilega um
áður en hann flækti fjölskyldu sína
inn í deilu sem á seinni stigum hefði
kostað blóðbað.
Hinar frumstæðu refsiathafnir
eins og til dæmis þegar höggvin
er hönd af þjófí eins og viðgengst
í Saudi-Arabíu skal einnig sett í
sögulegt samhengi. í fyrsta lagi er
fyrirbrigðið óhemju sjaldgæft, því
að það er skammarlegra flestu og
niðurlægjandi meðal araba að steia.
Áður og fyrrum var heldur ekki sá
munur milli ríkra og fátækra eins
og í Evrópu, sem gæti leitt til þess
að viðkomandi fannst hann órétti
beittur af þjóðfélagi og þóttist því
hafa réttlætingu fyrir slíku athæfí.
Og í þriðja lagi gat þjófnaður verið
bein ógnun við lifnaðarhætti bed-
úína-fjölskykldunnar, þar sem allar
eignir voru einungis til að lifa af í
erfíðum Keimi.
Því eru forsendur að baki verkn-
aði ekki teknar hátíðlega. Enski
rithöfundurinn Wilfred Thesiger,
sem bjó meðal bedúína í fímm ár,
fór einhveiju sinni að slást við ung-
an bedúina að gamni sínu. Af
óheppni varð hann fyrir því að gefa
honum högg í magann, svo að
maðurinn náði ekki andanum í
nokkrar sekúndur. Bróðir hans stóð
upp og sagði ásakandi: Hvers vegna
ert þú að reyna að drepa bróður
minn. Þegar Thesiger andmælti,
rak hann upp hlátur ogsagði: Svona
nú. Auðvitað veit ég að þú gerðir
þetta ekki viljandi. Thesiger spurði
þá: Hvað hefðir þú gert ef ég hefði
raunverulega gengið frá honum:
Ég hefði auðvitað drepið þig, svar-
aði bróðirinn. Thesiger benti honum
á, að hefði svo farið hefði það verið
fyrir óheppnis sakir, en bedúíninn
svaraði hvasst: Það hefði ekki skipt
neinu máli.
Því verða menn að átta sig á
mikilvægi gjörðarinnar. Hún ræður
úrslitum, ekki ætlunin eða hugsun-
in. Þetta kemur einnig fram í
félagslegu samneyti. Arabar leggja
mikla rækt við alls konar siði, og
framgöngu sem er vottur um virð-
ingu og kurteisi, eins og fyrr segir.
Þeim er einnig mjög áfram um að
afla sér sjálfum virðingar og sínu
fólki. Nefna má að það er langtum
algengara f arabaheiminum að
menn gefi gjafír. Að gefa gjöf kem-
ur heim við það að sýna virðingu
og hugulsemi.
Maður getur bent á fleiri dæmi
um arabfskan hugarheim og það
hefur margt verið skrifað um araba
sem ekki stenst við nánari athugun.
Kunnur vfsindamaður segir að
arabinn hugsi eins og atómskáld
og lýsir því á eftirfarandi hátt:
Arabi upplifír ekki samfélagið
sem heildstæðu, sem er samsett úr
þáttum sem eru háðir hver öðrum.
Ifyrir hann er samfélagið aðskildir
þættir, eins og trúin, þjóðir eða
stéttir sem er aðeins tengt saman
af himni yfír höfðum þeirra og jörð-
inni við fætur þeirra.
Það er töluvert til í að arabi
skynji samfélag sitt á þennan hátt,
en þar með er rangt að draga þá
ályktun, að hann hugsi ekki í sam-
hengi. Islamska trúin er yfír og
allt um kring f samfélaginu er og
verður alltaf órækur vitnisburður
um samhengið og samræmið.
Höfundur er palestínskur blaða-
maður og kvikmyndagerðarmað-
ur. Hann er nú gestur Blaða-
mannafélagsins ogflytur
fyrirlestur í Norræna húsinu i
kvöldkl20:30.
Islam og bedúínahefðin ein-
kennir lífsskoðun arabans
Eftir Hussein
Shehadeh
EITT af mörgu sem greinir á
milli araba og Evrópubúa er að
hinir fyrrnefndu leggja ekki
sama vægi í rökrænar umræður
og málefnaleg skoðanaskipti og
Evrópumenn. Annað má nefna:
í Vestur-Evrópu eru menn oft
og einatt sannkallaðir tímaþræl-
ar. Aftur á móti hafa arabar
einkar óþvingaða afstöðu til
tfmans, sem kannski á rætur í
forlagahyggju þeirra. Þá er þess
að geta að arabar sætta sig við
lög og reglur sem virðast ómann-
eskjulegar og frumstæðar, en
eiga sér sögulegar rætur í þjóð-
félagsformi sem er gerólíkt
Vesturlöndum.
Vitaskuld eru löndin breytileg frá
einu til annars og innan hvers ein-
staks lands er fólk auðvitað jafn
misjafnt og ólíkt og gerist hvar-
vetna. Samt sem áður hafa arabar
ýmsa sameiginlega þætti, sem hafa
þróast úr frá sögulegum, trúarleg-
um og menningarlegum forsendum.
Margir arabar verða vitanlega
fyrir sterkum vestrænum áhrifum
er þeir Íeita menntunar við háskóla
á Vesturlöndum og sömuleiðis
vegna samskipta við Evrópubúa
sem vinna í löndum þeirra. Margir
arabar með vestræna menntun geta
vitaskuld sett sig inn í og aðlagast
vestrænum þankagangi. Og gera
það. í þessari grein mun ég halda
mig einkum við það sem er ólíkt
og skilur að.
Tvennt er það sem ræður mestu
um hvemig hinn dæmigerði arabi
upplifír heiminn og umhverfið og
gerir hann frábrugðinn Evrópu-
manninum — islam og bedúínahefð-
in.
Ég get vitaskuld ekki gefið nein
endanleg svör eða tæmandi lýsingu,
en mun reyna að draga fram nokkra
drætti í arabfsku eðli og hugarheimi
sem oft vefst fyrir Vesturlandabú-
um að skilja, stundum með óþægi-
legum afleiðingum.
í því samhengi er óhjákvæmilegt
annað en gera sér grein fyrir því,
að vegna tækniframfara og iðn-
byltingar í Evrópu sfðustu hundrað
ár má segja að skynsemishyggjan
sé þar þyngst á metunum, varðandi
lífsviðhorf og skoðanamótun. Þetta
kemur meðal annars fram í hvemig
þeir ræða málin, á málefnalegan
og yfírvegaðan hátt. Og enda með
því að komast að rökréttri niður-
stöðu. Það er að minnsta kosti
stefnan. í evrópsku lýðræðisþjóð-
félagi hefur einstaklingurinn lært
að ákvörðun, sem nær til fleiri en
einnar manneskju, skal ákveðin á
grundvelli rökvísi og skynsamrar
afstöðu. Þjóðfélagjð er byggt upp
í kringum þessa hugmynd og marg-
ir ganga út frá því sem gefnu, að
þetta sé svo um allan heim.
Þessi afdráttarlausa þörf Evr-
ópubúans að ræða rök með og á
móti og ná á þann hátt svokallaðri
skynsamlegri niðurstöðu á ekki allt-
af upp á pallborðið hjá araba sem
hefur ekki alizt upp í sams konar
þjóðfélagi og hefur annað lífsform,
viðhorf og ólíkt gildismat.
Arabar hafa rólyndislega, allt að
því dreymandi afstöðu, fremur en
skynsamlega til rökræðna og um-
ræðna. Hann leggur ekki það
ofurkapp á að komast að vitrænni
niðurstöðu. Og lætur það sér í léttu
rúmi liggja. Kannski má ganga svo
langt að líkja honum við bóhem í
því hvemig hann skoðar tilvemna.
Þar með er auðvitað ekki sagt að
Hussein Shehadeh
maður geti ekki rætt af skynsemi
og beitt rökum í viðræðum við hann.
En hafa verður í huga að hann lítur
á þessar umræður með öðmm aug-
um og tekur þær ekki alvarlega á
sama hátt.
Ekkert mótar araba jafn sterkt
og trúin, islam — sem getur á stund-
um jaðrað við forlagahyggju.
Mannleg samskipti í arabaheimin-
um einkennast fyrst og fremst af
löngun, og beinlínis þörf til að sýna
virðingu og kurteisi og í þessa kurt-
eisissiði fer mikill tími. Rætur þessa
má fínna í trúnni. Fyrir nokkmm
ámm dvaldi ég í þorpi í Óman um
hríð. íbúar þar vom 3-400 og þeir
vom flestir skyldir eða tengdir. Þó
svo að allir hittust daglega og
stundum mörgum sinnum á dag fór
dijúgur tími í að heilsa hver öðmm
hlýlega þegar þeir hittust. Ég komst
að þeirri niðurstöðu að þeir notuðu
allt að því tvo klukkutíma á dag í
það eitt að heilsast. í augum Evr-
ópubúa margra er þetta í bezta
falli merki um yfirborðsmennsku
eða hræsni.
Það em færri sem skijja að þetta
er óaðskiljanlegur hluti uppmna og
trúar og fullkomlega einlægur. Og
á ekkert skylt við yfírborðs-
mennsku; það er bókstaflega flestu
öðm mikilvægara að sýna kurteisi
og umhyggju. Láta náunga sinn
fínna að hann skipti máli. Aröbum
fínnst óskaplega gaman að tala
saman og það er ekki aðalatriði,
að leysa eitthvert vandamál, þó að
samtalið hefjist vegna einhvers sem
þarf að leysa. Það er þá gert eftir
langt spjall og skraf um allt milli
himins og jarðar. Og menn koma
sér ekkert endilega að efninu fyrr
en eftir langa mæðu. Takist ekki
að fínna lausnina, þá má alltaf gera
það seinna. Þessi afstaða fer oft í
skapið á Evrópufólki.
Allir sem hafa búið innan um
araba vita að þeir hafa annað tíma-
skyn en Evrópubúar og ekki jafn
uppteknir af honum. Vestur-
landabúar em oft hreinustu tíma-
þrælar og em alltaf meðvitaðir um
hvað þarf að gera. Hvemig og hven-
ær og hvar þarf að gera hlutina.
Að skipuleggja tímann — og halda
sig svo heizt við það — er gmndyall-
arþáttur í hvunndegi Evrópubúans.
Ella getur allt farið úr böndunum.
í arabaheiminum em vitanlega
margir arabar sem skilja þetta og
reyna að koma til móts við Evrópu-
mennina ef þeir vinna með þeim.
En það er gmnnt á arabíska hugs-
unarhættinum. Evrópubúi segir:
Get ég komið og hitt þig á morgun
kl 17. Arabi segði: Ég kem síðdegis
á morgun, ef guð lofar. Síðdegi
getur svo verið á hvaða tíma sem
er milli hádegis og miðnættis. Með
því að slá vamaglann, ef guð lofar
— inshallah — er arabi ekki að
svíkja neitt, ef svo líklega skyldi
vilja til að hann kæmi alls ekki.
En margt fleira getur valdið mis-
skilningi. Ég minnist atviks frá
Qatar þar sem ég var með dönskum
kvikmyndagerðarmönnum. Upplýs-
ingaráðuneytið hafði látið okkur fá
bíl til umráða og Danimir höfðu
komið farangri sínum skipulega
fyrir í bflnum. Áður en við lögðum
af stað í tökumar kom í ljós að við
þurftum að skipta um bfl. Nokkrir
arabar hófu nú að flytja myndavél-
ar og búnað úr fyrri bflnum í hinn
síðari en Danimir höfðust ekki að.
Það var strax greinilegt að Quat-
amir hlóðu farangrinum þannig
inn, að ekki^yrði rými fyrir hann
allan, en Danimir létu þetta af-
skiptalaust, mér til hinnar mestu
skapraunar.
Þeir útskýrðu það með því að
hefðu Evrópubúum verið bent á
þetta hefði það verið auðmýkjandi
og ltilsvirðandi. Arabar líta ekki á
kurteislegar og vingjamlegar
ábendingar þessum augum. Ein-
staklingshyggja þeirra er ekki slík,
þegar vinna er anmnars vegar.
Danskur vinur minn átti fullt í fangi
með að halda niðri í sér hlátrinum,
þegar hann var boðinn í máltíð hjá
arabískri flölskyldu og gestimir
hjálpuðust við að skera brauðið. í
augum flölskyldunnar var þetta
náttúrlega sjálfsagt mál en ekki á
nokkum hátt fyndið og allra sízt
að einn teldi sig færari brauðskurð-
armann. Það var samhjálparþörfin
þótt í litlu atviki birtist.
Samt ber að sýna varkámi. Til-
boð um aðstoð getur virkað sem
yfírlæti. Það sem þarf alltaf að
hafa í huga er að vinnulag araba
er ekki mótað af einstaklingshyggju
og dugnaðarsjónarmiðinu og þekk-
ist meðal Vesturlandamanna.
Sumir mannfræðingar segja
menningu araba byggða á blygðun,
andstætt við þá evrópsku sem byggi
á sekt. í hinum islamska heimi
kallar maður skömm yfír sjálfan sig
og flölskyldu sína ef maður brýtur